MƏzahir təHMƏzov
Yüklə 35,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bulaqlar
- 2.6. Torpaq örtüyü
- Təbii sərvətləri
- Civə
- Kəlbəcərin toponimləri
- Kəlbəcərin dövlət fondu ərazilərində yer adları
|
İqlimi
Kəlbəcərin iqlim şəraiti ilk növbədə ərazisinin relyef quruluşundan asılı olaraq formalaşmışdır. Digər tərəfdən Ermənistan və İran yaylalarının quru hava cərəyanı regionun iqliminin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Kəlbəcərin mərkəzi hissəsinin yüksək dağ silsilələri ilə əhatə olunması bu bölgənin yaymm mülayim isti və qışının mülayim soyuq olmasına səbəb olmuşdur. Bütün deyilənlərlə yanaşı, Kəlbəcərin iqliminin formalaşması yüksəklik zonallığın dəyişməsindən çox asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dünyada müşahidə olunan 13 (on üç) iqlim tiplərindən Azərbaycanda doqquz, Kəlbəcərdə isə dörd tipinə rast gəlinir. Kəlbəcərdə günəşli günlərin sayı 120 gündür. Rayonun aşağı bölgəsinin orta yanvar temperaturu 0 -3°, İstisu ətrafında -3°-6°, suayrıcı silsilələrində isə - 10°-dən aşağıdır. Rayonun aşağı və orta hissələrinin orta iyul temperaturu +20- 25°, suayrıcı silsilələrdə isə +10°-yə yaxındır. Çökəkliklərdə ən yüksək temperatur 30°-35°, silsilələrdə isə 25°-yə yaxın olur. Çökəkliklərdə ən aşağı temperatur -20°-25°, silsilələrdə isə -30°-dən aşağı düşür. Yağıntılar yüksəklik zonallığa tabe olaraq formalaşmışdır. Yay aylarmda orta hesabla 600-900 mm yağıntı düşdüyü halda, qış yarım illikdə 300-400 mm yağıntı düşür və həm də sülb halda düşür. Orta illik yağıntmm miqdarı isə 900-1200 mm-ə çatır. Yağıntılar bəzən dolu şəkilində düşür. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, rayonun yüksək suayrıcı zonasmda il ərzində dolulu günlərin sayı 7-yə (yeddiyə) çatır. Orta və alçaq dağlıq bölgələrdə dolu yağması il ərzində 3-5 günə qədər azalır. Şimşəkli günlərin sayı il ərzində yüksək dağ silsilələrində 45 günə, orta və alçaq dağda isə 25-30 günə çatır. Kəlbəcərdə yağıntılar bütün qış ərzində qar formasında düşür. Rayonun yüksək dağlıq ərazisində qarlı günlərin sayı 160 günə çatır. Orta dağlıqda 80-120 gün, alçaq dağlıqda isə 50 - 80 gün arasmda dəyişir. Azərbaycanm digər regionlarma nisbətən Kəlbəcərdə buxarlanma ən aşağıdır. Xüsusilə, Kəlbəcərin Ermənistanla sərhəd olan Şərqi Göyçə silsiləsi yamaclarında illik buxarlanma 300-400 mm təşkil etdiyi halda, rayonun mərkəzi çökəkliyində 400-600 mm buxarlanma baş verir. Bu səbəbdən Kəlbəcərdə rütu- bətlik yüksəkdir. Bu isə sıx çay şəbəkəsinin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Elə bu səbəbdən də rayonun bütün bölgələri sıx bitki örtüyü ilə örtülüdür. 2.5. Su ehtiyyatları (çaylar, göllər və bulaqlar) 2.5.1. Çaylar Kəlbəcərdə ən böyük çay Tərtər çayıdır. Onun iri qolları Tutxun çayı, Lev çayı, Zəylik çayı, Keştək çayı (Alolar suyu) və Qaraarxac (Sərkər suyu) çayıdır. Tunel-Başlıbel zonasmda ən böyük çay Tutxun çayıdır. Tutxun çayınm qolları aşağıdakılardır: Zərqulu suyu, Kilisəlisu, Moz çayı, Qara su, Qaraxan çayı, Sağ Başlıbel suyu, Sol Başlıbel suyu, Barıtlı su, (onun qolları: Sağ Barıtlı su və Sol Barıtlı su), Dəlidağ suyu, Keçiliqaya çayı, Altıkövşən çayı, Qazıxanlı çayı, Qalaboynu çayı, Ağzıbirsu, İldırımsu, Zülfüqarlı çayı (İşgəsu), Çovdar çayı. Qamışlı-Ağdaban ətrafında-Torağayçay, Ağdaban çayı, Bulanlıqlı su (qolları: Ağsu və Balıqlı su), Nadirxanlı çayı. Lev-Yanşaq ətrafında - Lev çayı, Ağçay, Söyüdlü çayı, Meydan çayı, Yanşaq çayı, Qonur çay, Qaradırnaq çayı. Ayrım ətrafında - Ayrım çayı, Dal Qılışlı çayı. Dəlidağ-Sarıyer ətrafmda - Qaraarxac çayı (Sərkər suyu), Sarımsaqlı çayı, Hacılabış (Quruselaf) çayı, Məmmədsəfı çayı, Tövlədərə çayı, Bəzirxana çayı, Zəylik çayı, Alolar suyu, Keçəldağ çayı, Qurbağalı çay, Azadçay, Bağırsaq çayı, Atlar çayı, Şaplar çayı, Uluxan çayı, Alxaslı çayı, Alxaslı-Malbinəsi çayı, Qaraçinar çayı, Qırmızı çay. Nərgiz çayı, Umudlu çayı, Mərcimək çayı, Maral çayı və bir neçə balaca çaylar birbaşa Tərtər çayına tökülürlər. Xaçın çayı öz mənbəyini Tutxun çaymm şərq hissəsində yerləşən dağlardan (Oyuxlu və İldırım dağlarmdan) götürür və Ağdam istiqamətində axır. 40 Tərtər çayı Tərtər çayı Kür çayının sağ qoludur. Kəlbəcər, Ağdərə, Tərtər və Bərdə rayonlarının ərazisindən axır. Uzunluğu 200 km, hövzəsinin sahəsi 2650 km2 - dir. Tərtər çayı Kürün Azərbaycan daxilində ən çox sululuğa malik olan qolu hesab edilir. Çay Qonqur, Alagöl və Mıxtökən silsiləsinin birləşdiyi sahədə 3120 m yüksəklikdən axan bulaq sularının qovuşmasmdan formalaşır. Başlıca qolları soldan Levçay (uzunluğu 36 km), Ağdabançay (uzunluğu 19 km), Torağayçay (uzunluğu 35 km), Dal Qılışlı çayı, Alolar suyu və Zəylik çaylarıdır. Çayın ən çox sululuğa malik olan sağ qolu Tutxun çayı və bir neçə kiçik çaylardan (Araqçay, Umudlu çayı və s.) ibarətdir. Axımmm 14% -i yağış, 28% -i qar, 58%-ı isə yeraltı sular hesabına formalaşır. Yaz-yay aylarında qar suları, çayda daşqınlar əmələ gətirir. Bu zaman illik axımmm 65-70% - ni keçir. Avqust-sentyabr aylarında çayda su azalır. Oktyabr- noyabr yağışları yenidən çayda daşqınlar yaradır. Çayın orta su sərfi 22 m3/s, illik axım həcmi isə 693,8 mln. m3-dir. Bunun 31%-i yazda, 35%-i yayda, 20%-i payızda, 14%-i isə qışda keçir. İntensiv suvarma dövründə (iyun, avqust aylarmda) keçən axım illik axım həcminin 18-20%-ni təşkil edir. Asılı gətirmələrin orta sərfi 7,35 kq/san, orta bilənməsi 334 q/m3-dir. Aprel-may aylarında asılı gətirmələrin 50-80%-i nəql edilir. Suyun minerallaşma- sı hidrokarbonatlardan ibarətdir. Onun orta minerallaşması 30-50 mq/1 təşkil edir. Məşhur İstisu kurortu Tətər çaymm yuxarı axım hissəsində yerləşir. Burada yerin səthinə çıxan mineral isti sular tərkibinə görə Çexoslovakiyanın Kar- lovı Varı, Şimali Qafqazın Yesentuki mineral bulaqlarma oxşayır. Müalicə və içmək üçün geniş istifadə olunur. Torağayçay qolunun qovuşduğu yerdən 3,5 km yuxarıda 1977-ci ildə çaym qarşısı 120 m hündürlükdə bənd ilə kəsilmişdir. Bəndin qarşısında su tutumu 430 mln. m3 olan Sərsəng su anbarı yaradılmışdır. Qarabağ düzünün 120 min hektar əlavə əkin səhəsi Sərsəng su anbarının suyu ilə suvarılır. Tərtər çayının üstündə Sərsəng Su Elektrik Stansiyası fəaliyyət göstərir. Lev çayı Lev çayı Tərtər çaymm sol qoludur, rayonun ərazisindən axır. Uzunluğu 36 km, hövzəsinin sahəsi 367 km2-dir. Mənbəyi Hinaldağın cənub yamacında dəniz səviyyəsindən 3250 m yüksəklikdən başlayır. Axımı qar, yağış və yeraltı sulardan formalaşır. Suyu suvarmada istifadə edilir. Torağayçay Torağayçay Tərtər çaymm sol qoludur. Mənbəyini Gamış dağmm şimal yamacında dəniz səviyyəsindən 3300 m yüksəklikdən alır və Ağdərə istiqamati- nə axır. Axımı əsasən yeraltı (64%), qismən də qar (21%) və yağış (15 %) sularından formalaşır. Yaz-yay aylarında qar suları çayda daşqm əmələ gətirir. Daşqın dövründə illik axımının 65-70%-ni keçir. İllik asılı orta gətirmələr 0,42 kq/s, lillənməsi 137 q/ m3-dir. Çayın suyundan suvarmada istifadə edilir. Tutxun çayı Tutxun çayı Tətər çaymm sağ qoludur. Rayonun ərazisindən axır. Uzunluğu 35 km, hövzəsinin sahəsi 521 km2-dir. Mənbəyi Kiçik Qafqazm dəniz səviyyəsindən 2200 m yüksəklikdən başlayır. Axımmı əsasən yeraltı (45-60%), qar (30-40%), qismən də yağış sularından (10-15%) aln. Yaz-yay aylarında qar suları çayda daşqm əmələ gətirir. Daşqm dövründə (aprel-iyun aylarında) illik axımının 45-50%-ni keçir. Yayda yağan yağışlar bəzən yaz daşqınlarından fərqli olan daşqınların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Çayda ən az su sərfi yanvar aymda müşahidə edilir. Bu dövrdə keçən axım illik axım həcminin 2-3%-ni təşkil edir. Tutxun çayından suvarma işlərində geniş istifadə edilir. Qaraxançallı çayı Qaraxançallı çayı Tutxun çaymm sol qoludur. Rayonun ərazisindən axır. Uzunluğu 24 km, hövzəsinin sahəsi 181 km2-dir. Mənbəyini Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacmda dəniz səviyyəsindən 2820 m yüksəklikdən alır. Axımı yeraltı, yağış və qar sularından formalaşır. Çayın suyu qismən suvarma işlərində istifadə olunur. Qaraarxac çayı (Sərkər suyu) Qaraarxac çayı (Sərkər suyu) Tərtər çaymm sol qoludur. Uzunluğu 15 km-ə qədərdir. Mənbəyini Keçəldağ və Alagöllər - Sarıyer yüksəkliklərindən götürür. Axımı yeraltı, yağış və qar sularmdan formalaşır. Yaz-yay aylarmda qar suları çayda daşqm əmələ gətirir. Çayın suyundan qismən suvarma işlərində istifadə olunur. Zəylik çayı Zəylik çayı Tərtər çaymm sol qoludur. Uzunluğu 12 km-ə yaxındır. Mənbəyini Keyti dağmm şərq, Qonurdağ silsiləsinin cənub yüksəkliklərindən götürür. Axımı yeraltı, yağış və qar sularından formalaşır. Yaz-yay aylarında qar suları çayda daşqm əmələ gətirir. Çayın suyundan suvarma işlərində istifadə olunur. Bəzirxana çayı Bəzirxana çayı Zəylik çayının sağ qoludur. Uzunluğu 9 km-ə yaxındır. Mənbəyini Keyti dağının cənub-qərb və qərb, Ağduzdağ dağının şərq və Qaza- nuçan dağ silsiləsinin şimal-şərq yüksəkliklərindən götürür. Axımı yeraltı, yağış və qar sularmdan formalaşır. Yaz-yay aylarında qar suları çayda daşqm əmələ gətirir. Çaym suyundan suvarma işlərində istifadə olunur. Keştək çayı (Alolar suyu) Keştək çayı (Alolar suyu) Tərtər çayının sol qoludur. Mənbəyini Qonqur dağının şərq və Qumlu dağm cənub yüksəkliklərindən götürür. Axımı yeraltı, yağış və qar sularmdan formalaşır. Yaz-yay aylarında qar suları çayda daşqm əmələ gətirir. Çaym suyundan əsasən suvarma işlərində istifadə olunur. 2.5.2. Göllər Kəlbəcərin müxtəlif yerlərində: istər düzəngah, istərsə də dağlarm başında və dağlarm ətəyində bir neçə göl var. Həmin göllər aşağıda göstərilir. Dəlidağ-Sarıyer ətrafında - Böyük Alagöl, Kiçik Alagöl, Pəriçmqılqara göl, Zalxa gölü, Böyükgöl, Əyrigöl, Çınqıllı göl, Yuyatgöl, Keçibatan göl, Gəlin- qaya gölü. Keştək kəndinin ətrafındı: Kərbəlayi Hüseyn gölü, İsmayıl gölü, Qan- lıgöl. Murov-Ağdaban ətrafında - Zəli gölü, Torağayçay Qaragöl, Qanlıgöl, Çöplügöl, Alagöl. Murov-Lev-Söyüdlü ətrafmda - Kiçik Göy göl, Elyaslar gölü, Alagöllər, Nohurgöl, Novruzdüşən göl, Dib göl. Böyük Alagöl Böyük Alagöl Kəlbəcər rayonunun cənub-qərb hissəsində dəniz səviyyəsindən 2729 m yüksəklikdə yerləşir. Sahəsi 5,1 km2, uzunluğu 3670 m, maksimal eni 2875 m, orta eni 1365 m, sahil xəttinin uzunluğu 24,8 km, maksimal dərinliyi 9,4 m, həcmi 24,3 mln. m3-dir. Gölün sahəsi 129 km2-dir. Böyük Alagölün yerləşdiyi ərazidə, yay vaxtı quruyan göllər də daxil olmaqla 30-a qədər göl var. Bunlardan ən böyüyü Kiçik Alagöl (sahəsi 0,9 km2), Cilligöl (sahəsi 0,3 km2), və Dikpiləkən çaymm mənbəyində (3028 m) yerləşən Dikpiləkən gölüdür (sahəsi 0,06 km2). Böyük Alagölə 7 çay tökülür. Bunlardan ən böyüyü Qurbağalı çayı və Azadçaydır. Sərçəlidağ silsiləsinin şimal-qərb yamacından mənbəyini alan və Kiçik
Alagölə tökülən Qurbağalıçay, bu rayonda vulkanik püskürmələr baş verməmişdən əvvəl yəqin ki, Böyük Alagölə tökülən Azadçay, Dikpiləkənçay və s. birləşərək Göyçə gölünə axırmış. Lakin vulkanik püskürmənin baş verməsi ilə əlaqədar olaraq relyef dəyişmiş, bu isə həmin yerlərin Göyçə gölü ilə əlaqəsini kəsmiş, təbii çökəkliklərdə ayrı-ayrı göllərin və bataqlıq sahələrinin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Hal-hazırda Böyük Alagölün ərazisində, ümumi sahəsi 3,5 km2-ə çatan 6 bataqlıq sahəsi var. Bu da hövzənin 2,7%-i təşkil edir. Yaxın keçmişdə həmin bataqlıq sahələri bir-biri ilə əlaqədar olan göllər sistemini təşkil etmişdir. Aşmma nəticəsində göllərin sahilləri alçalmış və suyun çalalarda toplanmağına şərait olmadığına görə bataqlığa çevrilmişdir. Böyük Alagölün güzgü səthi noyabrm əvvəllərindən aprel aymm axırlarına kimi, bəzi soyuq illərdə isə may aymm ortalarına kimi buz qatı ilə örtülü olur. Buzun qalınlığı burada 0,8 -1,0 m - ə çatır. İyun-avqust aylarında suyun temperaturu 14°-16°C, şəffaflığı isə 0,8 -1,4 metr arasında dəyişir. Gölün suyu hidrokarbonatlı olmaqla, ionlarm ümumi miqdarı 53-59 mq/1 arasında dəyişir. Təsərrüfatın bütün sahələrində işlədilə bilər. Hazırda gölün suyundan yalnız yaylaqlardakı mal-qaranın sulanmasmda istifadə edilir. Orta çoxillik dövrdə Böyük Alagöldən yeraltı axım vasitəsilə Göy- çəgölünə nəql edilən suyun miqdarının 100 milyon m3-dən çox olması güman edilir. Həmin suyun relyefin mailliyi ilə Tərtərçay hövzəsinə axıdılmasının mümkünlüyü aşkar edilmişdir. Kiçik Alagöl Kiçik Alagöl Böyük Alagöldən 2 km cənub-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 2739 m yüksəklikdə yerləşir. Sahəsi 0,9 km2, uzunluğu 2000 metr, maksimal eni 825 m, orta eni 450 m, sahil xəttinin uzunluğu 5260 m-dir. Gölün çox hissəsi su- sevən bitkilərlə örtülmüşdür. Maksimal dərinliyi 4 m-dir. Əsas suyunu Qurbağalı çaym, eləcə də başqa bir neçə kiçik çayların suları təşkil edir. Göl suyunun artmasında yeraltı sularm da müəyyən rolu vardır. Gölün suyu Böyük Alagölə tökülür. Yay aylarında gölün suyunun səthində temperatur 14°-16°C-dən yüksək olmur. Sahilinə yaxm yerlərdən çıxan bulaq sularının temperaturu 4°-6°C arasında dəyişir. Oktyabrm axırlarından maym əvvəllərinə qədər gölün güzgü səthi buzla örtülü olur. Suyu hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Tərkibində mineral maddələrin ümumi miqdarı 60 mq/l-dən artıq deyildir. Kiçik Alagöldən yalnız yaylaqlarda mal-qaranın sulanmasmda istifadə edilir. Böyükgöl
Böyükgöl Tərtər çaymm mənbə hissəsində, Sarımsaqlı dağmm cənub- şərqində dəniz səviyyəsindən 3092 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün yalnız şərq sahil yamacı alçaqdır. Cənub-şərq və şimal hisəsində isə yamaclarm hündürlüyü 50 m-dən 200 metrə qədərdir. Gölün suyunu qar, yağış suları və gölün cənub tərəfindən çıxan bulaq suyu təşkil edir. Yay vaxtı suyun temperaturu 15°C-dən artıq olmur. Oktyabrın axırlarından maym əvvəllərinə qədər gölün güzgü səthi buzla örtülü olur. Gölün suyu hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Yayda göldən Tərtər çayına səthi axım əmələ gəlir. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulan- masmda istifadə olunur. Qanhgöl Qanlıgöl rayonun ərazisində, Tərtərçaym sol qolu, Keştəkçay hövzəsində - Murovdağ silsiləsinin cənub yamacında dəniz səviyyəsindən 2056 m yüksəklikdə yerləşir. Gölə üç yerdən (şimal, şimal-şərq və şimal-qərbdən) səthi axar var. Göldən çıxan səthi axar isə cənub tərəfdə yerləşən İsmayılgölə və Keştək- çayadır. Maksimum dərinliyi 14 m-ə çatır. Qanlı gölün əsas suyunu kiçik çay suları, eləcə də çalasmm dibmdən çıxan bulaq suları və atmosfer yağıntıları təşkil edir. Oktyabrın axırlarından aprel aymm sonuna qədər gölün güzgü səthi buzla örtülü olur. Yayda şəffaflığı 3 m-dir. Suyu hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Qarşısında bənd çəkməklə mühüm əhəmiyyətə malik olan su anbarma çevirmək mümkündür. Qanlıgöldən yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasmda geniş istifadə edilir.
Nohurgöl Nohurgöl rayonun ərazisində, Tərtərçaym sol qolu Söyüdlü çayınm mənbə hissəsində, Novruzdüşən göldən (Novruzbatan göldən) 100 m şimalda dəniz səviyyəsindən 2465 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün uzunluğu 110 m, eni 40 m, sahil xəttinin uzunluğu 360 m-dir. Maksimal dərinliyi 4 m-dir. Dibi lillidir. Əsas suyunu qar, yağış və sahilə yaxm bulaq sularından alır. Oktyabrdan aprel ayma qədər gölün güzgü səthi buzla örtülü olur. Mal-qaranın sulanmasmda geniş istifadə edildiyindən Nohurgöl adlandırılmışdır. Novruzdüşən göl Novruzdüşən göl (Novruzbatan göl) rayonun ərazisində, Tərtərçaym sol qolu Söyüdlü çayınm mənbə hissəsində dəniz səviyyəsindən 2244 m yüksəklikdə yerləşir. Sahəsi 0,01 km2 yaxm, uzunluğu 190 m, maksimal eni 85 m. Çox sulu dövrdə göldən şimalda yerləşən Nohurgölə səthi axar olur. Əsas suyunu gölün dibindən çıxan yeraltı sular, eləcə də qar və yağış suları təşkil edir. Şəffaflığı 5 m - ə qədərdir. Yay aylarmda səthində temperatur 13,6°C, 4,4 m dərinlikdə isə 16,2°C olur, Suyu hidrokarbonatlı-kalsiumlu olmaqla, ionlarm ümumi miqdarı 40-50 mq/l-dir. Suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulan- masında istifadə edilir. Dib göl Dib göl rayonun ərazisində, Tərtərçayın sol qolu Levçayın mənbə hissəsində dəniz səviyyəsindən 2445 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün şimal sahili 70-80 m-ə qədər dik (Oğru qayası), cənub sahili isə alçaqdır. Noyabrdan aprel ayına kimi gölün güzgü səthi buzla örtülü olur. Suyu şirin və axarlıdır. Əsas suyunu şimal və qərb sahillərindən çıxan iki bulaqdan (4 1/san), eləcədə qar və yağış sularından alır. Suyu hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Gölün suyundan mal-qaranın sulanmasmda istifadə edilir. Əyrigöl
Əyrigöl rayonun ərazisində, Tərtərçayın mənbə hissəsində Ayıçmqılı dağından şimal-şərqdə dəniz səviyyəsindən 3084 m yüksəklikdə yerləşir. Maksimum dərinliyi (mərkəz hissəsində) 4 m-dir. Oktyabrın axırlarından may aymm əvvəllərinə qədər gölün güzgü səthi buzla örtülür. Əsas suyunu qar və yeraltı sular təşkil edir. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasmda istifadə edilir. tsmayıl gölü İsmayıl gölü rayonun ərazisində, Tərtərçaym sol qolu Keştəkçay hövzəsində dəniz səviyyəsindən 2052 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün şərq sahilindən Keştəkçaya səthi axım var. Əsas suyunu şimal tərəfdə yerləşən Qanlıgöldən gələn səthi sular, qismən də qar, yağış və bulaq suları təşkil edir. Oktyabr ayından aprel ayma qədər gölün səthi buzla örtülür. Suyu hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Cüzi minerallaşmaya malikdir. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasmda istifadə edilir. Yuyatgöl (Yuatgöl) Yuyatgöl rayonun ərazisində, Tərtərçaym mənbə hissəsində, Böyükgöl- dən 55 m şərqdə dəniz səviyyəsindən 3087 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün şimal- şərq hissəsindən Tərtərçaya səthi axım var. Oktyabr ayınm axırlarından may ayının əvvəllərinə qədər gölün səthi buzla örtülür. Suyunun əsas hissəsini qar və yağış suları, eləcə də qonşusu Böyükgöldən gələn sular formalaşdırır (təşkil edir). Suyu şirindir, şəffaflığı 2 m-ə qədərdir. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasmda istifadə edilir. Keçibatangöl Keçibatangöl Tərtər çayının mənbə hissəsində, Ayıçmqılı dağmm cənub- şərqində dəniz səviyyəsindən 3245 m yüksəklikdə yerləşir. Oktyabrm əvvəllərindən may aymm ortalarına qədər gölün güzgü səthi buzla örtülür. Əsas suyunu edilir.
Gəlinqaya gölü Bu göl rayonun ərazisində, Tərtərçayın mənbə hissəsində, Gəlinqaya dağının cənub-qərbində dəniz səviyəsindən 3035 m yüksəklikdə yerləşir. Uzunsov formadadır. Gölün şimal hissəsindən Tərtərçaya səthi axım var. Maksimal dərinliyi yayda 4 m-ə qədər olur. Oktyabrdan may ayma qədər gölün güzgü səthi buzla örtülür. Suyu şirin və axarlıdır. Əsasən qar və bulaq suları ilə qidalanır. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasında istifadə edilir.
Pəriçınqıl Qaragöl Pəriçmqıl Qaragöl rayonun ərazisində, Tərtərçayın mənbə hissəsində dəniz səviyyəsindən 2961 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün sahəsi 29,12 km2, uzunluğu 1452 m, orta eni 632 m, maksimal eni 1070 m, sahil xəttinin uzunluğu 4170 m. Maksimal dərinliyi mərkəz hissədə 5-6 m-ə çatır. Yay aylarmda (iyul- avqust) göldə suyun şəffaflığı 2 m, səthinin temperaturu 14,8°C olur. Oktyabrdan aprel-may aylarına qədər gölün güzgü səthi buzla örtülür. Suyu hidrokarbonatlı olmaqla az minerallıdır. İonlarının ümumi miqdarı az sulu dövrdə 44,0 mq/1 - ə qədərdir. İl ərzində gölün səviyyəsi kəskin dəyişir. Quraqlıq illərdə suyu xeyli azalır, səthində adacıqlar şəkilində daş parçaları görünür. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasında istifadə edilir. Torağay çay Qaragöl Torağayçay Qaragöl rayonun ərazisində, Tərtərçayın sol qolu Torağay- çayın mənbə hissəsində dəniz səviyyəsindən 2479 m yüksəklikdə yerləşir. Gölə üç dərəfdən: cənub, şimal-qərb və şimal-şərq sahillərdən səthi axar gəlir. Bundan başqa, gölün suyunun artmasmda qar və bulaq sularmm da rolu böyükdür. Gölün şimal hissəsindən Tərtərçaya kiçik çay axır. Lava kəsəklərindəki cizgilərin izləri onun səviyyəsini müxtəlif illərdə 1 -3 metrə qədər dəyişməsini göstərir. Oktyabrdan aprel aymm axırlarına kimi gölün güzgü səthi buzla örtülü olur. Suyu hidrokarbonatlı-sulfatlıdır, az minerallaşmaya malikdir. Torağayçayın axımmm tənzimlənməsində gölün mühüm əhəmiyyəti var. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasmda istifadə edilir. Qarşısma bənd çəkməklə gölün həcmini xeyli artırmaq mümkündür. Çınqıllı göl Çınqıllı göl rayonunun ərazisində, Tərtərçayın mənbə hissəsində, Ayıçın- qılı dağından 400 m qərbdə dəniz səviyyəsindən 3287 metr yüksəklikdə yerləşir. Gölün bütün sahili lava kəsəkləri ilə örtülmüşdür. Əsas suyunu qar və yeraltı sular təşkil edir. Oktyabrın əvvəllərindən maym axırlarına kimi gölün səthi buzla örtülür. Suyu hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Gölün suyundan yaylaqlarda otarılan mal-qaranm sulanmasında istifadə edilir.
Bulaqlar Kəlbəcərin ərazisində Azərbaycanda məşhur olan bulaqlar aşağıda göstərilir: Dəlidağ-Sarıyer ətrafında - Ceyran bulağı, Sarı bulaq, Kalvaçoban bulağı, Yüzbulaq, Küpə bulağı, Qiblə bulağı (Sultanheydərdə), Məşədi Tavat bulağı (Sərkərdə), Qumlu bulaq. Bağırxan ərazisində - Bol bulaq, Alo bulağı. Qazıxan yaylağmda - Zeynal bulağı. Susuzluq dağında - Qiblə bulağı. Ağcaqız yaylağmda - Ağa bulağı. Qoçdaş dağmda - Yeddibulaq, Qırxbulaq. Zar-Bəzirxana ərazisində - Çivli bulağı. Kilisəli ərazisində - Ayğır bulağı. 2.6. Torpaq örtüyü Rayonun torpaq örtüyü olduqca böyük müxtəlifliliyi ilə fərqlənir. Xüsusilə yüksəkliyin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq iqlim və bitki örtüyünün dəyişməsindən asılı olaraq torpaq örtüyü dəyişilir. Rayonun 2000-2200 m yüksəkliyinə qədər geniş yayılmış meşə örtüyü altmda qonur meşə torpaqları üstünlük təşkil edir. Qonur dağ-meşə torpaqları əsasən palıd, palıd-vələs və fıstıq meşələri altmda (1800-1900 m yüksəklikdə) yayılmışdır. Bu növ torpaqların tərkibində zəngin yarpaq və ağac qırıntılarından ibarət çürüntülər toplanmışdır. 1900-2200 m yüksəklikdə fıstıq meşələri altmda karbonatlı qonur meşə torpaqları üstünlük təşkil edir. Rayon ərazisində silsilələrin cənub yamacında günəş radiasiyasının yüksək paylandığı bölgələrdə yayılmış palıd meşələri altmda tünd qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Kəlbəcrin bir çox bölgələrində meşələrin talalar şəkilində qırıldığı meşə- siz talalarda ot örtüyü altmda humusla zəngin olan (5-7 %) və olduqca məhsuldar karbonatlı qara torpaqlar formalaşmışdır. Bu torpaqların kəsimində tez-tez oduncaq qalıqlarına və ocaq izlərinə təsadüf edilir ki, bunlar da həmin sahələrin əvvəl- 48 lər meşələrlə örtülü olduğunu göstərir. Kəlbəcərin çay dərələrində, xüsusilə Tərtər və Levçaym dərələrində, onlarm terrasları səthində allüvial mənşəli tünd qonur və qara torpaqlar formalaşmışdır ki, bu torpaq tipi olduqca məhsuldar torpaqlardır. Rayonun əhalisi əsasən bu torpaqlar olan ərazilərdə məskunlaşmışdır və bu torpaqlar əkin sahələri üçün olduqca məhsuldardır. Kəlbəcərdə ən geniş yayılmış torpaq tiplərindən biri də dənəvar və çimli dağ-çəmən torpaqlarıdır. Bu torpaqlar meşənin yuxarı sərhəddindən (2000-2200 m yüksəklikdən) başlayaraq alp çəmənlik zonasma (2800 m yüksəkliyə) qədər davam edir. Dağ-çəmən torpaqlarmm meşədən yuxarıda yerləşən hissəsində humuslu qara torpaqlar da formalaşmışdır. Dağ-çəmən torpaqlarmm tərkibində tez-tez çınqıl və iri süxur parçalarma rast gəlinir. Kəskin mailli yamaclarda bu torpaqlar güclü eroziya proseslərinə məruz qalmışdır. Kəlbəcərin yüksək dağlaq bölgələrində, xüsusilə Böyük Alagöl ətrafında, Şərqi Göyçə silsiləsi ətrafının alp çəmənliyi qurşağında torflu dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Burada qısaboylu, sıx alp çəmənlik bitkiləri altmda torflu dağ- çəmən torpaqları inkişaf etmişdir. Bu torpaq örtüyü çox da qalm olmayıb, yalnız ayrı-ayrı çökəkliklərin rütubətli və bəzən bataqlaşmış hissələrində nisbətən qalm (0,5-1 m) torflu torpaq örtüyü formalaşmışdır. Belə torflu-bataqlıq torpaq örtüyü, xüsusilə Böyük Alagöl ətrafında müşahidə edilir. Ayrı-ayrı çox mailli yamaclarda isə alp dağ-çəmən torpaqlarının tərkibində çınqılın faizi çoxalır və çınqıllı-dağ-çəmən torpaqları formalaşmışdır. Yüksək alp qurşağı zonasında tez-tez eroziya prosesləri nəticəsində alp-dağ-çəmən torpaqları kəskin aşınmışdır və qədim süxurlar yer səthinə çıxmışdır. Ot örtüyünün yaxşı inkişaf etdiyi hamar səthlərdə isə dağ-çəmən torpaqları yaxşı mühafizə olunmuşdur. 2.7. Bitki örtüyü Kəlbəcərin bitki örtüyü yüksəklik zonalığa tabe olaraq formalaşmışdır. Belə ki, Kəlbəcərin 2000-2200 m yüksəkliyinə qədər ərazilərində yerləşən çayarası silsilələrin rütubətli şimal yamaclarında fıstıq ağacları üstünlük təşkil edir. Lakin az miqdarda ağcaqaym, palıd, vələs ağacları da inkişaf edir. Silsilələrin cənub yamaclarında günəş radiasiyasmm çox olduğu şəraitdə palıd, vələs ağacları üstünlük təşkil edir. Belə yamaclarda az miqdarda fıstıq, yabanı alma, armud, alça ağacları da inkişaf etmişdir. Kəlbəcərin Tərtər, Levçay, Tutxun və onlarm qollarının dərələrində söyüd, müşq söyüdü, bəzən palıd, vələs, alma, armud, alça ağacları da müşahidə olunur. Rayon ərazisində əhalinin məskunlaşdığı bölgələrdə meşə örtüyünün ta- lalar şəkilində məhv edildiyi bölgələrdə taxılkimilərdən yonca, gicitkən, qırx- buğum, tərəçiçəklilərdən ibarət ot örtüyü formalaşmıfşdır. Bəzən ot örtüyü tərkibində böyürtkən, qarağat, qırmızı moruq, çiyələk və s. kol bitkiləri də yayılmışdır. Çay dərələrində isə tez-tez baldırqan, yarpız, tərəçiçəklilərdən ibarət ot bitkilərinə, çılpaq qayaların yamaclarında isə kəklikotu daha geniş yayılmışdır. Kəlbəcərin 2200-2300 m-dən 2800 m yüksəkliyə qədər çınqıllı, torflu torpaqları üzərində taxılkimilərdən, gicitkən, astrqal, çay dərələrində baldırqan, tərəçiçəklilərdən ibarət ot bitkiləri ilə örtülüdür. Bir çox bölgələrdə çay dərələrinə yaxm terraslarm səthində qarağat, qırınızı moruq, bəzən qara moruq (böyürtkən), gərmişov, itburnu (quşburnu) kolluqları yayılmışdır. Subalp çəmənliyi qurşağında tez-tez kəklikotu, yarpız, quzuqulağı (şəvil) kimi ətirli bitki növlərinə rast gəlinir. Ümumiyyətlə subalp bitkiləri nisbətən seyrək, lakin yüksək (0,5-1 m) olmaları ilə fərqlənir. Subalp qurşağının qayalıq bölgələrində tək-tək iynəyarpaqlı- lar florasına aid olan arçan kolluqlarına da təsadüf edilir. Rayonun 2800 m-dən yüxarıda yerləşən silsilələrin səthində alp çəmənliyi qurşağı yerləşir. Bu qurşağm ot bitkiləri əksər hallarda sıx və qısa (10-15 sm) örtük təşkil edir. Bəzən ayrı - ayrı çökəkliklərdə həmin ot örtüyü çürüntüləri nazik torf qatı formalaşdırır. Bu qurşağa məxsus ot bitkiləri taxılkimilərdən, kəklikotundan, üçyarpaq yonca növlərindən ibarətdir. Rayonun ərazisində 4 mindən artıq müxtəlif növ ot bitkiləri bitir. Bu bitkilərin 200-dən çox növü xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Bunlardan kəklikotu, qantəpər, əmənköməci, yarpız, qırxbuğum, cincilim, itburnu, gicitkən və s. bitkilər xalq təbabətində müxtəlif məqsədlər (soyuqdəymə, mədə xəstəliyi, qan təzyiqinin aşağı salınması və s.) üçün istifadə olunur. Kəlbəcərin ərazisində bitən ağac və kolların bir neçəsi Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı kitab»ına daxil edilmişdir. Bunlardan əhəmiyyətli yeri ayı fındığı və ya ağacvarı fındıq tutur. 1988-ci ildə aparılmış son meşə quruluşu işlərinə əsasən rayonun meşə ərazisi 32774 hektar təşkil edirdi. Rayonun dövlət meşə fondu ərazisində 968 hektar sahəni əhatə edən 37,38,40, 48, 50, 55 saylı meşə sahələrində ayı fındığı xüsusi olaraq qorunurdu. Adları çəkilən meşə sahələrində ayı fmdığmdan başqa palıd, vələs, cökə, yunan qozu və fıstıq bitirdi. Ayı fındığına başqa meşələrdə nadir hallarda təsadüf olunur. Bu bitki Kəlbəcər rayonunda dəniz səviyyəsindən 1500-2100 metr yüksəkliklər arasında Çiçəkli meşəsində - Aralı, Tala, Böyük Quzey adlanan sahələrdə şimal, şimal-şərq, cənub-şərq yamaclarda yayılıb. Burada meşənin tərkibində ayı fındığı, palıd, vələs, qoz, cökə, fıstıq cinsləri ilə qarışıq halda bitir və ağacların
Rayonun ərazisində yerləşən meşələr I qrupa aid olub, su saxlayıcı, rekreasiya və gigiyenik, hava təmizləyici əhəmiyyətə malikdir. Onlardan: Qiymətli balıq hövzəsinin olduğu çaylarm ətrafında yerləşmiş qoruq meşələri - 14890 hektar, ətraf mühitin mühafizəsi üçün əhəmiyyətli meşələr - 17530 hektar, şəhər və digər yaşayı məntəqələrinin ətrafındakı yaşıllıqlar - 274 hektar, meşə park zonası - 80 hektar idi. Rayonun meşə təsərrüfatı üzrə: 1. Meşə sahələri:
Bundan əlavə Kəlbəcərdə en badam, qaracöhrə, tozağacı və s. nadir ağac cinsləri yayılmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Kəlbəcərin zəngin meşə örtüyü vardır ki, bundan da xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə edilir. Xüsusilə palıd və fıstıq ağaclarından yerli şəraitdə tikintidə geniş istifadə edilir. Bundan əlavə ağac növlərindən respublikanın böyük şəhərləri üçün parket, qapı, pəncərə, mebel düzəldilməsində geniş istifadə edilir. 2.8. Heyvanlar aləmi Rayonun təbii şəraiti, mülayim iqlimi, sıx meşə örtüyü, çay şəbəkəsi, keçilməz yamacları, sıldırım qayaları, yağıntıların il ərzində bərabər paylanması burada müxtəlif heyvan növlərinin yayılmasına səbəb olmuşdur. Bitki və torpaq örtüyü kimi heyvanlar aləmi də yüksəklik zonallığa tabe olaraq formalışmışdır. Rayonun orta və alçaq dağlıq bölgələrində çöl donuzu, əlik daha tez-tez müşahidə edilir. Bu heyvan növləri xüsusilə palıd və fıstıq meşələrinin yayıldığı bölgələrdə yaşamağa daha çox üstünlük verirlər. Yay vaxtı bu heyvanlar orta dağlığın yuxarı (2000-2200 m-ə qədər) hissəsinə qalxırlar. Rayonun ərazisində geniş yayılmış ayı əksər yüksəkliklərdə müşahidə edilsə də ən çox orta dağlığın yuxarı (1800-2000 m) hissələrində sıx fıstıq və palıd meşələrinin qayalıqları arasmda yaşamağa üstünlük verir. Yay aylarında iri mal-qara və xırda heyvanların yaylağa çıxarılması ilə əlaqədar olaraq ayılar da subalp zonasına (2200-2500 m) qədər qalxırlar. Kəlbəcərdə ən geniş yayılmış heyvanlardan biri də canavardır. Bu heyvan növünə rayonun əksər bölgələrində rast gəlinir. Canavarlara sürü ilə, bəzən də tək-tək rast gəlinir. Xüsusilə xırdabuynuzlu heyvanlarm yay aylarında yaylağa qaldırılması ilə əlaqədar olaraq canavarlar 2000-2500 m yüksəkliyə qədər qalxırlar. Qış aylarmda isə yaşayış məntəqələrinə yaxın olan meşə zonasında qışla- mağa üstünlük verirlər. Canavar yırtıcı heyvandır və şərait yarandıqda bütöv sürünü məhv edir. Hər bir iqlim şəraitinə davam gətirir. Lakin dərin qar örtüyü (0,3-0,5 m) şəraiti onlarm hərəkətinə maneə yaradır. Kəlbəcər rayonu ərazisində geniş yayılmış heyvan növlərindən biri də porsuqdur. Bu heyvan əsasən meşə zonasındakı çay dərələri kənarında, ayrı-ayrı yarğanlarm yamaclarında onlarm qazdığı yeraltı yuvalarda yaşamağa üstünlük verirlər. Yeraltı yuvalarm bir neçə çıxışı olur ki, bu da təhlükə baş verdikdə çıxışların biri ilə yer səthinə çıxmağın mümkün olması üçündür. Kəlbəcərin subalp çəmənlik zonasmm sıldırımlı qayalıqlarında dağ keçisi yayılmışdır. Dağ keçiləri ilin bütün fəsillərində yüksək dağlıq qurşağm keçilməz qayalıqlarında məskunlaşmağa üstünlük verirlər. Bu da onlarm təhlükəsizliyini təmin edir. Tədqiqatlar göstərir ki, dağ keçiləri yaxm keçmişlərdə meşə zonasında da yaşamışdır. Lakin əhalinin sayı artdıqca onlar öz yaşayış yerlərindən sıxışdırıla- raq, əlçatmaz qayalıqdarda özlərinə sığmacaq tapmışlar. Tülkü rayonun müxtəlif yerlərində geniş yayılan heyvanlardan biridir.
Təbii sərvətləri Faydalı qazıntılar Kəlbəcər rayonu özünün zəngin filiz, qeyri-fıliz və mineral su bulaqları ilə seçilir. Azərbaycan geoloqlarmm səyi nəticəsində burada bir sıra qızıl (Söyüdlü, Ağduzdağ, Zərqulu, Ağzıbir, Qızılitən, Qazıxanlı, Qalaboynu və s.), xromit, volfram, mis, molibden, qurğuşun, sink, civə, sürmə, mərgümüş, asbest yarım- qiymətli və məmulat daşları (nefritoidlər, jadeit, mərmər oniksi, irizasiyalı obsidian, qranatlar), mineral boyalar, perlit, üzlük daş, travertin, listvenit, müxtəlif cür tuf yataq və təzahirləri aşkar edilib. Bu yataqlardan Söyüdlü və Ağduzdağ yataqları sənaye əhəmiyyəti daşıyır ki, onların bazasmda Kəlbəcər rayonunda qızıl sənayesi təşkil etmək olar. Qızıl
Ağduzdağ filiz sahəsi Ağduzdağ yatağı Zar çaynın yuxarı axarında Kəlbəcər çökəkliyinin şimal hissəsində yerləşir. Yataq Şurtan, Zəylik, Qaraarxacçay qızıl təzahürləri ilə birlikdə Şərqi Göyçə silsiləsi ilə Tərtər çayı arasmda geniş bir sahəni əhatə edir. Ağduzdağ yatağı E.S.Süleymanovun (1982 il) təsnifatına görə damar tipli olub vulkanoqen-hidrotermal mənşəlidir. Yataq qızıl-kvars formasiyasma aid olub, vulkan tiplidir. Geoloji quruluşunda intensiv dəyişilmiş alt təbaşir və zəif dislokasiyaya uğramış üst təbaşir çöküntüləri iştirak edir. Ağduzdağ filiz sahəsinin geoloji strukturu onun iri Keytidağ vulkan-tekto- nik strukturuna bağlılığı ilə müəyyən edilir. Bu tektonik struktura vulkan çökmə kalderasma aiddir. Keytidağ kalderası vulkan-tektonik çökmə tipli olmaqla bir tərəfdən mərkəz tipli intensiv vulkan püskürməsi, digər tərəfdən isə ərazinin əyilməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Yataq cavan mioplisen yaşlı hidrotermal mənşəli qızıl filizi yataqlar qrupuna aiddir. Yatağm ərazisində geniş yayılmış törəmə kvarsitlər müəyyən dərəcədə qızıllıdır. Filiz kütlələri ştokverk tipli morfologiyaya malikdir. Yatağm ərazisində sulfidləşmiş hidrotermal dəyişilmiş zonalar da geniş yayılmışdır. Filiz kütlələri yerləşən zonalarm uzunluğu 15-20 m-dən 2 km- ə, eni isə 150-200 m-ə qədərdir. Ağduzdağ qızıl yatağının mineraloji tərkibi kifayət qədər sadə olmaqla aşağıdaki minerallarldan təşkil olunmuşdur: hipogen filiz mineralları: sərbəst qızıl, elektrum, sərbəst gümüş, altait, pirit, xalkopirit, sfalerit, aykinit, hematit, maqnetit, rutil; hipergen filiz mineralları - hetit, hidrohetit, lepidokrit, hematit, Filiz sahəsi hüdudlarında Şirvan, Keytidağ, Ağduzdağ, Zəylik, Vaqif, Sabir, Fizuli və s. digər bir-birindən təcrid olunmuş qızıl təzahürləri möcuddur. Bu təzahürlər məkanca bir-birinə yaxm yerləşən vahid Ağduzdağ yatağını əmələ gətirirlər və Keytidağ kalderası hüdudlarında qövsvari yerləşirlər. Ağduzdağ yatağının proqnoz qızıl ehtiyyatları təxminən 20 (iyirmi) tondan çoxdur.
Dəyişilmə zonasmm tağ hissəsi qalınlığı 25-40 m olan kvars damar və damarcıqlar şəbəkəsi ilə doğranmış törəmə kvarsitlərə çevrilib. Əsas filiz kütləsi bu kvarsitlərdə cəmləşib. Keytidağ filiz təzahürü filiz sahəsinin şimal hissəsində yerləşərək andezit dasitlərdən, riodasitlərdən və onların tuflu brekçiyalarmdan təşkil olunub. Filiz kütlələrinin qalınlığı 0,2-1,5 m (bəzən 7 m-ə qədər), uzunluğu isə 100-200 m-dən 1,5 km-ə qədərdir. Filiz kütlələri kvars damarları və damarcıqları formasmdadır. Narm dənəli kvarslar qəndəbənzər, duruzaşəkilli, brekçiyavari və lövhəvari növləri ayrılır. Qızılın sənaye konsentrasiyası əsasən duruzavari kvars- la əlaqədardır. Qızılın yüksək konsentrasiyası tufoqen əmələgəlmələrdə müşahidə olunur. Ağduzdağ təzahürü bir-birinə paralel yerləşmiş meridional istiqamətli filiz zonaları ilə təmsil olunub. Zonalarm qalınlığı 0,3 m-dən 2 m-ə qədərdir. Zəylik filiz təzahürü eyniadlı çayın orta axımmda yerləşib. Qızıl mineral- laşması zəif piritləşmiş törəmə kvarsitlərlə əlaqədardır. Törəmə kvarsitlər tektonik proseslər nəticəsində tufogen süxurlarm intensiv dəyişməsindən əmələ gəlmişdir. Ağduzdağ filiz sahəsi sadə mineral tərkibə malikdir. Filiz damarında əsas mineral kvarsdır (95-98 %). İkinci dərəcəli minerallardan (pirit, xalkopirit, sfale- rit, qalenit, maqnetit, sərbəst qızıl, altait, aykinit, civə və s.) təmsil olunmuş filiz minerallarının payına ümumi filiz kütləsinin 2-3 %-i düşür. Qızıl iki generasiyaya malikdir. Tərkibində gümüşün miqdarı 35-40 % olan qızıl elektrum adlanır. Ağduzdağ təzahürü zonasında mineraləmələgəlmə üç mərhələdə baş vermişdir: kvars-qızıl; kvars-qızıl-sulfid; kvars-karbonat. Qızılın əsas kütləsi (70 %-ə qədər) hidrotermal prosesin ikinci məhsuldar mərhələsində ayrılıb. Filiz kütləsinin tərkibində Si, S, Fe, Ca, Ti, Cu, Pb, Zn, As, Sr, Mo, Ag, Au, Hg, Sb, Bi, Co, V, Ni, Cr, Ga, Se müəyyən olunub. Qeyd edilənlərdən: Ag, Cu, Zn, Mo, Pb, Hg, Sb, As, Ni, Co nisbətən geniş yayılıb. Qızıl əsas komponent olub, əsasən sərbəst şəkildə filiz kütləsində yerləşir. Ağduzdağ filiz sahə- sində əsas qızıl daşıyıcı kimi kvars damarlar hesab edilir. Mehmana filiz rayonu Oızılbulaq qızıl-mis kolçedan sahəsi Ağdərə ərazisində Sərsəng SES-in sağ sahilində yerləşir və Mehmana filiz rayonunda ən perspektivli sahə sayılır. Vulkanoqen qrupunun qızıl saxlayan mis-kolçedan formasiyasına aiddir. Qızılı saxlayan mis-kolçedan formasiyası bazalt maqmatizmi ilə əlaqədardır. Filiz rayonunda konsentrik-həlqəvi strukturlar ayrılır. Bu strukturlar içərisində Drombon strukturu ölçüsünə görə ən böyükdür. Bu həlqə və strukturlar filiz sahəsinin digər təzahürlərinə nəzarət edirlər. Filizləşmənin həlqəvi strukturlarla sıx əlaqəsi müşahidə olunur. Filiz kütləsi massiv, damarvari, damarcıq-möhtəvi və möhtəvi morfologiyaya malikdir. Filizlərin tərkibində xalkopirit (5-10 %- dən 70-75 %- ə qədər), pirit (2,0 % -dən 50-55 %- ə qədər), markazit (0,5- dən 30-35 %- ə qədər), arsenopirit, bomit, üstünlük təşkil edirlər. Filiz kütləsinin xeyli hissəsi damar minerallarından (kvars və karbonatlardan) ibarətdir. Üçüncü filiz cismində əsas kütlə limonit- ləşmiş kvars-kaolinitlərdər ibarətdir. Onun səciyyəvi mineralları oksidləşmə zonası üçün xas olan xalkozin, kovellin, malaxit, azurit, limonit, hematit və s. ibarətdir. Müəyyən edilib ki, Qızılbulaq filizlərində saxlanılan qızılın əsas hissəsi sərbəst haldadir. Yalnız kiçik bir hissəsi narm dispersi şəkilində olub, pirit, xalkopirit və digər sulfid mineralların tərkibində yayılıb. Yataqdan götürülmüş 43 sınağın nəticəsi belədir: A u (0,20-7,40 q/t), nadir hallarda 20-25 q/t, orta miqdarı 2,00 q/t, bəzi hallarda 4,8 q/t; Ag (0,40-15 q/t), nadir hallarda 20-74 q/t, orta miqdarı 9,80 q/t-dur. Zod-Tutxun filiz rayonu Bu filiz rayonunda iki filiz qovşağı mövcuddur: Söyüdlüçay və Tutxun.
Tutxun filiz sahəsinin geoloji quruluşu və fılizliliyi M.A.Qaşqay, T.N.Nəsibov, E.Ş.Şıxəlibəyli, E.S.Süleymanov, S.M.Süleymanov, S.A.Bəkdaşi, Z.M.Atakişiyev, V.G.Ramazanov, Q.S.Hüseynov və b. geoloqlar tərəfindən öyrənilmişdir. İntruziv əmələgəlmələr ulrtraəsasi süxurlarla və həmçinin qabbro, qabb- ro-diorit, diorit, kvars-diorit, və qranit tərkibli kiçik intruziyalarla təmsil olunublar. Vulkan-intruziv fəaliyyətin müxtəlif mərhələsinə mənsub olan daykalar da geniş inkişaf tapıb. Filiz sahəsinin strukturunda diorit-porfırit, kvars-diorit-porfirit daykaları xüsusi əhəmiyyət daşıyırlar. Tutxun filiz sahəsində Ağzıbır, Qızılitən, Qərbi Qızılitən, Qazıxanlı, Qa- laboynu, Tutxun, Zərqulu, Oruclu, Yeni Qalaboynu qızıl təzahürləri aşkar edilib və öyrənilib. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri Ağzıbir və Qızılitən yataqlarıdır. Bu yataqlarda geniş geoloji-kəşfiyyat işləri aparılıb, yataqlar yer səthində və dərinliyə izlənilib və sənaye proqnoz ehtiyyatları hesablanıbdır. Bu yataqlar qrupu ikinci bir qızıl sənaye obyekti kimi iqtisadi potensiala malikdir.
Bu təzahür hidrotermal dəyişilmiş, kvarslaşmış, dəmirləşmiş, qalınlığı 15- 20 sm olan sulfid minerallaşması daşıyan kvars-karbonat damar və damarcıqları ilə təmsil olunurlar. Filiz damarlarmm 10-20 %-ni təşkil edən sulfidlər əsasən pirit, xalkopirit, sfalerit, qalenit, və antimonit minerallarından ibarətdir. Zonanm filizində qızıl, gümüş, sink, mərgümüş, vismut və civə kimi elementlər iştirak edirlər. Qızıl və gümüşün miqdarı böyük intervalda dəyişir. Zona yüksək perspektivli hesab olunur. Qərbi Qızılitən təzahürü Qızılitən yatağmm şimal-qərb cinahmda yerləşərək, partlayış borusu ilə əlaqədardır. Hidrotermal dəyişilmə zonaları əsas morfoloji tip olub, intensiv kaolinləş- mə və piritləşmə ilə müşayiət olunurlar. Filizlərin tərkibində pirit, xalkopirit, sfalerit, qalenit, tetraedrit, sərbəst qızıl, bulanjerit, bumonit, antimonit minerallarına rast gəlinir. Filiz mineralları içərisində pirit daha çox yayılmışdır (filiz kütləsinin 90 %-ə qədər i). Qızılın miqdarı 0,1 -13,2 q/ton arasmda dəyişir. Gümüş filizlərdə həm sərbəst, həm də birləşmələr şəkilində müəyyən edilib. Geoloq-alimlər - V.C.Ramazaonov və E.S.Süleymanov tərəfindən aparılan beş rentqenospektral analiz nəticəsində gümüşün üç mineralda: freybergitdə, tetraetritdə və qalenitdə olduğu aşkar edilib. Gümüşün ən yüksək konsentrasiyası freybergitdədir (16,18%). Tutxun filiz sahəsinin qızıllı sahələri əsasən Qazıxanlı antiklinorisinin müxtəlif istiqamətli qırılma və qırışıqlarla kəsişmə qovşaqlarmda yerləşiblər. Belə struktur şəraitlərdə Başlıbel, Mustafa, Çovdar, Ağyataq və s. qızıl, kolçedan və civə təzahürləri yerləşir. Tutxun filiz qovşağı yataqlarınm əmələgəlməsi alp tektonik-maqmatik sinklinin erkən orogen inkişaf mərhələsində baş vermişdir. Tutxun filiz sahəsində filizləşmənin görünən şaquli amplutudası 500 m- ə qədərdir. Geoloq-alim V.G.Ramazanov 1981 -ci ildə termobarometrik tədqiqatlarla müəyyən etmişdir ki, Tutxun filiz sahəsində filizəmələgəlmə prossesi 190-240°C temperatur, 200-250 atmosfer şəraitində baş vermişdir. Söyüdlüçay filiz qovşağı Söyüdlüçay filiz qovşağı Lev çayının yuxarı hövzəsində Almalı-Göydərə antiklinal qırışığı hüdudlarında yerləşir. Bu filiz qovşağmda iyirmidən çox qızıl təzahürləri (Qonqur, Göydərə, Dəmirçidam, İstibulaq, Alagöllər, Nərimanlı, Zod və s.) aşkar edilmişdir. Bu təzahürlər Zod qızıl filizi qovşağmm qərb cinahında yerləşirlər. Söyüdlü yatağı Ermənistandakı Zod yatağınm Azərbaycan tərəfində olan davamıdır ki, burada hələ Sovetlər dövründən ermənilər istismar işləri aparırlar. Zod yatağı 1951-ci ildə «Qavqazqızılkəşfiyyat» kontoru tərəfindən aşkar edilmiş və 1956-cı ilə qədər Azərbaycanm Kəlbəcər rayonu ərazisində kəşfiyyat işləri «Gürcüstanqızıl» və «Qavqazqızılkəşfiyyat» kontorları tərəfindən aparılmışdır. Aşkar olunmuş Zod yatağınm əksər hissəsinin (70 %) Azərbaycan ərazisində yerləşməsinə baxmayaraq, naməlum səbəblərdən sabiq SSRİ Geologiya Nazirliyinin əmri ilə yatağm sonrakı kəşfiyyatı Ermənistanın Geologiya İdarəsinə verilmişdir. Əldə olan məlumatlara görə 1993-cü il işğal dövründən sonra bu işlərin həcmi və intensivliyi qat-qat artırılıb. Zod yatağı Söyüdlüçayın yuxarı axarmda rayon mərkəzindən 32-35 km aralıda yerləşib. Yataq rayonunda ultraəsasi və əsasi süxur massivləri, onlarm damar deri- vatları (qabbro-porfirit, mikroqabbro, mikrodiorit-porfırit və s.) geniş yayılır. Tektonik baxımdan yataq Almalı-Göydərə antiklinin ox hissəsində və cə- nud-qərb cinahmdadır. Yataq bütün tərəflərdə (hər tərəfdən) qırılmalarla məhdudlaşmış tektonik blokda yerləşib. Yatağm əsas filiz nəzarətetdirici strukturası en istiqamətli Zod qırılmasıdır. Filizəmələgəlmədə tektonik zonada yerləşmiş qabbroid massivlərə xüsusi yer verilir. Filiz kütlələri damar zonaları və sulfid minerallaşması daşıyan linzavari kvars damarları ilə təmsil olunur. Qızıl filizləşməsi əlverişli fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərə malik müxtəlif süxurlar daxilində yerləşir. Mineraləmələgəlmənin altı mərhələsi qeyd olunur: kvarslaşma; kvars-pi- rit-arsenopiritləşmə; kvars-karbonat-yarımsulfidləşmə (yarımdəmirləşmiş) qızıl filizi; kvars-qızıl-telluridləşmiş sulfidlər, qızıl filizi; kvars-antimonitləşmiş və kvar s-karbonatlı. Əsas hipogen minerallar aşağıdakılardır: pirit, arsenopirit, markazit, sfale- rit, pirrotin, xalkopirit, antimonit. Filizdə qızıl, gümüş, mis, qurğuşun, civə və vismut aşkar edilib. Damar minerallarından kvarsı qeyd etmək olar. Az miqdarda dəmir-maqnezit, ankerit, həmçinin serpentin, xlorit və s. iştirak edir. Yataq qızıl- sulfıd-kvars-karbonat formasiyasına aiddir. Filizləşmədə əsas komponentlər qızıl, gümüş, tellur, vismut, xalkopirit və sfaleritdən ibarətdir. Qızıl əsasən sulfidlərdə cəmləşir. Təxminən 79 % qızıl piridə (58 %), arsenopiritlə (21 %) assosiasiya təşkil edir. Qızıl həm də sərbəst şəkildə təmsil olunub. Qızıl filizlərdə əsasən dispers və sərbəst hissəçiklər şəkilində sulfidlərdə, tellur damar minerallarında isə narm dispers şəkilində yayıln. Qızıla müxtəlif formalarda (0,3 sm -dən 1-1,5 sm2 ölçüdə - vərəqvari və lövhəvari) rast gəlinir. Qızıl yüksək əyyarlıdn (840-950). Qeyd etmək lazımdn ki, sulfidlərin ok- sidləşməsi nəticəsində əmələgəlmiş qızıl daha yüksək əyyara malikdir. Au:Ag nisbəti 1:7- dir. Yataq üzrə qızılın orta miqdarı 9,24 q/t, gümüşün -15,67 q/t, tel- lurun - 30,9 q/t - dur. Zod-Söyüdlüçay filiz sahəsində Zod yatağmdan başqa 20- dən çox qızıl- daşıyan zonalar məlumdur. Bu zonalar Azərbaycanm ərazisinin qərbində yerləşir. Söyüdlüçay sahəsindəki zonalar əsasən linza-damar şəkilli listvenit kütlə- lərindədir. Bu kütlələrin ölçüləri geniş intervalda dəyişir, uzunluğu bir neçə yüz metrdən 5-6 km və daha çox, qalınlığı isə 2-15 m-dən 40-50 m-ə çatır. Filiz kütlələri arasındakı məsafə bir neçə metrdən 200-300 m və daha çoxdur. Xromit
Kəlbəcər həmçinin xromit filizlərilə də zəngindir. Xromit təzahürlərin hiperbazit intrusivləri ilə, xüsusən də dunitlərlə sıx genetik əlaqədə olduğu müəyyənləşib. Çoxsaylı xromit təzahürləri içərisində Göydərə, Kazımbinə, Comərd, Xudavəng, Levçay, Şahdağ, İpək təzahürləri daha əhəmiyyətlidirlər. Xromitin geoloji-kəşfiyyat və elmi-tədqiqit işləri ilə müxtəlif illərdə Q.A.Koçek, A.V.Krejeçkovski, A.Q.Betextin, M.A.Qaşqay, Q.X.Əfəndiyev, A.Z.Vəzirzadə, İ.M.Liberzon, S.M.Süleymanov, S.A.Bəktaşi və b. məşğul olublar. Xromit filiz kütlələri dunit zonasında biri-birindən təcrid edilmiş 1 in zal ar şəkilində yerləşirlər. Filizlərdə komponentlərin miqdarı (%-lə) belədir: СГ2О3 - 43,1-52,2; FeO-12,5-16,4; Si02 - 5,77-5,94; SO3 - 0,01-0,03; P2O5 - 0,01-0,02.
Göydərə yatağının geoloji quruluşunda intensiv serpentinitləşmiş hiperba- zislər iştirak edir. Filiz kütlələri linza şəkilli serpentinitləşmiş dunit kütlələri içərisində yerləşirlər. Dunit zonasının uzunluğu 350 m, eni 15 m - ə qədərdir. Arkadvev filiz təzahürü Göydərə yatağından 500 m şimalda yerləşir. Bu təzahür yuva formalı üç xromit kütləsindən ibarətdir. 1935-ci ildə A.V.Krejeçkovski Göydərə kəndinin şimalında xromit filiz təzahürləri aşkar edib və Qalyanovski adı ilə qeydə almıb. Bu təzahür linzavari dunit massivi ilə təmsil olunur. Nikolavevsk təzahürü Göydərə kəndindən 1,5 km şimalda aşağı Göydərə və Alçalı çaylarının suayrıcmda yerləşir. Bu təzahür 1934-cü ildə N.V.Tyuşev tərəfindən aşkar edilib. Nikolayevsk təzahürünün tərkibi öz müxtəlifliyi ilə seçilir. Filiz kütləsi möhtəvi və sıx möhtəvi formadadır. Bunlarla yanaşı massiv filiz teksturasma da rast gəlinir. Dmitriyevski təzahürü Göydərə kəndindən 3 km şimalda Söyüdlüçay vadisinin sol cinahmda Söyüdlü yaylağında 2200 m yüksəklikdə yerləşir. 1961 -ci ildə dağ-qazma işləri aparan Azərbaycan Geologiya İdarəsi tərəfindən xromit kütləsinin köklü yatımı aşkar edilmişdir. Filiz sıx və massivlidir. Filiz kütləsi 3 yuva ilə təmsil olunur. Krasnoqorsk səpinti təzahürü Göydərə yatağmdan 5 km şərqdə Koşan yaşayış məntəqəsinə gedən yolun aşağı hissəsində yerləşir. Burada xromit massiv və iri dənəli olub, çatlar boyu antiqoritlə dolub. Sarıyal təzahürü Krasnoqorsk təzahüründən 300 m yuxarıda Sarıyal dağının (2378 m) şimal yamaclarında aşkar edilmişdir. Köklü yatıma malik filiz kütlələri massiv və möhtəvi xromitdən ibarətdir. Taravanski təzahürü Nikolayevsk təzahürünün qərbində 500 m-lik mə- sayədə yerləşir. Bu təzahür dörd kiçik yuva ilə təmsil olunur və serpentinitləşmiş dunit linzası ilə əlaqəlidir. Oonqur təhazürü Göydərə yatağından 6 km aralı, Dəmirçidam kəndinin qışlaq yerindən yuxarı 2450 m yüksəklikdə yerləşir. Burada iki kiçik massiv xromit yuvası aşkar edilmişdir. Göydərə qrupuna yuxarıda qeyd edilən təzahürlərdən başqa bir neçə kiçik xromit filiz təzahürləri daxildir. Onlardan bəziləri köklü yatmalıdır, bəziləri isə səpinti halda aşkar edilib. Kazım-Binə təzahürü Tərtər çayının sağ sahilində Günəşli (keçmiş Kili- səli) kəndindən 750 m şimal-şərqdə sıx meşəliyin içərisində böyük bir sıldırım yarğanlıqda (talada) yerləşir. Kazım-Binə təzahürünün filiz massivinin əsas hissəsi nazik nikel qatı ilə örtülüb. Bundan başqa bu filizin tərkibinə xromdiopsid və xromxlorid daxildir. Comərd təzahürü eyniadlı kəndin şimalında yerləşir. Filizləşmə orta və sıx möhtəvi növlərlə təmsil olunub. Bu sahədə başqa iki filiz təzahürü var. On- lardan biri Comərd kəndindən 400 m şimalda, digəri isə Comərd kəndindən 50 m şərqdə yerləşir. Bu filiz təzahürü uzunluğu 0,5-0,6 m olan linzavari möhtəvi xromit kütləsi ilə müşayiət ounur. Qılınclı təzahürü Tərtər çayının sağ sahilində eyniadlı kəndin 100 m-də yerləşir. Filizləşmə massiv və möhtəvi tiplidir. Zəylik-dərəsi təzahürü Tərtər çayının sol sahilində yerləşir. Filizləşmə kiçik massiv xromit yuvaları ilə təmsil olunub. Smıq Kilisə təzahürü Tərtər çayının sağ sahilində eyniadlı kəndin 1,5 km-lik məsafəsində yerləşir. Buraya bir-biri ilə təcrid olunmuş massiv filizlərdən ibarət Abdullauşağı və Zülfüqarlı filiz təzahürləri daxildir. Volfram
Rayonun ərazisində (Göydərə, Qatardaş, Sarıdaş, Nadirxanlı və Nəcəfalı) volfram təzahürləri mövcuddur. Bunlar əsasən hiperbazit qurşağının inkişaf etdiyi ərazidə və Dəlidağ qranitoid intruzivinin şimal təmas zonasmda yerləşiblər. Kəlbəcər rayonu ərazisində Tərtər çaymm çay çöküntülərində şeelit müəyyən edilib. 1960-cı ildə İ.N.Sitkovski, M.A.Mustafabəyli və A.Z.Vəzirzadə Göydərə xromit yatağı ərazisində, daha sonra Qonqurdağ rayonunda, Sarıdaş, Nadirxanlı və Nəcəfalı kəndlərinin ərazilərinin listvenit zonalarmda şeelit təzahürləri aşkar etmişlər. Həmin ildə Q.Q.Əliquluyev Dəlidağ qranitoid massivinin şimal ekzotə- mas zonasının damarlarmda volfram filizləşməsi aşkar etmişdir. Göydərə şeelit filiz təzahürləri Zod-Göydərə-Almalı antiklinarisinin hüdudlarında yerləşir. Şeelit serpentinitləşmiş ultraəsasi süxurlarda yerləşən listvenit zonalarında yerləşir. O pirit, antimonit, vismut və kinovar ilə assosiasiya təşkil edir. Göydərə yatağının şeeliti dənəvari quruluşa malik mineralları almaz parıltısına malikdir. Dəlidağ rayonunda volfram təzahürləri. Dəlidağda volframın varlığını 1960-cı ildə Q.Q.Əliquluyev Teymuruçandağ mis-molibden filiz yataqlarmm kəşfiyyatı zamanı aşkar etmişdir. O, 1961-ci ildə müəyyən edib ki, Dəlidağ qranitoid intruzivinin şimal-şərq təmas zolaqlarının demək olar ki, bütün damarları vol- framdaşıyıcıdır. Bundan başqa Dəlidağ və Mıxtökən dağlarmm suayrıcı silsiləsi boyu yayılan (uzanan) damarlar da volframdaşıyıcıdır. Filiz damarlarmm bir hissəsi in- truziv massiv kütləsində qranosienit, sienit-diorit və kvarslı sionitlərlə qarışıq yerləşir. Molibden Molibden minerallaşması Dəlidağ filiz rayonunda cəmləşib. Filizləşmə burada Dəlidağ intruziv massivinin postmaqmatik fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Dəlidağ filiz rayonunda aşkar edilmiş çoxsaylı molibden təzahürlərindən ən əhəmiyyətlisi Teymuruçandağ yatağıdır. Tevmuruçandağ yatağı Sultanheydər-Qatardaşın antiklinalinin şimal-qərb qanadında yerləşir. Mineral tərkibindən asılı olaraq kvars damarları kvars-molib- den və kvars-polimetallara bölünürlər (ayrılırlar). Kvars-molibden damarları daha çox inkişaf etmişdir. Q.Q.Əliquliyev, A.M.Babayev və digər tədqiqatçılar 1962- ci ildə kvars-molibdenit damarlmı iki qrupa bölüblər: kvars-pirit-molibdenitli və sulfıd-molibdenit damarlar. Bu filiz yatağmda aşağıdakı filiz mineralları müəyyən edilib: əsas - molibdenit, pirit, xalkopirit; ikinci dərəcəli - sfalerit, qalenit, tutxun filizlər; törəmə - hidrohetit, kovellin, bomit, azurit, xalkozin, anqlezit, ferri-mo- libdit və serussit. Filiz əsasən zolaqlı, brekçiyavari və kollomorf teksturaya malikdir. Yataq 41 (qırx bir) kvars damarı və hidrotermal dəyişilmə zonaları ilə təmsil olunub. Filiz damarlarının qalınlığı 0,1-1,8 m, uzanmaları şimal-şərq istiqamə- tindədir. Damarlarda molibdenin miqdarı 0,01-0,2 %, misin miqdarı 0,001-1,83 %, sinkin isə 0,01-0,74 %-dir. Dəlidag-Agçav təzahürü Dəlidağ zirvəsinin cənub-qərb suayrıcında, Ağçayın mənbəyində yerləşir. Filz təzahürünün sahəsi 0,5- 0,6 km2-dir. Bu sahə orta eosen yaşlı vulkanogen, vulkanogen çökmə süxurlardan ibarət olub, burada Dəlidağ massivinin intruziv fasiyaları yayılıb. Burada 25-ə yaxm kvars-sulfıd damarları və hidrotermal dəyişilmiş zonalar aşkar edilib. Zonalarm qalınlığı 0,5 m- dən 2-3 m-ə qədərdir. Zonalar kvars damarı və intensiv seresitləşmə, kaolinizləşmə və piritləşmə ilə müşayiət olunur. Hidrotermal dəyişilmiş zonalarm və damarların əsas filiz mineralları qalenit, sfalerit və xalkopiritdir. Sultanhevdər təzahürü İldırımsu çayının sağ qolunun yuxarı hövzəsində yerləşir və Dəlidağ-Ağçay təzahürünün cənub-qərb davamı hesab olunur. Xalkopirit, sfalerit, qalenit və oksidləşmə məhsulları (malaxit, azurit, kuprit, kovellin, xalkozin, serussit, anqlezit), ilə təmsil olunan filiz mineralları kvarslaşmış zona ilə əlaqədardır. Filizləşmə xırda möhtəvi, yuva, linza və damarcıqlarla səciyyələnir. Hidrotermal dəyişilmiş süxurlarm filiz zonasmm uzunluğu 100-150 m, qalınlığı 1-1,5 m-dir. Dəlidağ filiz rayonunun cənub-şərq hissəsində tərkibində civə və sürmə olan üç mis-molibden filizləri aşkar edilib. Onlardan Mıxtökən təzahürü ən yüksək hipsometrik səviyyə tutur. Bu filiz təzahürü hidrotermal dəyişilmiş kvars damarlı süxurlarla müşayiət olunan bir neçə zonalardan ibarədir. Zonalarm uzunluğu 200-250 m, qalınlığı 0,5-2,8 m-dir. Zonalarda zəif minerallaşma qeyd edilir (pirit, nadir hallarda isə xalkoprit). Bağırsaq filiz kütləsi linzavari və möhtəviyəbənzər morfologiyaya malik olub, intensiv skarnlaşmış əhəng daşlarmda yerləşir. Skamlaşma əsasən qranit massivinin təmas zonasmda baş verir. Mis Mis yataqları mis-kolçedan və kolçedan-polimetal tipə aiddir. Murovdağ filiz sahəsində Qızılarxac mis-kolçedan filiz təzahürləri (Qızılar- xac, Cəmillibulaq, Keçəldağ və s.) aşkar edilib və nisbətən öyrənilib. Bu təzahürlərin hamısı məkanca kiçik porfır intruzivlərinə meyillidirlər. 50-150 m-dən artıq dərinlikdə sənaye əhəmiyyətli filizləşmə zonası ehtimal olunur. Keeəldag təzahüründə geokimyavi mis anomaliyası aşkar edilib. Cəmillibulaq-Qızılarxac filizdaşıyıcı sahələrdə 30 - a yaxın mis anomaliyası aşkar olunub. Mehmana filiz rayonuna Dəmirli, Ağdərə-Boyəhmədli, Canyataq, Qalayçılar təzahürləri daxildir. Bu filiz rayonunda məlum olan Mehmana polimetal və Qızılbulaq mis-qızıl yataqlarından başqa qızıldaşıyıcı fılizləşmiş kolçedan tipli (mis-porfir) təzahürləri aşkar edilib (Xatınbəyli, Çıldıran, Koçaqot və s.) Filizin mineral tərkibi pirit, xalkopirit, molibdenit və maqnetitdən, bəzi hallarda isə bomit, xalkozin (hipogenli), sfalerit, qalenit, sərbəst qızıl, telluriddən və s. ibarətdir. Törəmə minerallar dəmir oksidi, kovellin, xalkozin, malaxit, azurit, xrizo- koll, biotit, gips və basenitlə təmsil olunub. Filiz kütləsinin 30-40 %-ni pirit və xalkopirit təşkil edir. Filizdə molibdenit qeyri-bərabər yayılıb. Onda renium 1000-2800 q/t miqdarda iştirak edir. Filizin tərkibində xalkozinin üç növü (ağ, mavi və göy) mövcuddur. Dəlidağ rayonuna mis-molibden yataq və təzahürləri (Teymuruçandağ, Sul- tanheydər, Qatardaş və s.) və polimetal (Bağırsaq, Dəlidağ, Qaranlıq və s.) filizləri daxildir. Filiz damarlarmm qalınlığı 0,1-1,5 m olub, 50-300 m məsafəyə qədər uzanır. Əsas filiz mineralları pirit, xalkopirit; ikinci dərəcəli - sfalerit, qalenit, tutxun filizlər; nadir hallarda - maqnetit, matit, enargit, sərbəst qızıl, bomit, bur- nonit, pirargirit, rutil, anataz, kassiterit, şeelit; damarlı - kvars, kalsit, serit iştirak edirlər. Əsas filiz komponenti kimi molibden, mis, qurğuşun və sink iştirak edir. Qızıl və gümüş filizin iknci dərəcəli elementidir. Qızılın qurğuşun, sink və gümüşlə yüksək mənfi korelyasiyası müəyyən edilmişdir. Qızıldan fərqli olaraq gümüşün qurğuşunla müsbət korrelyasiyası müşahidə edilir. Mehmana qurğuşun-sink yatağı eyniadlı filiz sahəsinin qərb hissəsində Mehmana kəndi yaxınlığında Lök-Qarabağ zonasının cənub-şərq davamında Ağdam qalxmasmda yerləşir. Mehmana qrupu yatağında filiz cisminin uzunluğu 15 km, eni isə 2-2,5 km - dir. Yataq damar tiplidir. Filizli damarların ümumi miqdarı 30-a çatır. Kəşfiyyat aparılmış sahədə ən perspektivli damar «B» olan Qurğuşun- Saker, Spiridonovski, Yeni və Dmitryevski filizli damarları hesab edilir. Qurğuşun-Saker «B» və Spiridonovskinin qərb cinahında damarlarm tərkibində qurğuşun filizləri üstünlük təşkil edir (Qurğuşun-Sakerin damarlarmda Zn-13,3 %, Pb-33,66 %, «B»- də Zn-4,1 %, Pb-6,85 %; Spiridonovskidə- Zn-0,72 %, Pb-1 % - dir). Yeni Dmitryevskinin və Spiridonvskinin şərq cinahının damarlarmda sink filizləri üstünlük təşkil edir. Damarlarm əsas filiz mineralları qalenit və sfaleritdir, bu halda qalenit üstünlük təşkil edir. Az miqdarda pirit və xalkopirit inkişaf etmişdir, nadir hallarda isə tennantit, bomit və xalkozinə rast gəlinir. Qeyd edilən filiz damarlarmda qeyri-filiz minerallarından kvars və kalsitə, az miqdarda dolomitə rast gəlinir. Filiz əsasən zolaqlı, brekçiyavari və möhtəvi teksturaya malikdir. Filizin əmələgəlmə şəraiti aşağı temperaturda baş vermişdir. Civə Rayon ərazisində civənin axtarışı və kəşfiyyatı ilə müxtəlif illərdə M.Ə.Qaşqay, S.M.Süleymanov, T.N.Nəsibov, Ə.F.Kərimov, F.Zeynalov V.M.Babazadə, Z.A.Vəliyev, T.Q.Hacıyev, Q.D.Heydərov, S.M.Mikayılov, Q.Əliquliyev, Z.N.Nağıyev, N.A.Musayev, A.M.Ağakişiyev və b. məşğul olublar. 1969-cu ildə Azərbaycan geoloqlarının (F.Zeynalov, T.N.Nəsibov və b.) əməyi sayəsində ilk dəfə olaraq Kəlbəcər rayonu ərazisində Ağyataq civə yatağı aşkar edildi. Bundan sonra rayon ərazisində bir çox yeni yataqlar (Şorbulaq, Ağ- qaya, Sarıdaş, Güneypəyə, Qılınclı, Şırran, Levçay, Yelizgöl, Qaraqaya və s.) aşkar eildi. Geoloq-alim T.N.Nəsibov 1976-cı ildə Kəlbəcər rayonunun civə yataqlarını sistem şəkilinə salaraq onları tiplərinə ayırdı: listvenit tipli yataqlar: Şorbulaq, Ağyataq, Ağqaya, Sarıdaş, Güneypəyə və s; tufogen - qırmtılı süxurlarda çat tipli yataqlar: Yeni Lev, Şırran, Qərbi Lev; casperoid tipli yataqlar: Levçay, Yelizgöl; - karbonat tipli yataqlar: Milli, Qamışlı və s. Qeyd edilmiş yataqların hamısı Kiçik Qafqazın Kəlbəcər rayonu ərazisindən keçən Göyçə - Qarabağ zonasmda yerləşmişlər. Ümumiyyətlə Kəlbəcər rayonunda 40 (qırxdan) çox civə yataq və təzahürləri aşkar edilib. Şorbulaq və Ağyataq civə yataqları daha yaxşı tədqiq edilmiş və onların bazasında Şorbulaq civə zavodu tikilimşdir. Levçav civə yatağı Tərtər çayınm böyük sol qolu olan Levçaym yuxarı hövzəsində yerləşir. Yataq məkanca Göygöl-Levçay zonasmm şimal-qərbində 20 km2-dən çox geniş bir sahəni əhatə edir. Burada Levçay sürmə-civə yatağmdan əlavə 10-a qədər təzahür mövcuddur. Levçay yatağı ərazisində Yeni-Lev, Qərbi-Lev, Şırran, Yelizgöl, Qaraqa- ya və s. filiz təzahürləri aşkar edilmişdir. Levçay yatağı üst senon yaşlı əhəngdaşlarmdan təşkil olunub. Filiz nəzarət edən qırılma Ağdaş antiklinalinin tağı boyu keçir. Antiklinal qırışıq hər yerdə civə minerallaşması daşıyır. Yataqda civə ilə yanaşı həm də sürmə və mərgümüş filizləşməsi də geniş yayılıb. Əsas filiz mineralı kino vardır. Bu mineral səpinti möhtəvi şəkilində filiz kütləsinin əsas hissəsini təşkil edir. İkinci dərəcəli minerallara antimonit və realqar aiddir. Kino vara nisbətən antimonitlə realqara az rast gəlinir. Filizlərdə mər gümüşün miqdarı 0,02 %, nadir hallarda 0,1-0,2 % təşkil edir. Əsasən narm səpinti halmda pirit qeyd olunur. Damar minerallarından kvars, kalsit, bitum və dikkitə rast gəlinir.
məhdudlaşan Atdaşı və Yalkənd filiz təzahürləri aiddir. Bu zonanın hüdudlarında listvenitlərlə, listvenitəbənzər süxurlarla, kam- panın silisiumlaşmış əhəng daşları, qum daşı, gilli çöküntülərlə əlaqəli bir sıra minerallaşma sahələri qeyd edilmişdir. Kinovar qnılma zonasmda linza, damar şəkilli cisimlər əmələ gətirir. Yer səthində bu minerallaşmış listvenit cisimlərində filizlə zənginləşmiş intervallar ayrılmışdn. Bir başa qnılma zonasında kvars- karbonatlı listvenitlərdə civənin, bəzən qızılın (0,5-1,0 q/t- a qədər) miqdarı çoxalır (artır).
Söyüdlü qızıllı filiz cisimləri qrupu az civəlidir. Şlix məlumatlarma əsasən listvenitləşmə zonasmda (Söyüdlüçay, Qonur 1 və b.) civənin yüksək miqdarda olması müəyyən edilib. Bundan başqa şlixlərdə misin, polumetalların, qızıl və baritin nişanələrinə rast gəlinir. Qılınclı filiz sahəsi eyniadlı kəndin ətrafında, Tərtər çayının sağ və sol yamacmı əhatə edir. Bu filiz sahəsinə Arxacdərə, Böyükqüney, Sarıyal, Bulaqlı və s. təzahürləri daxildir. Qızıl-mis-civə tərkibli Arxacdərə yatağı geoloji-struktur vəziyyətinə və həmçinin mineraloji xüsusiyyətlərinə görə Tərtər çayının hövzəsində məlum olan bütün civə yataq və təzahürlərindən fərqlənir. Filizyerləşdirici süxurlar listvenitlərindən ibarətdir. Kinovar piritlə, xal- kopiritlə, pirrotinlə, sərbəst mislə, malaxitlə, azuritlə, qızılla, gümüşlə, auripiq- mentlə, arsenopirtlə, realqarla, bomitlə, tutxun filizlərlə, sfaleritlə, qalenitlə, kvarsla, kalsitlə, dikitlə, baritlə və s. assosiasiya təşkil edir. Bu yataq civədən başqa mis və qızıla görə də böyük maraq doğurur. Bövükgünev filiz təzahürü Arxacdərə yatağından qərbdə yerləşir. Filiz təzahürü hüdudlarında qabbro-diabazlar geniş inkişaf tapmışdır. Arxacdərədən fərqli olaraq Böyükgüney filiz təzahürü demək olar ki, monomineral tərkiblidir. Əsas filiz mineralı kinovardn. Damarcıqların qalınlığı 0,5 sm- ə çatır. Filizlərdə qismən pirit və xalkopirit təsadüf olunur. Qeyri filiz minerallarından kalsit və kvars daha çox yayılmışdır. Şorbulaq yatağı Vəng kəndinin yaxınlığında Tərtər çayınm orta axmmın sol yamacmda yerləşir. Yatağm geoloji quruluşunda bat yaşlı vulkanoqen əmələ- gəlmələr (argillitlər, qum daşları və konqlomeratlar), alt senon yaşlı çökmə-vul- kanogen əmələgəlmələr, yltraəsası, əsası və qranitoid tərkibli intensiv əmələgəlmələr iştirak edir. Yatağm quruluşunda serpentinitləşmiş dunitlər və peridoditlər, qabbro- amfibolitlər, qabbro-diabazaltlar, qabbro-noritlər iştirak edir. Yataq demək olar ki, monomineral tərkiblidir. Civə filizlərində əsas filiz mineralı kinovardır. Az miqdarda xalkopirit yayılmışdır. Listvenitləşmə zonasında pirit minerallaşması inkişaf etmişdir. Qeyri filiz minerallarından kalsit və kvars yayılmışdır. Filiz zonalarında kinovar möhtəvi xırda yuvalar, damarcıqlar, və müxtəlif şəkilli yığımlar əmələ gətirir. Şorbulaq yatağı rayonunda (yataq daxilində) həmçinin şimal-qərb istiqamətli Vəng-Çərəkdar antiklinal qırılma zonası ilə nəzarət olunan listvenit tipli bir sıra civə təzahürləri (Çərəkdar qrupu, Baharlı və s.) var. Şorbulaq yatağında 7 (yeddi) filiz zonası aşkar edilib. Ağyataq filiz sahəsi Ağyatağ-Ağqaya civə minarallaşmasının şimal-qərb hissəsini əhatə edir və Almalı-Göydərə antiklinal zolağm cənub-qərb qanadı ilə Kəlbəcər törəmə çökəkliyinin qovuşma zonasmda yerləşmişdir. Filiz sahəsi maksimal eni 1,5-2 km, uzunluğu 10 km-dən çox olan xətti uzanmış formaya malikdir. Filiz sahəsində iki filiz zonası ayrılır. Filiz sahəsinin hüdudlarında Ağyataq, Zülfüqarlı və Eyvan yataqlarından başqa civə minerallaşması olan bir sıra filiz təzahürləri müəyyən edilmişdir (Ab- dullauşağı, Hacıdərə, Düzyurd, Qayalı, Quşyuvası, Kilisəli, Otaqlı, Çapar və s.).
Bir neç filiz sahəsi yatağın qərb hissəsində yerləşmişdir. Filiz kütləsi lin- zavari formaya malikdir. Filiz cisminin maksmial qalınlığı 4,7 m, civənin orta miqdarı 0,53- dir. Qalınlığı 0,6 m, uzunluğu 15 m - ə çatan zonada civənin miqdarı 1 % -dir. Eyvan yatağı filiz sahəsinin qərb qanadını əhatə edir. Filizyerləşdirici hidrotermal dəyişilmiş süxurlarm qalınlığı 20-30 m-dən 100 m-ə qədər olmaqla 1,5 km məsafəyə uzanır. Civə filizləşməsi yatağın qərb hissəsində daha intensiv getmişdir. 120 m-dən çox qalınlıqh filizləşmə zonası ayrı-ayrı intervallarda yüksək konsentrasiya əmələ gətirir. Mineralın tərkibində kinovardan başqa pirit, bəzən də xalkopirit, nadir hallarda arsenopirit, sfalerit; qeyri-fılizlərdən kvars, kal- sit, nadir hallarda isə barit qeyd edilir. Ağqava yatağı eyniadlı kəndin yaxınlığında Tərtər çayınm sağ yamacında yerləşir. Ağqaya yatağından 15 km şimal-qərbdə qismən istismar olunmuş Şorbu- laq yatağı yerləşir. Yataq ərazisində geniş yayılmış hiperbazitlərdən və qabbroidlərdən başqa porfır görünüşlü, qranodiorit və kvars dioritləri də qeyd olunur. Yataqda yeddi hidrotermal-dəyişilmiş civədaşıyıcı zonalar aşkar edilmiş və qismən öyrənilmişdir. Filizlərdə kinovardan başqa, sərbəst civə və metasinnabarit qeyd olunur. Qeyri filizlərdən - kvars, kalsit, barit, bitum və müxtəlif gil mineralları və s, hipe- rgen minerallardan isə misin törəmə mineralları qeyd olunur. Laçm-Başbbel qırılmasının civə təzahürü. Civə filizləşməsinin nişanələri şlixlərdə civə oreyolları şəkilində bir çox sahələrdə qeyd edilmişdir. Burada çox da böyük olmayan Başlıbel filiz təzahürü ayrılmışdır. Filizlilik nöqteyi nəzərindən orta eosen vulkanik qatm əsasmı təşkil edən əhəng daşları horizontu maraq doğurur. Sürmə
Sürmənin axtarışı və kəşfiyyatı ilə müxtəlif illərdə T.N.Nəsibov, S.M.Mikayılov, Z.A.Vəliyev və b. məşğul olublar. Sürmə təzahürləri Lev çaymm yuxarı axarında, Dərəboynunda, Zod aşırımında, Tutxun filiz sahəsində və s. ərazilərdə qeydə alınıb. Levcav vatagı. Yatağın mərkəzi hissəsində filiz kütləsi silisiumlaşmış əhəng daşlarmda-casperoidlərdə civəli kütlələrlə yanaşı sürmə filizləşməsinin də kifayət qədər olması müəyyən edilmişdir. Filizdə sürmənin miqdarı 0,4-11,68 %, orta miqdarı isə 1,1 % təşkil edir. Yatağm öyrənilmiş hissəsində sürmənin ehtiyyatı 2 min ton olduğu müəyyən edilib. Antimonit mineralı Söyüdlüçay qrupu filiz təzahürləri zonasmda da aşkar olunmuşdur (Qonqur, Söyüdlüçay I və II və s.). Sürmə təzahürləri Sarıyal, Atda- şı, Göydərə və s. sahələrdə, Söyüdlü və Tərtər çaylarının suayrıcı hissələrində də aşkar edilmişdir. Sürmə filizləşməsi Tutxun filiz sahəsinin, xüsusilə də Ağzıbir, Qızılitən, Qalaboynu, Zərqulu, və Qazıxanlı qızıl təzahürü sahələrinin qızıl daşıyan damar və damarcıqlarında da geniş yayılmışdır. Qeyd edilən zonalar hidrotermal dəyişilmiş süxurlar olub, müxtəlif dərəcədə sürmə daşıyan kvars-qızıl-sulfid damar və damarcıqlardan ibarətdir. Sürmə piritlə, xalkopiritlə, sərbəst qızılla, digər minerallarla assosiasiya təşkil edən antimonitin tərkibinə daxildir. Antimonitə qalınlığı 0,5-2 sm, uzunluğu 10-15 sm olan damarcıqlar və çox da böyük olmayan yuvalar şəkilində rast gəlinir. Mərgümüş Mərgümüşə 0,01-0,03 % və daha çox (0,06-0,1 %) miqdarda bir çox civə, civə-sürmə, qızıl filizi və s. yataqlarında rast gəlinir. Mərgümüşlə yoluxmuş civə saxlayan zonalarda, xüsusilə də Ağyataq-Ağqaya civə və civədaşıyan zonalarda filizə nəzarətedici qırlımasında olan civənin mineralları sərbəst yığıntılar əmələ gətirirlər. Bu Filiz lokallaşan strukturların ətrafında olur. Bu isə öz növbəsində onun kolçedan tipli filizləşməyə yaxın olmasını göstərir. Asbest
Tremolit-asbestin kiçik sahələrinə Qılınclı, Comərd, Almalıq kəndlərinin ərazilərində və ofıolit zolaqlı ərazilərdə rast gəlinir. Serpentinitlərlə kiçik asbest təzahürləri əlaqəlidir. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri İpək və Göydərə təzahürləridir. Göydərə tremolit-azbest təzahürlərində I və 11 növ asbestin miqdarı 20% - dən yuxarı deyil. Axırıncı illərdə Levçaym orta və aşağı axarında, Çobankərəkməz-Əsrik, Zülfüqarlı, Almalıq və Levçaym hiperbazit massivlərində xrizolit-asbest təzahürləri aşkar edilib. Nefritoid Kəlbəcərin ərazisində nefritoidlərin aşkar edilmə perspektivləri çox yüksəkdir. Axtarış üçün ən maraqlı sahə Göyçə - Qarabağ tektono-maqmatik zonanm hiperbazit zolağmın inkişaf tapdığı sahələrdir.
Yataq 1975-1976-cı illərdə N.E.Məlikov və başqa geoloqlar tərəfindən axtarış zamanı aşkar olunmuşdur. Yatağın sahəsi 0,2 km2-dir. Nefritoidin tərkibi antiqoritlidir. Süxur gizli kristallik quruluşa malikduy dolaşıq liflidir, narın dənəlidir, bərkliyi 4,5-5-dir, sınması qeyri düzgündür, səthi düz deyi, parıltısı mum rəngindədir. Qalınlığı 8 mm-ə qədər olan lövhələr işıq keçirir. Süxur yapışqanlıdır, tutxun-yaşıl, yaşıl-ot, yaşıl-zeytun rənglərə malikdir.
Nefritoidlər əsasən brekçiyalı serpentinitlərin arasında linza şəkilində yerləşirlər. Yuvalarm ölçüləri 0,3x0,5 m-dən 15x15 m-ə qərədədir. Onlarm arasmda uzunluğu 20 m olan çox böyük kütlələrə rast gəlinir. Süxur yapışqanlıdır, bərkliyi 4-5-dir, sınması qeyri düzgündür, parıltısı tutqundur, gizli kristallik quruluşa malikdir, dolaşıq liflidir. Yaşıl-zeytun, tutxun-ot rəngindədir, bəzən çatlarda talk və maqnezit inkişaf edib. Uvarovit xammalın rənginə və keyfiyyətinə təsir edir, bəzi yerlərdə tərkibində maqnetitin və xroişpinelitin miqdarı 15 %-ə qədər olur. 7-8 mm qalınlıqda olan nefritoid lövhələri işıq keçirir, daşm blokluğu 10x10x10-dan 40x50x50 sm - ə qədər olur. Dağ qazma işlərinin nəticələri üzrə bütün dağ süxurlarının həcminin 25-30 %- ni bu tip faydalı qazıntılar təşkil edirlər. Jadeit Comərd demantoid təzahürü eyniadlı kənddən 1-1,5 km şimal-cənubda aşkar edilmişdir. Burada Kazımbinə xromit yatağının cənub-şərq ətrafında hiper- bazitlərdə köklü yatımda kiçik demantoid dərənə İri aşkar edilib. Sahəsi 20 sm2 olan səthdə ölçüləri 1-1,5 mm olan səkkiz (8) ədəd izometrik oval formalı demantoid dənəsi aşkr edilib. Demantoid sarı-yaşıl, tutxun-yaşıl rəngdədir, parıltılı xüsusiyyətə malikdir. Mərmər oniksi Mərmər oniksi haqqmda məlumat ilk dəfə 1975-ci ildə geoloq M.Ç.Nağıyev tərəfindən verilmişdir. 1977-ci ildə burada V.D.Osadçiy və T.Q. Osadçiy tərəfindən əsaslı axtarış işləri aparılmış və iki yeni daha böyük sahələr - Bağırsaq və Dizodağ aşkar edilmişdir. 1978-ci ildə M.Ç.Nağıyev Bağırsaq sahəsinin ən cənub hissəsində kəşfiyyat aparmış və nəticədə mərmər oniksinin eh- tiyyatı hesablanmışdir. Oniks layları Tərtər qırılması boyu yerləşən çox sayda qədim və yeni termal sularm (bulaqlarm) çöküntülərindən əmələ gəlmiş ağ, mə- saməli travertinlərlə əlaqəlidir. İncə sarı, çəhrayı, qırmızı və yaşıl rənglərlə boyanmış kalsiumun yə ya araqonitin sıx işıq keçirən aqreqatları mərmər oniksi adlanır. Kimyavi tərkibi СаСоз-dür. Adətən oksidləşmiş dəmir, maqniy, stronsiy, bariy, marqan, qurğuşun, sink qatışıqları daşm rənginin dəyişməsinə təsir edir. Tərkibində xeyli miqdarda biokarbonat kalsi olan isti karbonatlı sularm fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn mərmər oniksi cavan kaynozoy vulkan rayonlarında geniş inkişaf etmişdir. Mərmər oniksinin əmələgəlməsi və toplanması ilə sıx əlaqəli olan filizlə- şən termal sular İstisu sahəsində, Tutxun çayının hövzəsində, Levçay ilə Cəmilli çaylarının suayrıcı silsiləsində geniş şəkildə yayılmışdır.
Mərmər oniksinin əksər damarları tektonik partlayışla əlaqədardır. Xammalın qalınlığı 8-10 m-dir. Mərmər oniksinin yeddi damarları qeyd olunur. Hər bir damarm qalınlığı bir neçə santimetrdən 30-40 sm- ə qədərdir. Lövhələrinin qalınlığı 8-10 mm olan oniks kəsilmə və emal zamanı öz bütövlüyünü saxlayır. Cilalanma zamanı səthi güzgü formasına keçir, yüksək dekorativ xüsusiyyətlərə malikdir. Dizodag sahəsi İstisu sahəsindən 800 m yuxarıda Tərtər çayının sağ sahilində yerləşir. Sahə yamacdan çaya sarı müəyyən bucaq altında uzanan travertin örtüyündən ibarətdir. Örtük tutxun-boz, boz-yaşıl rəngdədir, eoseon yaşlı zolaqlı oroqovikləşmiş alevrolitlərin üstündə yerləşir. Bağırsaq sahəsi Bağırsaq çayının Tərtər çayına onun sağ sahilində qarışdığı yerdən 300 m yuxarıda 500 m-lik məsafədə yayılıb. Bulağın hər iki sahilində çöküntü yatımları əmələ gətirən (tutqun-boz, layvari, eosen yaşlı silisiumlaş- mış alevrolitlər və dördüncü dövr yaşlı andezit-bazaltlar) travertin və travertin brekçiyaları aşkar edilir. Sahə mərkəzi hissədə qalınlığı 1,5-2 m olan travertin brekçiyaları ilə örtülüdür. Mərmər oniksi ölçüləri 32-33m x20-25m olan laydan ibarətdir, sahəsi 610 m2-dir. Lay qalınlıqları 10-20 sm-dən 80 sm-ə qədər olan ayrı-ayrı təbəqələrdən ibarətdir. Oniks nazik kristallık monomineral strukturaya malikdir. 4-5 mm qalın- lıqlı lövhələrdən işıq keçir. Əksər hallarda tutxun-sarı, ağ və yaşıl rəngləri, nadir hallarda isə çəhrayı və qırmızı rəngləri qeyd edilir. Oonqur mərmər təzahürü Cəmilli və Lev çaylarının suayrıcı silsiləsindən 1,1 km yuxarıda 2538 m yüksəklikdə yerləşir. Təzahür 1976-cı ildə M.Ç.Nağı- yev və M.Y.Cümşüdov tərəfindən axtarış işləri zamanı aşkar edilmişdir. Hər bir növün keyfiyyətini öyrənmək məqsədi ilə ümumi və filiz nümunələri götürülüb, xammalın təqribi ehtiyyatı hesablanmışdır. Təzahür kampan yaşlı əhənglərdən əmələ gəlib. Mərmər oniksi damar və damarcıqlar şəkilində brekçiyalı serpentinitlərdə yerləşirlər. Filizləşmə zonasmm sahəsi 0,2 km2- ə yaxındır. Damarların hamısı en istiqamətli tektonik qırılmalarla əlaqəlidir. Qalınlığı 0,2-0,6 m olan bəzi kütlə hissələri 50-60 m məsafədə izlənilir, bəzi yerlərdə ölçüsü 1,5x0,7 m olan şişmələr (qabarmalar) əmələ gətirirlər. Burada çox sayda oniks damarları tədqiq edilib. Onlarm arasında ən yüksək keyfiyyətli xammal kimi və emal üçün əlverişli olan 5 damar müəyyən edilib. Ağ, ağ-yaşıl, açıq-yaşıl rəngləri var. Eni 0,1 sm - dən 1 sm - ə qədər olan əyri dalğalı-zolaqlı cizgilərə malikdir. Qalınlığı 2-3 sm olan lövhələrdən işıq keçir. Möhkəmliyi 3,0-4,0-dür, şüşəyəbənzər tutxun parıltısı var, sınması qeyri-düzgündür, güzgüyəbənzər cilalanmaq xüsusiyyəti var, blok- luğu 10x20x30 sm-dir. Orta faydalı qazıntılılığı 65 % - dir. Fontan mərmər oniksi təzahürü Kəlbəcər şəhərindən 8,5 km cənubda Tərtər çayınm sağ sahilində, çay məcrasından 100 m aralada yerləşir. Təzahür Kəlbəcər qırılma zonası ilə əlaqəlidir. Travertinin yayılma sahəsi 60 000 m2 - ə yaxındır. Oniks təbəqəsi travertin kütləsində kiçik əyiləmə bucağı altmda yerləşir. Təbəqənin qalınlığı bir neçə santimetrdən 20 sm arasında dəyişir. Sarı, sarı-qırmızı və sarıya çalan açıq qəhvəyi rəngli mərmər oniksinin teksturası nazik zolaqlı laylardan ibarətdir və zəif kristallık quruluşa malikdir. Smması qeyri-düzgündür. Cilalanma prossesində güzgü formasmı aln.
Travertinlərin sahəsi 25x30 m2 - dir. Üç nazik təbəqənin hər birinin uzunluğu 8 m-dən 15 m - ə qədərdir, və bir-birindən 1-1,5 m üfüqi vəziyyətdə yerləşirlər. Qalınlıqları bir neçə santimetrdən 15-20 sm arasında dəyişir. Oniks ağ-süd rəngindədir, zəif zolaqlıdn, bir tonludur, teksturası massivdir, quruluşu qəndəbənzər gobud kristallardan ibarətdir. Smması qeyri-düzgündür. Süxur cilalanma prossesində şüşə, bəzən də tutqun parıltılı güzgü formasmı alır.
Oniksə damarcıqlar, damar, linza-damar və qalınlığı bir neçə santimetrdən 50 sm- ə qədər olan lövhələr şəkilində olan travertinlər arasında rast gəlinir. Oniksin teksturası laylıdır, massivdir, gizli kristallik quruluşu var, sınması qeyri-düzgündür, parıltısı tutxundur. Daşm əsas rəngi qırmızı-qəhvəyidir, dalğalı- zolaqlı, peyzajlı cizgilərə malikdir. Rənginə görə oniksin iki dekorativ növləri müəyyən edilib: zolaqlarınm eni 1 mm- dən 1-2 sm- ə qədər olan, bir-birini əvəz edən tutxun bal və qırmızı, açıq-qəhvəyi rəngli nazik dalğalı-zolaqlaı, peyzajlı oniks, və təzadlı rəngləri olan zəif dalğalı, bir-birini əvəz edən ağ, sarı-bal və qırınızı rəngli peyzaj cizgiləri olan oniks. Zolaqlarm strukturası gizli kristallikdir, enli zolaqlarda ağ rəng eninə dalğalıdır. Qalınlığı 10 mm olan lövhələrdən işıq kesir. Daş 8-10 mm qalınlıqlı lövhələrə mişarlananda öz bütölüyünü saxlayır. Sonrakı emal zamanı səthi güzgü formasmı alır. Yüksək dekorativ keyfiyyətlərlə xarakterizə olunur, təzadlı cizgilərə malikdir. Sahəsi 350 m2, orta qalınlğı 0, 25 m, həcmdə çəkisi 2,9 t/m3 olan, ümumi xammalın 35 %-ni mərmər təşkil etmək şərti ilə mərmər oniksinin ehtiyyatı 34 ton təşkil edir. Tutxun sahəsində aşkarlanan mərmər oniks təzahürləri Tutxun çayının sol sahilində fəaliyyətdə olan isti mineral sulardan çökən travertinlərlə əlaqəlidir. Onikslərin yayıldığı sahə 0,2 km2- dir. Ağ və sarı zolaqlı nöfləri var.
Oniks təbəqəsi travertin qatı ilə onlarm diorit-porfırit qatışıqları arasında yerləşir. Oniks sahəsinin uzunluğu 72 m, eni 14 m, qalınlığı isə 0,2 m-dən 0,7 m- ə qədərdir. Oniksin teksturası laylıdır, massivlidir. Kristall quruluşu var, sınması qeyri-düzgündür, parıltısı tutqundur. Daşm əsas rəngləri boz-sarı, zəif boz-yaşıldır. Cizgiləri gobud zolaqlıdır, boz-sarı, açıq-yaşıl və ağ zolaqlar bir-birini əvəz edirlər. Zolağm eni bir neçə milli metrdən 2-3 sm- ə qədərdir. Qalınlığı 8 mm olan lövhələr işıq keçirir. Daş 8-10 mm qalınlıqlı lövhələrə mişarlananda və sonrakı emal zamanı öz bütövlüyünü saxlayır. Onun əsas qüsuru yekcins olmayan tərzdə cilalanmasıdır. C2 kateqoriyalı xammalın kondision ehtiyyatı 427 tondur. Geoloq M.Ç.Nağıyev axtarış işləri prosessində iki kaha oniks təzahürü aşkar etmişdir. 1 №-li kaha Qamışlı kəndinin şimal-qərb ətrafında yerləşir. Kahanın ağzının hündürlüyü 1,5-2 m, eni 2 m-dir. Tacda kristall formasmda olan ağ rəngli mərmər oniksi inkişaf edib. Bu əmələgəlmənin ölçüləri: kahanm eni istiqamətində 2,5 m, kahanm uzunluq istiqamətində 3 m, qalınlığı 30-35 sm - dir. Konsentrik zonal quruluşlu oniks qeyri kontrast qəhvəyi rəngdədir. Kristall strukturaya malikdir. Qalınlığı 15 mm olan nümunələrin işıq keçirmə qabiliyyəti yaxşıdır, cilalanmada güzgü formasmı alır. Bu kahanm oniksi sənaye əhəmiyyətlidir. Eyni vaxta bu kaha təbiət memarlıq abidəsi hesab edilə bilər. 2 №-li kaha Ağyataq kəndinin cənub-qərb ətrafında yerləşir. Kahanın ağzının hündürlüyü 1,5-2 m, eni 2 m-dir. Kahanın uzunluğu 40 m- ə yaxındır. Bu kahanın mərmər oniksi görünüşünə və dekorativ xüsusiyyətlərinə görə 1 №-li kahanın oniksi ilə analojidir. İrizasiyalı obsidian Obsidian turş vulkan şüşəsi olub məmulat əşyaları hazırlamaq üçün istifadə olunur. Obsidianm irizasiyalı tünd rənli növü daha qiymətlidir. Obsidian adətən 65-75 % silisium oksidindən ibarət olub, kimyavi tərkibinə görə riolitlərə və dasitlərə yaxındır. İrizasiyalı obsidian - 1970-ci ildə Keçəldağda obsidian və perlit yatağında aşkar edilib. Yataq Tərtər çayının yuxarı axarında İstisu kurortunun yaxınlılığında yerləşir. Bu mineralın əsas xüsusiyyəti interferesiya rənglərinin bütün çalarlarma malik olmasıdır, o müxtəlif bucaq altmda müxtəlif rənglər verir. İrizasiyalı obsi- dianın ehtiyyatları 20 000 m3 qiymətləndirilmişdir. Keçəldağ yataqlarında küllü miqdarda obsidian və perlit daşları var. Obsi- diandan sənayedə çilçıraq və başqa zinət əşyaları hazırlamaq üçün istifadə edilir. Obsidian və perlit daşlarının tərkibində su var. Bu daşlar qızdırıldıqda istənilən ölçünü düzəltmək olur. Daşlar qızdırıldıqda bir neçə dəfə dəfə böyüyür. Keçəldağ obsidian yatağı vulkanik kümbəz olub, planda uzunluq oxu 2,5 km olan ellipsə bənzəyir. Yataqda irizasiyalı obsidianm sənaye əhəmiyyəti daşıyan iki morfoloji tipi: krater və örtük tipi ayrılır. Krater tipli irizasiyalı obsidian daha yüksək keyfiyyətli olub, zəngin iriza- siyaya malikdir. Kraterdən çıxan obsidian bir çox irizasiya rənglərinə (bənövşəyi, göy, yaşıl, və s.) ayrılır. Zolaqlı obsidiandan başqa boz-gümüşü rəngli bir tonlu irizasiyalı obsidian da aşkar edilmişdir. Çöl və texnoloji tədqiqatlar nəticəsində irizasiyalı obsidianm aşağıdakı növləri ayrılır: tünd-boz, qaraya qədər; tünd-boz, demək olar ki, qara, qismən zolaqlı; boz-pambıqvari şəkildə; boz-qara, zolaqlı; eyni tonlu boz. Obsidian az miqdarda kristallaşmış şüşə ilə təmasda olub, onun tərkibində həmçinin filiz minerallarının mikrofenkristaları iştirak edir. Vitrofır strukturludur. Teksturası zolaqlıdır. Qalınlığı 7 mm olan obsidian lövhələri emal zamanı bütövlüyünü saxlayır. Qalınlığı 8 mm - ə qədər olan lövhələrdən işıq keçir. Keçəldağ irizasiyalı obsidian yatağı yüksək keyfiyyətli məmulat daşı kimi qiymətləndirilib. Qranatlar 1988-ci ildə geoloq M.Ç.Nağıyev Sarıbaba strukturunda bir sıra qiymətli qranat-demantoid və mopazolitlər aşkar etmişdir. Bu məmulatlar andraditin zərgərlik nümunələridir. Demontoid kalsit-dəmir qranat sırasma aid edilir. Mineralm açıq-yaşıl rəngi onun tərkibində dəmir oksidinin olması ilə əlaqədardır. Demantoidin xırda dənələri üçün radial şüavı quruluş səciyyəvidir. Dənələrin ölçüləri 5-7 mm- ə qədər dir. Topazolit andraditin az rast gəlinən növüdür. Özünün mis və yaxud qızılı- sarı rənginə görə topaza yaxındır. Xırda dənələr şəkilində rast gəlinir. Sarıbaba strukturunda topazların Comərd, Kazımbinə, Kilisəli, Keçiliqaya, Şorbulaq, Bağlıpyə və Göydərə təzahürləri aşkar edilib.
Qırılma pozulmaları boyu sərt düşən çatlıq sistemləri aşkar edilib. Nazik xrizotil-asbest damarcıqları nəzərə çarpır. Damarcıqlarm eni 1,5 m, uzunluğu 1,5- 2 m- dir. Onların qalınlığı 0,5 sm - dən 3 sm arasında dəyişir. Demantoidin rombo-dodekad formalı incə yaşıl şabalıdı, olduqca nadir hallarda isə izümürüd yaşıl rəngli kristallarına rast gəlinir. Kristallar kifayət qədər təmizdir. Xırda dənəli demantoidlərə (ölçüləri 2 mm- dən 6-7 mm- ə qədər) daha çox rast gəlinir. Xırda boşluqlarda tək-tək andradit kristalları mövcuddur. Kristalların ölçüləri 2 mm-dən 8-10 mm- ə qədərdir.
zolit minerallaşması cüclü dəyişilmiş serpentinitlərdə xırda dənələr və yaxmtı şəkilində inkişaf tapıb. Demantoid dənəsinin ölçüsü 2 mm-dən çox olmur. Dənələr yaşıl-ot rəngində olur. Topazolit sarı-bal rəngindədir, şəffafdır. Onun dənələri oval formasmda olur. Şorbulaq demantoid təzahürü eyniadlı qəsəbədən 1 km şərqdə yerləşir. Yatağm geoloji quruluşunda argillitlər, tuf brekçiyaları və tuflar, xırda-orta qırın- tılı tuf konqlomeratlarmdan ibarət santon yaşlı çöküntülər iştirak edir. Demantoid minerallaşması serpentinitlərin içərisində yerləşmiş xrizotil- asbest damarcıqları ilə əlaqəlidir. Damarcıqların uzunluğu 1,0-1,5 m-dən uzun olmur, eni 0,5-1,0 sm- dən 5 sm arasında dəyişir. Bəzi sahələrdə yumşalmış, tamamilə əzilmiş damarcıqlar qeyd olunur. Demantoid yaşıl-izümürüd rəngdədir. Dənələrin ölçüsü 5 mm- ə qədərdir. Minerallaşma asbest damarcıqlarmm endo- kontakt təmaslarında inkişaf tapmış xırda boşluqlarda qeydə almır. Bağlıpəvə təzahürü Şorbulaq təzahüründən 3,5 km cənub-şərqdə yerləşir və onun davamı sayılır. Çat zalbandlarında demantoid minerallaşması izometrik dənələr şəkilində serpentinitlərlə birlikdə aşkar edilib. Dənələrin ölçüləri 4 mm- ə çatır, boşluqlarda isə 10x15 mm olur. Demantoid yaşıl, sarı-yaşıl rəngdə olur. Bəzi sahələrdə topazolitin sarı-bal rəngli kiçik, şəffaf dənələri (2mm-ə qədər) müşahidə olunur. Göydərə demantoid təzahürü eyniadlı kənddən 4-5 km şimal-şərqdə yerləşir. Demantoidə serpentinitləşmiş dunitlərdə yaşıl rəngli xırda dənələr şəkilində rast gəlinir. Bəzən xrizotil-asbest materialı ilə dolan kiçik paralel çatlara rast gəlinir. Bu damarcıqlarm daxilində 1,5 mm ölçüdə tutqun-yaşıl rəngli kiçik demantoid dənələri müşahidə olunur. Mineral boyalar
Listvenitlər intensiv parçalanmış tektonik zonalarla bağlı olub, damar və linza əmələ gətirirlər. Rənglər boz-yaşıl, yaşıl, qonur-yaşıl, qonur-sarı olurlar. Yayılma sahəsi 2-3 ha-dır. Qalınlığı 10-15 m-dir. Bu sahədə dəmir oksidinin miqdarı 18,97 %-dən 25,55 % arasında dəyişərək, orta miqdarı 21,51 % təşkil edir. Kimyavi analiz vasitəsi il başqa oksidlə- rin miqdarı belə olmuşdur ( % ): Si02 - 55,24; Al203 - 9,35; Fe203 - 25,55; CaO - 0,83; MgO - 4,25; S03 - 0,85; K20 - 0,77.
Daş ərintisi süxurları Daş ərintisi süxurları, yəni təbbi daşlarm əridilib sonra onlardan qəlib forması hazırlanmasıdır. Bu qəliblər digər məmulat formaları hazırlamaq üçün istifadə edilir. Belə məqsədlər üçün bazaltlar, diabazaltlar və andebazaltlar yararlıdırlar. Kəlbəcər andebazalt yatağı rayon mərkəzindən 18 km cənub-qərbdə Tərtər çaymm sol sahilində yerləşir. Bu yataq 1967-ci ildə tədqiq edilmişdir. Yataq iki sahədən ibarətdir: Zar və Zivel (bu yataq Zar yatağından 1 -2 km cənub-qərbdə yerləşir). Bu sahələr Tərtərçay vadisində 300-400 m yüksəklikdə qalxaraq, şimal-şərq istiqamətdə meyilli olaraq yayılmışdır. Zar yatağının sahəsi 5 km2, eni 1,3 km, uzunluğu 4 km-dir. Zivel yatağının sahəsi 15 km2-dir. Andebazaltlar 1080-1130 C° temperaturda qızdırıldıqda kristalığmı saxlamaqla yumşalaraq bərk haldan ərimə halma keçir, sonraki 1200-1300 C° qızdırılma temperaturunda kristal vəziyyətini itirərək əriyir və bərk qara tutqun şüşə halma keçir. Tədqiqatlar göstərir ki, andebazaltlar o halda yararlıdır ki, ona serpentinit, xromit və karbanat qatışıqları əlavə olunsun. Əlavə qatışıq kimi Çaykənd kəndinin cənub-qərbində yerləşən massivin serpentinitləri (massivin ehtiyyat miqdarı 50-100 mln.tondur), həmin sahədə yerləşən dəmir xromuti (ehtiyyat çox böyükdür) və Naxçıvanda olan dolomit (ehtiyyat miqdarı 300 mln.tondan çoxdur) istifadə edilmişdir. Tədqiq edilmiş hər iki sahənin ehtiyyatı 670 mln. tondur. Termik emal yolu ilə yüngül tikinti mateiralan hazırlamaq üçün süxurlar Yüngül və çox yüngül beton hazırlanması prosesində istifadə edilən qarışıq almaq içün, istisaxlayan və səskeçirməyən məmulat kimi vulkanik şüşələrdən - şişən (qabaran) perlitdən, obsidiandan və asan əriyən gillərdən istifadə olunur. İlk vulkanik şüşə obsidian sayılır. Obsidian tədricən hidradasiya nəticəsində perlitə çevrilib. Obsidian və perlit liparitin tədricən bir-birinə çevrilən şüşə- yəbənzər növüdür. Pertilin səciyyəvi xarakteri onun tərkibində suyun olmasıdır (5-6 % su), obsidianın tərkibində isə suyun miqdarı 0,5 %-ə qədər olur. Onlarm tərkibində su özünəməxsus halda - şüşə kütləsinin tərkibində ərinmiş halda olur. Perlitin növü və keyfiyyəti onun tərkibində olan suyun tərkibindən və xarekterindən asılıdır. Perlit Perlit qeyri-mineral faydalı qazıntılara aiddir və çox qiymətli praktiki əhəmiyyətə malikdir. Kaynozoy yaşlı perlit və perlit obsidianı turş tərkibli cavan vulkanik süxurlar içərisində yayılıb. Bu əmələgəlmələrə daykalar və axın şəkilində Keçəl- dağ, Böyük Dəvəgözü, Kiçik Dəvəgözü obsidian yataqlarında, Keçəldağ perlit yatağında rast gəlinir. Yataqlarm ümumi ehtiyyatları bir neçə yüz million kub metr obsidian və perlitdən ibarətdir. Bu yataqlarm şüşəvari süxurları çox yüksək keyfiyyətlidir. Keçəldağ perliti xarici görünüşünə, teksturasına və quruluşuna görə fərqlənirlər. Rəngnə görə perlitin ağ, sarı, açıq-qonur, bəzi hallarda boz-qırmıı, tut- xun bənövşəyi növləri var. Onlar xarakterlərinə görə hamar-parıltılı və şüşəyə- bənzərdir, kütləvi və məsaməli quruluşa malikdirlər. Struktur quruluşuna görə perlitin zolaqlı-flyudal, porfırobənzər və şar formalı növləri var. Qabarmış perlit quru zonalarda torpağın rütubətliyini saxlamaqla, bitki örtüyünün, ələlxüsus, kənd təsərrüfatı məhsullarının, bağ-bağça bitkilərinin, qı- zılğülün və s. inkişafına güclü təkan verir. Şişmiş perlit istisaxlayıcı sementin, kafellərin, tağ örtüklərinin hazırlanmasında istifadə edilir. Həmçinin boyalarm tərkib hisəsində, plasmas və asfalt qarışığı kimi istifadə edilir. Perlit suyu özünə çəkib şişir və sukeçirməz hala düşür. O pantonlarm hazırlanmasında istifadə edilir. Azərbaycan perliti neft sənayesində korroziyanın qarşısmı alan örtük kimi istifadə edilir. O neft məhsulları üçün yaxşı adsorbent sayılır. Perlitdən hazırlanan məhsullar çürümürlər və uzun müddət ərzində parçalanmırlar. Perlit tütün sənayesində də istifadə edilir. Tütün filtirlərində adsorbip maddə kimi istifadə edilən perlit tütün məhsullarını tütün tüstüsündən effektif şəkildə təmizləyir. Bununla da tütün fıltirlərinin hazırlanmasında istifadə edilən qiymətli maddələri, kobaltı, pambığı əvəz etməklə, sənayedə həmin materialların qənaətlə işlədilməsinə şərait yaradır. Perlit yer kürəsində geniş yayılıb və çox ucuz material sayılır. Bir çox ölkələrdə perlitin istehsal edilməsində xüsusi işləmə lazım gəlmir. Məlum olan fıltirdüzəldən maşınlarda perlitdən fıltir hazırlanır. Kəlbəcərin təbii perlitinin tərkibində mineral elementlərin əsas komponentləri cəmləşib. Həmin minerallar toyuq cücələrinin inkişaf etməsinə və həyat tərzinə müsbət təsir edir, ancaq broyler ət məhsullarının tərkibinə mənfi təsir göstərmir. Perlitin tərkibində insan və heyvan orqanizmlərinin, bitkilərin həyatı üçün lazım olan makro və mikro elementlər var. Məhz, buna görə də perlit heyvan və quşlar üçün yemlərin hazırlanmasında rol oynaya bilər və eyni zamanda torpağın münbitləşməsinə yaxşı təsir edir. Akademik Mirəli Qaşqayın rəhbərliyi altmda Geoloji Axtarış Ekspedisiyası rayon mərkəzindən 2 km cənub-qərbdə, Alolar kəndinin ətrafında pexşteyn yatağı aşkar etmişdir. Rayonun başqa ərazilərində də (Zar kəndinin Çaxmaq deyilən ərazisində və s.) pexşteyn yataqları var. Pexşteyn sarı-qırmızı (bal) rəngində olur. Xarici görünüşü yağa bənzəyir. Pexşteyndə haqqmda bəhs edilən mineral xammal növünə aiddir, lakin pexşteynin tərkibində obsidian suyunun olmaması onun şişməsinə (qabarmasma) imkan vermir. Pexşteyn-özünəməxsus parıltısı və tərkibində çox su olan (6-10%) şüşə növüdür. Perlitnən pexşteynin arasmda keçid xarakteri mövcuddur. Perlitə nisbətən pexşteyn çox möhkəm olur. O da obsidianla bərabər pemza hazırlanması üçün xammal kimi istifadə edilə bilər. Keçəldağ obsidian yatağı İstisu kurortundan 15 km şimal-qərbdə Keçəl dağın (3171 m) zirvəsində yerləşir. Yataq 1957-ci ildə M.S.İsmayılov tərəfindən betonun yüngül doldurucu- su, 1965-1967-ci illərdə E.M.Mütəllibov, 1971-ci ildə M.D.Bayramov və M.A.Hüseynov, 1973-1974-cü illərdə M.Ç.Nağıyev və V.G.Ramazanov, 1975- 1977-ci illərdə S.Y.Rüstəmov və V.D.Osadçi tərəfindən isə tərəşlanmaq və məmulat daşı kimi öyrənilmişdir. Yatağm sahəsi 0,15 km2-dir. Geoloji quruluşunda pliosen yaşlı andezit lavaları iştirak edir. Obsidianm həcmdə çəkisi 2,28 - 2,29 q/sm3, qabarmada - 0,39- 0,45 q/sm3, məsaməlilik 0,4-1,3 % - dir. Üzlük daşlar Travertinlər: İstisu travertin yatağı İstisu kurortundan 0,8-1,0 km şimal-şərqdə Tərtər çayının sağ sahilində yerləşir. Yataq 1955-ci ildə R.A.Qasımov tərəfindən aşkar edilib. Yataq orta eosen yaşlı andezitlərin üstündə yerləşən dördüncü dövr yaşlı travertinlərdən ibarətdir. Yatağm yayılma sahəsi 80 hektara yaxındır. Travertinlər ağ, ağ-sarı rəngdədir, məsaməlidir, bəzi yerlərdə sıxdır.
1978-ci ildə S.A.Babayev və A.F.Heydərov tərəfindən tədqiq edilib. Ən böyük travertin çıxıntısı yuxarıda qeyd edilən təzahürdən 1,5 km qərbdə yerləşir və 15,5 km2 sahəni əhatə edir. Onlar böyük olmayan layvari düzənlik əmələ gətirib. Travertinlərin qalınlığı 5 sm-dən 30 sm, orta qalınlığı 20 m-dir. Travertinlər üzlük materialı üçün yararlıdır. Ehtimal edilən ehtiyyat miqdarı 1500 m2x20 m=30 000.m3-dir. Listvenitlər: Günevpəvə listvenit yatağı eyniadlı kəndin şimal və şimal-şərq ətrafında yerləşir. Listvenit kütlələri enlik istiqamətində 1,5 km məsafədə uzanır. Kütlənin qalınlığı 5 m-dən 40 m- ə qədər dəyişir. Xammalın çıxış kondinsiyası 50-60 %- dir. Daşm minimal blokluğu 20x20x20 sm-dir. Süxur çox sıxdır, kiçik dənəlidir, massivlidir, bərkliyi 5-ə qədərdir, sınması qeyri-düzgündür, parıltısı tutqundur. Süxurun rənglənməsi müxtəlif - ağ, sarı, boz və qırmızı rənglərin qarışığından ibarətdir, bəzi yerlərdə yaşıl tonludur. Cizgilər böyük olmayan qara dendritli lə- kəli-damarcıqlardan ibarətdir. Ləkələrin ölçüləri 3-5 mm-dən bir neçə santimetrə çatır. Damarcıqlarm eni 1 mm-dən 8 mm-ə qədərdir, bəzi yerlərdə peyzaj şəkillidir, boz-yaşıl rəngdədir. Yaxşı cilalanma xüsusiyyətinə malikdir. Dekorativ list- venitin təqribi ehtiyyatı 5000 (beş) min tondur. Qılınclı listvenit yatağı da bu ərazidə yerləşir, ancaq başqa bədii-dekorativ xüsusiyyətə malikdir. Zülfüqarlı, Almalıq, Sarıdaş və Atdaşı ərazilərində də listvenit təzahürləri aşkar edilmişdir. Tuflar:
Yataqda kəsilmə nöqteyi-nəzərdən tutların üç müxtəlif növü müəyyən edilib (aşağıdan yuxarı): qalınlığı 50-55 m olan qara qırmızı rəngli lay (qat); qalınlığı 30 m olan açıq-qırmızı, məsaməli, bərk, zəif çatlı lay (qat); qalınlığı 8-12 m olan yaşıl məsaməli zəif çatlı lay (qat). Tutların ümumi qalınlığı 80-90 m- dir. Tutların həcmdə çəkisi 1,8- dən 2,5 t/m3 arasında dəyişir. Bu yatağm tutlarından üzlük və divar hörgü materialları kimi istifadə edilə bilər. Zar, Bəzirxana, Zivel və digər kəndlərin ərazilərində də tuf daş yataqları Rayonun ərazisində yuxarıda göstərilən filiz minerallarından başqa digər minerallar da mövcuddur.
Qaranlıq sahəsində Dəlidağ intruzivinin endotəmasında mineraloji əhəmiyyət daşıyan rodonit aşkarlanmışdır. M.Ə.Qaşqay və Ş.İ.Allahverdiyev (1965 il) kobalt minerallaşmasının izlərini aşkar etmişlər. Onlarm fikrincə Kəlbəcər rayonunda ultraəsası süxurlarm inkişaf tapdığı ərazilərdə yerləşən listvenit kütlələrində kobaltm miqdarı 0, 001 %- dən 1 % -ə qədərdir. Kəlbəcərin ultraəsası süxurlarmda 0,07-0,29 % miqdarmda nikel müəyyən edilib. Araşdırılıb ki, süxurlarda kobaltm və nikelin artması onlarm maqnezi- umluğunun yüksək olması ilə birbaşa əlaqəlidir. Regionun kobalt və nikelə perspektivliyi yüksək qiymətləndirilib. Ümumiyyətlə, Dəlidağ-Ağçay, Levçay, Qaraqaya, Hinaldağ, Ağyataq, Ağqaya, Şorbulaq, Sarıdaş, Güneypəyə, Teymuruçan dağ, Bağırsaq, Sultanhey- dər, Keçəldağ, Sərçəli dağı, Ağduzdağ, Keyti dağı, Mıxtökən, Qatardaş, Qaranlığın dərəsi, Qırmızıdağ, Dikpiləkən, Zəylik, Zülfüqarlı və başqa ərazilərdə uzun illər geoloji kəşfiyyat işləri aparılmış və həmin ərazilərdə aşağıda adları çəkilən minerallar aşkarlanmışdır: minerallar - avgit, aqat, azurit, aktionolit, ametist, anhidrit, barit, biotit, bomit, bronzit, vezuvian, bismuth, diallaq, diopsid, dolomit, qalenit, qamierit, he- matit, qızıl, qranat, ilmenit, kalsit, kvars, kinovar, kobaltin, kovellin, çaxmaq daşı, krokoit, kuprit, gümüş, gips, labrador, lazurit, leysit, limonit, maqnezit, maqnetit, malaxit, markazit, mis, molibdenit, muskovit, nikelin, obsidian, olivin, oniks, opal, ortoklaz, pentlandit, pirit, pirrotin, platin, prenit, rodonit, siderit, spessartit, sfalerit, sfen, talk, topaz, serusit, sirkon, turmalin, flyuorit, fuksit, xalkozin, xal- kopirit, xalsedon, xlorit, mikroklin, xromit, şpinel, bumonit, jadeit, zmeevik, mərcan, yaşma, dağ bülluru, pələng gözü. Yuxarıda adları çəkilən filiz və qeyri-filiz yataqlarmdan başqa Kəlbəcərin ərazisində tikinti materialları üçün istifadə edilən qum və gil yataqları var. Bəzi yerlərdə boyaq üçün istifadə edilən boya materialları mövcuddur. Belə ki, Bəzirxana kəndinin yerləşdiyi Bəzirxana təpəsinin cənub və şərq hissələrində dənəciklərinin diametri 0,2-0,4 mm ölçüdə olan dəniz tipli qum yataqları var. Bu qum çox qiymətli tikinti materialıdır. Həmin qumun sementlə qarışığı çox möhkəm olur. Belə qum yataqları həmin ərazilərdə bir neçə yerdə- dir. Kəndin yerləşdiyi Çınqıllı təpənin baş tərəfində qırmızı-çəhrayı rəngdə, təpənin orta hissəsində isə boz rəngdə olan boya materialları var. Bu boya materialları palçıq formasındadır. Keştək ərazisində tikinti kərpici istehsal etmək üçün yararlı olan zəngin miqdarda gil yatağı var. Meydan çayı ətrafmda (Pirağqayada) üzlük daşı istehsalma yararlı olan mərmərləşmiş əhəng daşı yatağı mövcuddur. Ağdaban kəndinin «Talanın başı» adlanan ərazisində perlit və mis yataqları, «Alxanın yurdu» adlanan ərazidə isə digər faydalı qazmtı yataqları var. Milli kəndi yaxınlığında qırmızı-narmcı və qırmızı-qəhvəyi rəngində də- mir-sülügən boyası var. Həmin boyadan yerli sakinlər əvvəllər boyaq üçün istifadə edirmişlər. Sənayedə rəngli boya almaq üçün dəmir-sülügən tərkibinə görə çox qiymətli bir xammaldır. Həmin boya ilə kustar üsulla rənglənmiş əşyalar çox çətinliklə yüksək temperaturda yuyulub təmizlənir. Akademik M.Ə.Qaşqayın rəhbərlik etdiyi geoloji-axtarış ekspedisiyası tərəfindən Alolar kəndi yaxınlığında pexşteyin aşkar edilmişdir. Rayonun başqa ərazilərində də (Zar kəndi-Çaxmaq) pexşteyin yataqları var. Pexşteyin sarı-qırmızı (bal) rəngində olur. Həmin daşlar süngər daşı (cilalamaq, sürtmək) düzəltmək üçün çox qiymətli bir materialdır. Zar kəndinin cənub hissəsində yerləşən əlçatmaz qayalardan birinin - Kolluqlu qayanm başmda yerləşən 3-cü səkidə duz kahası var. Bu duzdan yemək üçün istifadə edirdilər. Duz böyük kristal şəkilindədir. Duz kahası uçurum qayada yerləşir. Adamlarm oraya girməsi çox təhlükəli olduğundan həmin duzdan geniş surətdə istifadə etmək mümkün olmurdu. Çovdar kəndinin ərazisində mərmər və yemək duzu yataqları, turşsu mineral suyu, Zağanın döşü adlanan ərazidə qızıl yatağı var. Mollabayramlı kəndinin evlərinin yerləşdiyi ərazidə qrafıt, «Ortatəpə» adlanan ərazidə ağ mərmər yatağı var. Dal Qılışlı kəndinin ərazisində olan Qaramalı bulağmdan çıxan suyun tərkibində kükürd var. Bu kəndin qəbirstanlığının yerləşdiyi ərazidə və kənd sovetinin binasmm yerləşdiyi ərazidə kvars qum yataqları mövcuddur. Kəlbəcərin ərazisində müxtəlif növ qiymətli əlvan daş yataqları da var. Rayonun ərazisində olan qiymətli daşlardan müxtəlif növ əşyalar: şahmat, güldan, stol, stul, heykəllər və s. hazırlanır. Burada olan tuf daşlarmdan çox yaraşıqlı xas evlər tikirdilər. Göydərə yatağından çıxarılan xromitdən sənayedə metalları xromlamaq üçün istifadə edilir. Kükürd kolçedanmdan kükürd almaq üçün istifadə olunur. Yuxarıda adları çəkilənlərdən başqa xalça, kilim, ip və s. boyamaq üçün bu ərazilərdə küllü miqdarda təbii boyaq bitkiləri bitir. Mineral su yataqları - Yuxarı İstisu, Aşağı İstisu, Qoturlu İstisuyu, Turşsu. Bu ərazilərdə çıxan İstisu termal bulaqları haqqmda məlumatlar X11 əsrə təsadüf edir. Ancaq geoloji tədqiqatlar göstərir ki, İstisuda olan termal bulaqlar (mineral sular) haqqmda məlumatlar on min illər bundan əvvəl bəlli idi. Şifayi mənbələrə görə İstisu «Ocaq» yeri sayılır. Bir neçə yüz il bundan qabaq şikəst və başqa xəstəliyi olan adamları şəfa tapmaq üçün İstisuya gətirirmişlər. Rayonun ərazisində mineral sulardan İstisu və yüksək debitə malik olan Narzan tipli turş su bulaqları, Yuxarı İstisudan 1 -2 km cənub-şərqdə rodonlu sular var. Həmin sular sinir, oynaq, ürək-damarları xəstəlikləri zamanı istifadə olunur. Bu ərazilərdə 3 mindən çox bulaq var. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adları çəkilən filiz və qeyri-filiz yataqları işlək halda 1993-cü ildə Kəlbəcər erməni qoşunları tərəfindən işğal ediləndən sonra ermənilərin ixtiyarına keçdi. İstisu tipli mineral sular böyük bir ərazini, Tərtər çayı boyunca 40 km məsafəni əhatə elir. Bu ərazi Kəlbəcərdən 10 km şimalda yerləşən Çaykənddən başlayaraq, Bağırsaq binəsinə (Dəlidağın aşağı hissəsi) kimi uzanır. Bu sular eninə 30 km məsafədə yayılmışdır. Bu əraziyə Kəlbəcərin şərqində yerləşən Qoturlu İstisuyu, qərbdə yerləşən Səfolar İstisuyu (Cermuk) daxildir. Mineral sular 4 qrupa bölünürlər: Bağırsaq, Aşağı İstisu, Kəlbəcər və Qoturlu sahələri. Bağırsaq qrupu İstisu kurortundan 1,5-2 km yuxarı Tərtər çayı boyunca 2350-2400 m dəniz səviyyəsindən yüksəklikdə yerləşir. Bu qrupa Tərtər çayınm sağ və sol sahillərində yerləşən və 2 km məsafədə uzanan ərazilərdə, və Tərtər- çayın sağ qolu olan Bağırsaq çaymdan Bağırsaq binəsinə qədər olan məsafədə (0,75 km) yerləşən mineral bulaqlar daxildir. Aşağı İstisu qrupuna daxil olan sular Kəlbəcərdən 11,5 km cənubda və Yuxarı İstisudan 13 km şimalda yerləşir. Bu sular Tərtər çayının sağ və sol sahillərində yerin dərin qatmda yerləşir. Əsas bulaqların yer səthinə çıxması 1650 m - dən başlayır. Aşağı İstisuda çıxan mineral suyun tərkibi Çexoslovakiyadaki Karlovı Varı mineral suyunun tərkibindən keyfiyyətcə çox yüksəkdir. Kəlbəcər qrupuna rayon mərkəzinin ətrafında yerləşən termal bulaqlar daxildir. Rayon mərkəzinin «Yuxarıdüz» adlanan ərazisi dəniz səviyyəsindən 1550 m yüksəklikdə yerləşir və əlverişli iqlim şəraitinə malikdir. Yuxarıdüzün davamı olan Keştək düzü dəniz səviyyəsindən 1550 m yüksəklikdə yerləşir. Bu ərazilər kurort tikintisi üçün əlverişli iqlim şəraitinə malikdir və ikinci bir kurort 82 kompleksi tikmək üçün yararlıdır. Qoturlu İstisuyu sahəsi Keçiliqaya kəndinin ərazisində Tərtər çayınm sahilində yerləşir. Bu sahədə kurort tikintisi üçün əlverişli iqlim şəraitinə (zəngin məşələr, füsunkar təbiət, səfalı dağlar və s.) malikdir. Bu mineral suların yüksək hərarətə malik olması onun yerin dərin qatından çıxmasına və tərkibinin sabit olmasına dəlalət edir. Yerin dərin qatlarında olan suyun hərarəti çox yüksəkdir. Ancaq, yerin üst səthinə çıxana kimi soyuqlaşır. Bu səbəbdən də biri-birinə yaxm olan bulaqlar hərarətinə görə seçilirlər. Suyu yer səthinə çıxaran borunun yaxınlığında yerləşməsindən asılı olarq isti, ilıq və soyuq sulara rast gəlinir. Kəlbəcərdə çıxan İstisuyun kimyəvi analizi ilk dəfə 1927-ci ildə aparılmışdır. İstisu mineral suların geoloji-hidrogeoloji və fıziki-kimyavi tərkibi ilə yanaşı onun müalicəvi əhəmiyyəti də öyrənilmişdir. Hərarətinə, kimyavi tərkibiənə və digər fıziki-kimyavi tərkibinə görə İstisu ərazisində çıxan mineral sular bir neçə qrupa bölünürlər. Hərarətinə görə mineral sular soyuq, ilıq və isti qruplara bölünürlər. Bəzi hallarda kimyavi tərkib də rol oynayır. Bulaqların və quyulardan çıxan sularm mineral tərkibi 4,3-6,7 q/1 arasmda dəyişir. Kimyavi tərkibinə görə mineral sular 4 qrupa bölünürlər: hidrokarbonat-xlorid-sulfat-natrium-kalsium tərkibli sular; hidrokarbonat-sulfat-xlorid-natrium-kalsium tərkibli sular; hidrokarbonat-sulfat-natrium-kalsium tərkibli sular; yer səthində digər sularla qarışıq tərkibli sular. Bunlardan əlavə olaraq, Bağırsaq sahəsinin radioaktiv suları və digər üç sahənin zəif radioaktiv suları qeyd olunur. Təbii termal sularda suyun hərarəti 22-25°C, bulaqlarm dibiti 0,1-4 1/san, minerallaşma 4-5 q/1 arasında dəyişir. 25-62 m dərinliyi olan buruq quyularında mineral sularm hərarəti 62- 75°C, bəzi quyularda isə daha yüksək olur. 1,0-2,0 1/san debitə, 4,2-6,9 q/1 mine- rallaşmaya malik termal sular aşkar edilib. Mineral suların tərkibi hərarətdən asılı olaraq belə dəyişir: qaynar sularda minerallaşma 0,7 q/1 - ə qədər, soyuq sularda isə 3 q/l-dən çox olur. Zonanm bütün termal suları kimyavi tərkibinə görə karbonqazlı, sulfat- xlorid-hidrokarbonat-natriumludur, bu da Kəlbəcər rayonunun termal sularmm formalaşma şəraitinin eyni olduğuna dəlalət edir. Rayonun termal sularmda radon aktivlik-771 vahid Bağırsaq qrupunda qeyd edilir. Proqnoz istismar ehtiyyatları 2171,1 m3/gün təşkil edir. Termal suların qaz faktoru çox yüksəkdir, təbii çıxışlarda və quyularm suyunda qaz tamamilə karbon qazmdan ibarətdir (99,8-99,9 %). Sularda karbon qazı həm qarışıq, həm də sərbəst şəkildə olur. Qarışıq halda olan karban qazının miqdarı 35-75 mq/1 arasında dəyişir. Digər qazların miqdarı çox azdır (0,1-0,2 %). Nadir qazlarm miqdarı 0,01-0,001 % olur. Metan, azot, sərbəst xlor, sürmə, sürməli hidrogen, fosforlu hidrogen və digər qazlar istisnadır. Sularm hərarəti ilə tərkibi arasında mütanasiblik mövcuddur. Yüksək hərarətdə karban qazı azalır. Soyuq mineral sularda karban qazı küllü miqdarda olur. Debitlə karbon qazının birbaşa asılılığı yoxdur. Zəif debitə malik bulaqlarda karbon qaqızının miqdarı çox, yüksək debitə malik olanlarda isə az olur. Hərarətdən asılı olaraq eyni bulaqda karbon qazının miqdarı dəyişir. İstisu mineral sularının hamısında karbon qazı var. Soyuq bulaqlarda onun miqdarı isti bulaqlara nisbətən 2 dəfə çoxdur. Bu qazın miqdarı 1-1,5 mq/1, bəzi bulaqlarda isə 2 mq/1 olur. Bəzən karbon qazının quru halda çıxması qeyd olunur. İstisu mineral suları ilə birlikdə yerin səthinə küllü miqdarda karbon qazı çıxır. Bu qaz sularm qablaşdırılması prossesində istifadə olunur. İstisu kurortu ərazisində olan termal bulaqlarda sənayedə istifadə etmək üçün küllü miqdarda karbon qazı istehsal etmək olar. Karbon qazının küllü miqdarda olması onun başqa ölkələrə ixrac etməsinə imkan verir. Aşağı İstisudan 1-2 km Kəlbəcər şəhərinə tərəf ərazidə Tərtər çaymm sol sahilində İstisu fontan şəkilində yerin səthinə çıxaraq birbaşa çaya tökülür. Həmin yer «Fontan» adlanır. Burada çıxan mineral suyun tərkibi o biri bulaqlarm suyunun tərkibindən çox yüksəkdir. Bu fontanm ətrafında əhali gölməçələr düzəldib müalicəvi vanna qəbul edirdilər. Məşhur olmasına baxmayaraq, Yuxarı İstisuda kurort tikintisinə 1925-ci ildən sonra başlanmışdır. 1931 -ci ildə Kommunist Partiyasının Zakavkazya kray partiyası tərəfindən Zakavkazya respublikalarında kurort tikintilərinin sürətləndirilməsi haqqında qərar qəbul edilibdir. Həmin qərara görə Yuxarı İstisu Azərbaycan üzrə əsas obyektlərdən biri hesab edilmişdir. 1932-ci ilin oktyabr aymda «Qosplan» SSSR Yuxarı İstisuyu respublikanın ən başlıca kurortu olması haqqında qərar qəbul edib. Azərbaycan Nazirlər Sovetinin 07.09.1950-ci il qərarı ilə 1951-ci ildə Yuxarı İstisuda vanna otaqları, kurort xəstəxanası və mehmanxana tikilmişdir. İstisu ərazisinin yüksəkliyi (1500-2400 m dəniz səviyysindən yüksək olması), quru, təmiz və tozsuz hava, yüksək radiyasiyalı çoxsaylı günəşli günlər, Tərtərçay vadisinin küləklərdən qorunması kimi faktlar imkan verir ki, İstisu kurortunu birinci dərəcəli xəstələrin müalicə kurortuna çevirmək olsun. Aşağı İstisuda fəaliyyət göstərən «Mineralsudoldurma» zavodu hər gün yüz minlərlə şüşə qablara mineral İstisu doldurub, Azərbaycanm regionlarına və SSSR-nin digər respublikalarma ixrac edirdi. Dünyanın bir çox ölkələrindən İstisuya hər il minlərlə turist və müalicə almaq üçün gələnlər var idi. Yay aylarında Azərbaycanm əksər rayonlarından on minlərlə ailə dincəlmək üçün İstisu ətrafında yerləşən Taxtadüzə yaylağa çıxırdılar. Əhalinin sayının çox olması ilə əlaqədar olaraq, İstisu kurortunda vanna otaqları çatışmırdı. Ona görə də İstisu kurortundan yuxarı, Bağırsağa tərəf ərazidə İstisuyun fontan vurduğu yerdə gölməçə şəkilində vannalar düzəltmişdilər. Bu gölməçələrdə hər gün minlərlə adam vanna qəbul edirdi. Akadeimk Mirəli Qaşqaym bir neçə illik fədakar əməyi nəticəsində Qoturlu İstisuyu yerin səthinə çıxarılmış və müalicə üçün istifadəyə verilmişdir. 1987-ci ildən sonra Aşağı İstisu və «Fontan» ərazilərində rayon rəhbərliyinin razılığı ilə vanna otaqları tikilib istifadəyə verilmişdir. Bu, adamların İstisudan səmərəli surətdə istifadə edilməsini yaxşılaşdırdı. Xalqın rifahmı yaxşılaşdırmaq üçün Yuxarı İstisuda kurort tikintisi sürətlə inkişaf etdirilirdi. Ancaq 1993 -cü il Kəlbəcərin Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi belə xeyirxah işlərə son qoydu.
qazıntı
(Tutxun)
Geoloqlar haqqında qısa məlumat Kəlbəcərin yeraltı və yerüstü faydalı qazıntı və mineral su yataqlarmm axtarışı, kəşfiyyatı və istismar edilməsində Azərbaycanm görkəmli geoloq və alim-geoloqlarmm böyük əməyi olmuşdur. Həmin geoloqlar aşağıdakıladır: Akademik Mirəli Qaşqay, Akademik Arif İsmayılzadə, K.N.Paffenhols, A.N. So- lovkin, Ədhəm Şıxəlibəyli, Şamil Əzizbəyov, Səttar Süleymanov, Hacı Kərimov, Rəşid Abdullayev, Əbdülhəmid Xəlilov, Ağa Əlizadə, Vasif Əliyev, Vasif Babazadə, Aydm Məmmədov, Şamil Allahverdiyev, İbrahim Babayev, Sübhi Bəktaşi, Fuad Axundov, Mirhəmid Məmmədov, Zülfüqar Atakişiyev, Asəf Əliyev, Əhməd Kərimov, Vasif Allahverdiyev, Ömər Musayev, Telman Nəsibov, Gəncəli Quliyev, Allahverdi Ağakişiyev, Adilkom Allahverdiyev, Musa Bayramov, Hüsü Həsənov, Nail Məlikov, Əhməd Musayev, Nadir Musayev, Hidayət Orucov, Xurşud Rəşidov, Xəlil Fərzullayev, Bəhrəm Əfəndiyev, Qəribağa Qasımov, Ağasəf Əfəndiyev, Akif İsayev, Vaqif Ramazanov, Zəki Vəliyev, Hüseyn Xəlilov, Haxverdi Haxverdiyev, Zaman Məmmədov, Hikmət Mahmudov, Qaytaran Allahvediyev, Şahbəddin Musayev, Saməddin Mikayılov, Fazil Zeynalov, Hüseynağa Məmmədov və başqaları. Kəlbəcər rayonunun faydalı qazıntılarının axtarışı, kəşfiyyatı və istismar edilməsində kəlbəcərli geoloqların: Mayıl Nağıyevin, Kərəm Əliyevin, Müseyib Əliyevin, Qambay Heydərovun, Həqiqət Rəhimlinin, Şiraslan Yusifovun, Əli- yəddin Əzizovun, Köçəri Həsənovun, Fəxrəddin Alıyevin, Kərim Musayevin, Nəbi Murtuzayevin, Müslüm Dünyamalıyevin və b. böyük xidmətləri olmuşdur. Kəlbəcərin Bəylik kəndindən olan Gəray bəy Dərbənd gimnaziyasını əla qiymətlərlə bitirmişdir. O, məşhur dövlət və ictimai xadim olmaqla bərabər, çox təcrübəli geoloq olmuşdur. Gəray bəyin «Gəray bəyin qeydiyyatları» adlı kitabı geoloji arxivlərdə saxlanılır və bu gün də həmin məlumatlar geologiya sahəsində əvəzedilməz bir elmi tədris kitabıdır.
Kəlbəcərin toponimləri Toponimlər haqqında ümumi məlumat Kəlbəcər toponimləri öz müxtəlif zənginliyi ilə fərqlənir. Bu qədim adlar abidələrdə, bədii əsərlərdə, istər yazılı, istərsə də şifahi ədəbiyyatda onomastik vahidlər kimi indiyədək qorunub saxlanmaqdadır. Bunlar tariximizin bir sıra problemlərinin araşdırılmasında mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Kəlbəcər toponimləri - müxtəlif xarakterə və funksiyaya malik coğrafi obyektlərin adlarmm göstəricisidir. Bu yer adları öz zənginliyi və müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Bu səbəbdən də toponimləri aşağıdakı növlərə bölmək olar. Oykonimlər - yaşayış məntəqələrinin adlarmı bildirən toponimlər: Ağqa- ya, Alaqaya, Aşağı Ayrm, Yuxarı Ayrım, Daşbulaq və s. Upbanonimlər - qala, körpu, yol, meydan və s. adı bildirən toponimlər: Comərd qalası, Uluxan qalası, Cəddəyol, Kolanı meydanı, Hacı Əhməd körpüsü (Soyuqbulaq körpüsü) və s Oronimlər - torpağm üst qatmm relyev quruluşuna görə bir-birindən fərqlənən yer adları (dağ, dərə, təpə, aşırım, düzənlik, yoxuş, eniş, meşə, yaylaq və s.): Dəlidağ, Qonur dağ, Qurban təpəsi, Sarıyoxuş, Böyükdüz, Zod aşırımı, Alapalıdlıq meşəsi, Quşyuvası meşəsi və s. Antrotoponimlər - şəxc adı, soyadı, təxəllüs, titul, ləqəb əsasmda yaranan yer adları: Hacıkənd, İlyaslar, Həsənlər, Qaşınılır, Məmmədsəfı, Pirilər, Mollabayramlı, Nadirxanlı, Kərbəlayı Çoban bulağı və s. Etnotoponimlər - tayfa, qəbilə adları əsasında yaranmış yer adları: Məmməduşağı, Seyidlər, Abdullauşağı, Fətallar və s. Hidrotoponimlər - su aləminin adları əsasındında yaranan yer adları: Ağbulaq, Qarabulaq, Qaşabulaq, Arxud bulağı, Ceyran bulağı, Südlü bulaq, Soyuqbulaq, Yüzbulaq, Alagöllər və s. Zootoponimlər - heyvan, quş, balıq və s. canlıların adları əsasmda yaranan yer adları: Quşyuvası, Ayıtalası, Öküzuçan, Təkədərəsi və s. Memuar-xatirə toponimləri - Səməd Vurğun küçəsi, Vaqif küçəsi, Vidadi küçəsi Hacı Sevdimalı körpüsü və s. Kosmotoponimlər - səma cisimləri əsasında yraranan yer adları: Güney, Ay doğan və s. Kəlbəcər toponimlərini ərazi bölgüsünə görə bir neçə qrupa bölmək olar: Makro toponimlər - böyük ərazini əhatə edən yer adları: Tutxunçay zonası (el arasmda bu zonaya «Tutqu» da deyirlər), Qoturlu, Bəylik, Ayrım, Sarıy- er, Taxtadüz, Qaraarxac, Sərkər və s. Kənd adlan Kəlbəcərin rayon mərkəzinin ətrafında və yuxarı zonada yerləşən kəndlərin adlan: Çaykənd, Kəndyeri, Quzeyçirkin, Hacıkənd (keçmiş Smıqkilsə), Baş- kənd, Boyaqlı, Birinici Milli, İkinci Milli, Üçüncü Milli, Şaplar, Allıkənd, Daş- bulaq (keçmiş Oktyabr kənd), Alçalı (Daşbulaq sovetliyi), Mişni, Yuxarı Ayrım, Aşağı Ayrım, Otaqlı, Dal Qılışlı, Dərəqışlaq, Barmaqbinə, Boyürbinə, Qılışlı, Alçalı (Qılışlı sovetliyi), Ağdaş, Rəhimli (keçmiş Aşağıxaç), Qasımlar (keçmiş Kilsə), İstibulaq, Göydərə, Nadirxanlı, Sarıdaş, Güneypəyə, Kaha, Alolar, Otqış- laq, Təkdam, Həsənlər, Yellicə, Armudlu, Keştək, Məmməduşağı, Tatlar, İman binəsi (Əhmədoğlununşamı), Aşağı Qaraçanlı, Orta Qaraçanlı, Baş Qaraçanlı, Xöləzək, Hopurlu, Şeyinli, Soyuqbulaq, Aşağı Şurtan, Orta Şurtan, Baş Şurtan, Hacıdünyamalılar (keçmiş Vəng), Zar, Bəzirxana, Zəylik, Mollabayramlı, Zivel, Çıraq, Tövlədərə, Məmmədsəfı, İstisu (qəsəbə). Qamışh-Ayrım (Lev) zonasında yerləşən kəndlər: Qamışlı, Qanlıkənd, Dəmirçidam, Seyidlər, İlyaslar, Cəmilli, Çopurlu, Lev, Təkəqaya, Babaşlar, Bozlu, Bağırsaq, Qasımbinəsi, Çəpli, Susuzluq, Yan- şaq, Yanşaqbinə, Zallar. Ağdaban-Çərəkdar ətrafında yerləşən kəndlər: Ağdaban, Çayqovuşan, Bağırtı, Çərəkdar, Bağlıpəyə, Vəng, Ağqaya, Mərcimək. Tutxunçay zonasında yerləşən kəndlər: Comərd, Laçm, Böyükdüz, Qaragüney (Comərd sovetliyi), Nəcəfalılar, Pirilər, Günəşli (keçmiş Kilisəli), Alçalı (Günəşli sovetliyi), Nəbilər (keçmiş Quşyuvası), Almalıq, Zülfüqarlı, Qaragüney (Zülfüqarlı sovetliyi), Ağyataq, Mozkənd, Fətallar, Moz Qaraçanlı, Abdullauşağı, Əsrik, Keçiliqaya, Çorman, Çobankərəkməz, Zağalar, Taxtabaşı, Narınclar, Təzəkənd (Alaqaya), Yenikənd, Ağcakənd, Oruclu, Zərqulu, Tirkeşəvənd (Əsrik sovetliyi), Tirkeşəvənd, Qazı- xanlı, Qalaboynu, Qaraxançallı, Alırzalar, Xallanlı, Şahkərəm, Çovdar, Başlıbel. Sərsəng SES-in ətrafında yerləşən kəndlər: Qozlukörpü, Qozlu, Çapar, Kərəmli, Zərdəxaç, Həsənizi, Qızılqaya, Yuxarı Orataq, Yayıcı, Dəvədaşı, Çıldıran, Heyvalı, Mehmana, Hayad, Dovşanlı, Bazar- kənd, Şahmansurlu, Vəngli, Çormanlı, Damğalı, Kolatağ. Cəmi -147 kənd, 1 şəhər tipli qəsəbə və 1 şəhər (rayon mərkəzi) olub.
Hər kəndə məxsus olan yaylaq, bulaq və məşhur yerlərin adları Abdullauşağı kəndi Yaylaqlar: Hacıalılar yurdu, Naibli yurdu, Çubuqgetməz yurdu, Çüxur yurd, Əvəlikli yurd, Eşşəkuçan yurd, Ortaburun yurdu, Qaraqaya yurdu, İsmayılların yurdu, Kalafalıq yurdu, Məhəmmədölən yurd. Bulaqlar: Sarı bulaq, Qara bulaq, Soyuq bulaq, Daş bulaq, Çala bulaq, İsgəndərin bulağı, Qorxulu bulaq, Feyruzun bulağı, Əvəlikli bulaq, Çınqıl bulaq, Ayıgilası bulağı, Şor bulaq, Baldırğanlı bulaq, Korabulaq, Güllünün bulağı, Pöhrəli turş su, Ağqa- ya bulağı, Turşsu, Kamalın turş suyu, Otaysuyu, Gendərə bulağı, Göy bulaq, Müseyibin bulağı, Şirinin bulağı, Qaraqayanm bulağı. Məşhur yerlər: Kalafalıq, Zirzəmi, Qızılqaya, Bozqaya, Xamgüney, Şorundərəsi, Çalaçüxur, Göllər, Şərəbam talası, Palçığm üstü, Məmmədin taya yeri, Çüxur, Böyükçüxur, Çınqıl, Hasarlıq, Öküzuçan, Ocaqtəpə, Sərhəd dərəsi, Qırmızıgüney, Bənövşəli tala, Aşağıki ağıl, Sərpin başı, Axtalıq, Uzuntala, Almalı tala, Həsənin öküzü ölən tala, Quruluq, Tiryeri, Qurdqarğası, Cəmilin çöpü, Qayalıq, Pəri qalası, Baldırğan һ dərə, Qayalığın dərəsi, Gendərə, Qulunuçan, Aralıq yeri, Topallı, Şərik- yer, Ağırlıqgizlənən, Dəlikqaya, Fərhadm çalası, Təkarmud, Qoşaarmud, Arxac qayası, Şişinbaşı, Nəsibin qayası, Qaraqaya, Maluçan döş, Quzutökülən qaya, Kəluçan qaya, Xırdauçan qaya, Daşlıtəpə, Qanqallı döş, Pirqulu əlik vuran qaya, Qorxulu dərə, Ayranlıdərə, Aylıtəpə, Muncuqlu təpə, Fətifin yeri, Vəli qayası, Göyqaya, Motalqaya, Bəlim ağacı, Qaraotlu qaya, Qaranlıqdərə, Göyzağanm dərəsi, Moruqlu dərə, Əhəngyanan, Kömbəqaya. Məlumatı verən: Abdullauşağı kənd sakini Xosrov Məhəmməd oğlu Şirinov. Ağqaya kəndi Yaylaqlar: Çökək yurd, Çiçələr dağının yurdu, Süleymanın yurdu, Şırşır bulağın yurdu, Babanın yurdu, Şikarm yurdu, Minənin yaz yurdu. Bulaqlar: Göl bulağı, Şırşır bulaq, Şava bulağı, Göy bulaq, Əliabbas bulağı, Dovşan bulağı, Sızqa bulaq. Məşhur yerlər: Başıaçıq, Qara öküz yatan, Xırlıgüney, Yalyeri, Tirqırılan, Çal qayalar, Balaca- şiş, Böyükşiş, Gölün çökəyi, Qozlarm dərəsi, Yazlıq yeri, Xırmanlar, Kalafalıq, Usubun biçənəyi, Ayıdərəsi, Ağqayanm boynu, Pələngə, Pələngənin dərəsi, Dəyirman yeri, Əzizin biçənəyi, Çərkəzin çəpəri, Bataqlıq, Çaxnağm dərəsi, Süleymanın biçənəyi, Cağanlı xırman, Ağqayanm çayı (çay), Pələngə suyu (çay), Qara ağaclarm suyu (çay), Quzugölü (çay), Şiştəpə dağı (dağ). Məlumatı verən: Əslən Ağqayalı olan Fənar Süleyman qızı Kazımova. Ağyataq kəndi Yaylaqlar: Qaraqayanm boynu yurd, Hacıalılar yurdu, Kəlgönnənən yurd, Eyvanınbaşı yurd, Ağdaşlar yurdu, Sarıtopal yurdu, Qaçaydüşən yurd, Dincdərə yurdu, Qazax Alının yurdu. Bulaqlar: Novlu bulaq, Ağdaşlarm bulağı, Salehin bulağı, Kərttənkələzli bulaq, Bənövşəli bulaq, Ağ bulaq, Yağlı bulaq, Portport bulaq, Göy bulaq, İsmayılın bulağı. Məşhur yerlər: Ayıçiləsi, Kəklikliqaya, Danagüneyi, Xımılı, Sarıqaya, Buzovuçan, Qaraquşun qayası, Darlar, Körpüdaş, Göbələkdaş, Çalaçökək, Buğavurulan, Məhəmmədin çöpü, Kəvənliyin dərəsi, İlanlıqaya, Topağac, Sarıyoxuş, Məmmədvəlinin dam yeri, Sarıtopal, Qulubəy kümbəzi. Məlumatı verən: Abdullauşağı kənd sakini Xosrov Məhəmməd oğlu Şirinov. Ağdaban və Çayqovuşan kəndləri Yaylaqlar: Turunyalı yurd, Qaraqaya yurdu, Salmanın yurdu, Cəmilli yurdu, Daşarası yurdu, Alxanm yurdu, Həmzəçimən yurd, Dərəyurdu, Burucyurd, Qoyun ağılı yurdu, Qönçənin yurdu, Yalaqyurd, Buzluğun başı yurd, Daşağılı yurdu, Çiçəkli yurdu, Töməlin yurdu. Bulaqlar: Aşağı turş sular, Yuxarı Çayqovuşan Turş suyu (Qurban bulağı), Böyrək bulaq, Çayqovuşan bulağı, Salehin bulağı, Novlu bulaq, Ağ bulaq, Qara bulaq, Xaşa Hüseynin bulağı, Adam bulağı, Ədil bəyin bulağı, Qızlar bulağı, Gur bulaq, İsmayılın bulağı, Fatma bulağı, Buz bulaq, Cilli bulaq, Ongöz bulaq, Rza bulağı, Daş arasmm bulağı, Suçıxan bulaq, Qönçə bulaq, Əsgər dərəsi bulağı, İnjener (mühəndis) bulağı, Gülgəz bulağı, Daşnov bulağı, Zimli bulaq. Məşhur yerlər: Böyükdüz, Şirinoğlunun yalı, Atqoruğu, Sarıdağ (dağ), Ağdabanın yalı, Turun yalı, Daşağıl, Daşyeri, Talanmbaşı, Dovudlu, Qurqanm yalı, Sarıdərə, Çöplü dağı (dağ), Çöplu göl, Buzluğun yalı, Misirin kolavatı, Qaraşiş, Boyun, Ardışlı boyun, Ələmağacı, Turşsuyun talası, Təkalma, Şəkərtalası, Sarıxır, Seyid Məmməd bi- çən boyun, Kalafalıq, Quşdəfı, Bayramın dəyirmanı, Əmrahın dəyirmanı, Şırşırın başı, Taxtadüz, Qarmaqitən, Rzabulağı, İsmayılın düzü, Daşarasının çayı (çay), Çayqovuşanın çayı (çay), Ağdaban çayı (çay), Şabanm meşəsi, Sadığın meşəsi, Dəlləyin yeri, Yuxarıki çüxur, Aşağıki çüxur, Qəddərənin calağı, Şəmşirin biçənəyi, Kərəm arı odlayan, Şabanın qılıcı, Kilsənin meşəsi, Xaçıntili, Yolayrıcı, Qəbirstanlığın təpəsi, Tozluğun meşəsi, Təkgöl, Qara, Palıdlıq, Buzluğun boynu, Otaqqaya, Qarazağalar, Çilikyalı, Alışan yurdu, Kilsəlisu, Sandıqqaya, Quşyuva- sı, Seyid Məmməd qayası, Ədil bəyin zağası, Əhəng qayası, Namaz qayası, Kə- kilmeşə, Keçikeçi dərəsi, Aslanqazan, Sarıgüney, Mirfəttahın yalı, Yeddiqardaş dağı (dağ), Çöplünün dağı (dağ), Göydağ (dağ), Qara güney, Qantəpərli, Qırcıl, Topallıq, Qurbanın calağı, Yuxarıki xırman, Aşağıki xırman, Fatma darı əkən, İtyolu, Dəflərin dərəsi, Sarı Almm yurdu, Quşdərəsi, Məmmədcəfər meşəsi, Dəli Almm meşəsi, Məhəmməd yolu, Qəmbəri ağac vuran, Mirfəttahın güneyi, Gözdəkqaya, Zimlibulaq, Yolçuboynu, Dammdərəsi, Damm güneyi. Məlumatı verənlər: Ağdaban kənd sakinləri Qəmbər Şəmşir oğlu Qurbanov, Qiyasəddin Məhəmməd oğlu və Rafiq Məhəmməd oğlu Məhərrəmovlar. Ağdaş kəndi Yaylaqlar: Alagöllər yaylağı, Söyüdlü yaylağı, Hacı Ələmşaha toy olan yurd, Kürdlərin yurdu, Çınqılyurd, Çalayurd, Qonur yurdu, Ağqaya yurdu. Bulaqlar: Dördgözlü bulaq, Soyuq bulaq, Çınqıllı bulaq, Pir bulaq. Məşhur yerlər: Çüxuryer, Böyükgüney, Xanların çəpəri, İnəyi canavar yeyən, Tanrıverdinin çəpəri, Taplar biçənəyi, Kalafalı tələ biçənəyi, Ardışlı güney, Dikinəyer, Dibi kaha daş, Arıqayası, Budağm yurdu, Məstanvurulan qaya. Məlumatı verən: Ağdaş kənd sakini Əkbər Budaq oğlu Nəsirov. Ağcakənd Yaylaqlar: Ortayurd, Kəkliyinyalı yurd, Əvəlikli yurd, Qaraçı yurdu, Quzey yurdu, Baba yurdu, Qırxınçalası yurd, Yəhərtəpə yurdu, Sarıbulaq yurdu, Qırxınyalı yurd, Hadi bəyin çalasmm yurdu, Molla Əhmədin qayası yurd, Qarayurdu, Kahalarm güneyi yurd, Qazmalar yurdu, Yelkənqayası yurdu, Daşlıtəpə yurdu, Məşədi Əhmədin yurdu. Bulaqlar: Tələlər dərəsinin bulağı, Məşədi Cabbarın biçənəyinin bulağı, Tələlər bulağı, Çınqıl bulağı, Şahhüseyn bulağı, Şor bulaq, Məşədi Əhməd bulağı, Nərdivan bulaq, Gəlgəl bulağı, Novlu bulaq, Dolayı bulaq, Niştərin bulağı, Sarı bulaq, Feyru- zun bulağı, İyli bulaq, Gülməmmədin bulağı, Quzey bulağı, Pəriyə daş dəyən bulaq, Tazmm bulağı, Banı bulağı, Duzlu bulaq, Məmmədin bulağı, Qurtqurt bulaq, Kalafalığın bulağı, Əliənvər bulağı, Səlimin bulağı, Naziksu bulağı, Zərqulu bulağı. Məşhur yerlər: Ağcaqızoğlunun yalı, Sağsağanın dərəsi, Sağsağan qayası, Sona qayası, Yelkən- qaya, Alıseyranqaya, Maraluçan qaya, Şişqaya, Yolçıxan, Qatırçıxmaz, Gendöş, Əvəlikliyal, Çaldaş, Qaraqaya, Kilisəgüney, Ağsu, Çalçıgav, Almmgəzi, Lənətləmə, İnəkqayası, Kortumlu yal, Duzlu bulağm qayası, Qanlıgüney, Şah- məmmədin cöngəsi ölən gəz, Bəndəliuçan qaya, Qaçiklərin yurdu, Düzlərin bərələri, Qənbər quzeyi, Gülməmmədin döşü, Hasarm quzeyi, Qırmızıgüney, Tele- fonaşan, Qızcanalı biçənəyi, Oyuğun dərəsi, Kalafalıq, Rəcəbin yeri, Aşağıki güney, Sarıbulaq damları, Fərzalıuçan, Hüseynxanın döşü, Qılıcın döşü, Bayramların güneyi, Düzlər, Gendərə, Külür gəzi, Yaxşmm güneyi, Almm çalası, Qız qəbri, Hasar, Hasar güneyi, Səlimbiçən, Hasar quzeyi, Uzunyal, Gəvrişli dərə, Qənşər quzey, Kərimin yalı, Alçalı dərə, Babaxan gəzi, Dolayıyol, Əkbərbiçən, Rəfıqəbiçən, Küncütlü, Qızxanclı, Qırmızıdaş, Kahalar güneyi, Təpənin dalı, Şillanlı gəz, Vışkanm təpəsi, Kömürxananm dalı, Əlifin kav yeri, Nəbiəkən xam, Almuradın gəzi, Təktoz, Tozluq, Maqalaqan qaya, Kartakoşa, Soğanaşan qaya, Vilisqaya, Əsədin yurdu, Ağsuyun dərəsi, Zərqulu dərəsi, Topdaş, Tazının dərəsi, Çüzur, Biçənəyin güneyi, Məşədi Cabbarın gavı, Məşədi Cabbarın biçənəyi, Məşədi Cabbarın dəyirmanı, Xudonun əkinləri, Dərindərə, Alçalığın güneyi, Təpənin dalı, Qanlıgüney. Məlumatı verən: Ağcakənd sakinləri: Şakir İdris oğlu Süleymanov, Vidadi Əsgər oğlu Abdullayev. Alaqaya kəndi Yaylaqlar: Sarıbaba yurdu, Turşuluqaya yurdu, Xırmanlar yurdu, Yalyurd, Vəlilər yalmm yurdu, Çubuqlu yurd, Keçidüz dağmm yurdu, Atağlu yurdu, Nazirli yurdu, Məşədi İslamın yurdu, Xırmandaş yurdu, Mərdandüşən yurd. Bulaqlar: Sarı bulaq, Gur bulaq, Kasa bulaq, Cavaduçan bulaq, Mahmudun bulağı, Gilli bulaq, Toyolan bulaq. Məşhur yerlər: Qırmızıqaya, Tilgüney, Yonca yeri, Armudun yanı (kəndin qabağı), Yəhyaqazan təpə, Dikdaş, Suludərə, Axarın dərəsi, Tozluq, Uzunyurd, Kalafalıq, Cırranlı ya- lı, Abbasəkən həmərsinlər, Vəli əminin xirman yeri, Vəli əmi hörən, Şişqaya, Dəvəboynu, Uzunzağa, Şordaşın dərəsi, Cümşüd əminin binə yeri, Ayıölən meşə, Bərkarxac, Adamdaş, Çilgəz dağı (dağ), Qnxqız dağı (dağ), Divanxana dağı (dağ), Mamonun çayı (çay). Məlumatı verən: Alaqaya kənd sakini Ədalət Mayıl oğlu İsmayılov. Alçah kəndi (Daşbulaq sovetliyi) Yaylaqlar: Alagöllər yaylağı, Bədirbəyli yurdu, Qərvənd yurdu, Taxtadüz yurdu, Heydərin yurdu, Uçuğun başı yurd, Dəlikdaş yurdu, Sandıq yurd. Bulaqlar: Zeynalın bulağı, Sarı bulaq, Daşdan çıxan bulaq, Sandıq bulağı. Məşhur yerlər: Balaca göl yeri, Günəşqaya, Qnmızıqaya, Kəlölən. Məlumatı verən: Alçalı kənd sakini Məhəmməd Məhəmmədəli oğlu Xuduyev. Almalıq kəndi Yaylaqlar: Qaratellər yurdu, İsrafilin yurdu, Yəhəryurd, Nəsir bəyin yurdu, Paşanın yurdu, Taplar yurdu, Hərizəqaya yurdu, Oyuq yurdu, Göyqum yurdu. Bulaqlar: Novlu bulaq, Qoşa bulaqlar, Pırpır bulaq, Qnmızı bulaq, Şnşn bulaq, Mirzəxanın bulağı, Qaçaq Nəbinin bulağı, Pir bulağı. Məşhur yerlər: Qarasu, Gözlü bulaq suyu (çay), Çayqışlaq, Arıxana, Cəbrayılın düzü, Türbəndə- nin dəyirmanının düzü, Uzunyal, Darm dərəsi, Qaraqaya, Dimdikqaya, Çirişli dağı, Usubunyeri, Sultanın dəyirmanı, Təkağac, Böyüksu, Kəklikli daş, Uzunbu- run, Qaranm düzü, Qumlugüney, Baldırğanlıdərə, Qətlağacı, Rustökülən, Ardışlı, İldırımvuran qaya, Qurugöl, Sultanm baxacağı, Salmanm yurdu, Oyuq, Gözlübu- laq, Qaranlıqdərə, Gölyeri, Qamışlı, Məmmədin darı, Çuxuryurd, Küləşlər, La- çmqaya, Rəhimin düzü, Davaolan, Arxacyeri, Otaqlar, Arpayeri, Öküzuçan, Də- rəyeri, Dönüz damı. Məlumatı verən: Almalıq kənd sakinləri Nəzər Behbudalı oğlu Namaz- ov, Musa Xudat oğlu Şəkəralıyev, Ələmdar İsrafil oğlu Cəbrayılov və Salman Fərman oğlu Sultanov. Yaylaqlar: Usublu yaylağı yurdu, Təvərəqayanın boynu yurd. Bulaqlar: Duzlu bulaq Məşhur yerlər: Duzlu bulağın düzü, Sənəm xanımm yurdu, Maloynayan barmaq, Qatarm güneyi, Qatarqaya. Alolar kəndi Yaylaqlar: Çəvlik yurdu, Yuxarı Pələngə yurdu, Aşağı Pələngə yurdu, Daşmbaşı yurd, Bağırxan yurdu, Dəlihəsən yurdu, Əlinin yurdu, Əyri yurd. Bulaqlar: Qara bulaq, Çoban bulağı, İşgəsu bulağı, Ağqaya bulağı, Xırmandaşının bulağı, Ağ bulaq, Daş bulaq, Həmərsinlinin bulağı, Kolludaş bulağı, Xəlyarlı bulaqları, Səvlik bulağı, Qoyun kahasının bulağı, Quzukahasının bulağı, Yanıq bulaq, Pır- tpırt bulaq, Qıjılı bulaq, Dərə yurdunun bulaqları, Əyri yurdun bulağı, Şırşır bulaq. Məşhur yerlər: Bostanlar, Göyüşün yal yeri, Dikgüney, Dalmeşə, Yalyeri, Qalaça quzeyi, Yuxarı Kor bulaq, Aşağı Kor bulaq, Qalaça, Keşdəyin düzü, Murtuzabiçən, Xarrat, Da- nadaşı, Xırman daşı, Zalın meşə yeri, Ağqaya, Çiçəkli, Mola Allahverdinin biçənəyi, Palçıqlı yal, Kolludaş, Vəliölən, İmoqazan, Rzanın damı, Paşa duzdağı, Xəlyarlı, Yanıq, İbrahimin kahası, Taruçan, Biçilənyal, İtlərqırılan, Şirinin şamı, Qaraqaya, Ellaz ayı tutan, Ələmağacı. Məlumatı verən: Alolar kənd sakinləri Vəli Əli oğlu İbrahimov və Abdüləli Əli oğlu İbrahimov. Armudlu kəndi Yaylaqlar: Qırmızıqaya yurdu, Dəlihəsən yurdu, Əyriyurd. Bulaqlar: Çınqıllı bulaq, Boğaz bulağı, Xudumlu bulağı, Abdulla bulağı, Sarı bulaq, Ataxan bulağı, Nəbi bulağı. Məşhur yerlər: Seyid Məmməd biçən, Ortaburun, Otdaşı, Qırmızıqayanın döşü, Xudumlu, Əmir- aslanın yurdu, Keçəltəpə, Yal biçənəyi, Məşədi Salman biçən, Çala, Qurdyuva- sı, Qatar, Batqının çalaları, Armudlunun düzü, Əkbərbiçən, Abdullabiçən, Ar- Allıkənd kəndi Yaylaqlar: Alagöllər yaylağı, Bədirbəy yurdu, Yalyurd, Taxtadüz yurdu, Köhnəyurd, Heydərin yurdu, Qazıxanlı yurdu, Sandıq bulağın yurdu. Bulaqlar: Zeynal bulağı, Cahanın bulağı, Qiblə bulağı, Sarı bulaq, Qaynatma bulaq, Çeyil bulağı, Qoşa bulaq, Göl bulağı, Sandıq bulağı, Qazıxanlı bulağı, Sandıq biçənəyin bulağı. Məşhur yerlər: Dəlikdaş, Baladüz, Gözələ, Sandıq biçənəyi, Aralıq, Təpələr, Turşəngli çala, Ağuludöş, Böyükzəhman, Məşədi Xudonun biçənəyi, Təkağac, Alonun kahası, Aynanın kahası, Xaçındalı, Koma, Yastana, Aralığın güneyi, Barmaqlar, Avasın kahası, Heydərin yerləri, Həvşə, Dana güneyi, Böyükgüney, Yalındalı, Tala, Duzdaxlar, Komağac, Qamışlı dərə, Ardışlı, Yolaşan, Naziksu (çay), Qaraquşun dərəsi, Kalafalıq, Əmirin hasarı, Qarama yerləri, Dərə damı, Alonun yeri, Alo yeri. Məlumatı verən: Allıkənd sakini Nurəddin Çərkəz oğlu Cabbarov. Aşağı Ayrım kəndi Yaylaqlar: Məşədi Cəmilin yurdu (Kosagələn), Qazıxanlı yaylağı, Fərhadyanan yurd, Qara- qaya yurdu, Səfərdüşən yurd, Tozluq yurdu, Hasarlı yurd, Dərə damlarının yurdu, Hümbətalı yurdu, Çiçəklitəpə yurdu, Qumluarxac yurdu. Bulaqlar: Gur bulaq, Alo bulağı, Soyuq bulaq, Səttarın hasarının yanı bulaq, Batqın bulaq, Yeddibulaq, Güngörməz bulaq, Meşə bulağı, Otay bulaq. Məşhur yerlər: Şişqaya, Bulağm dərəsi, Tozluq sahəsi, Sərpin başı, Qaşyerləri, Uzunyal, Bayro yerləri, Qırmızıqayalar, Dərəyurdu, Dərə biçənəyi, Cərgə qayalar, Həvşələr, Armudluq, Ayıgilası, Moruqludöş, Atlaroğurlanan, Enlidöş, Arpaların dərəsi, Nazikbarmaq, Pələngə biçənəyi, Usubun kahası, Qoyun kahası. Məlumatı verən: Aşağı Ayrım kənd sakini 109 yaşlı (1899-cu il təvəllüdlü) Əli Abdulla oğlu Şirinov. Yuxarı Ayrım kəndi Yaylaqlar: Böyükyurd, Qərvəndyurd, Böyükdüz yurdu, Xırdayurd, Qurqan yurdu, Məmmə- dölən yurd, Susuz yurd. Bulaqlar: Daş bulaq, Cilli bulaq, Məmmədölənin bulağı, Telliölən bulaq, Xırda yurdun bulağı, Böyük yurdun bulağı, Fərhadyanan bulaq, Susuz yurdun bulağı. Məşhur yerlər: Kahalar, Quzey, Sarıbuğdalar, Telliölən, Qaraarxac, Qırmızıqayalar, Malağan çüxuru, Məmmədölən, Fərhadyanan, Qırmızıdaş. Məlumatı verən: Aşağı Ayrım kənd sakini Sədir Əli oğlu Şirinov. Babaşlar və Bozlu kəndləri Yaylaqlar: Qaradımaq yurdu, Boyun yurd, Qaraqaya yurdu, Kalafalıq yurdu, Dəmirçi dərəsinin yurdu. Bulaqlar: Dolayı bulaq, Çökəyinbaşı bulaq, Aşağıkmov, Yuxarınov, Mal bulağı. Məşhur yerlər: Aylıx, Karxana, Şoralıdərə, Açıqbiçənək, Maraldamı, Maraldamının dərəsi, Armudluq, Sarıxır, Keçəqoyulan dərə, Ocaqqalanan təpə, Oddanıx, Kığlığın dağı (dağ), Cütarmudlar, Məmməddərəsi, Dərəyeri, Gölyeri, Məşədi Tağı yeri, Köh- nəqışlaq, Qaraquzey meşəsi, Qarasu. Məlumatı verən: Təkəqaya kənd sakini Abbas Pənah oğlu İsmayılov. Bağırh kəndi Yaylaqlar: Bəbirxan yurdu, Məmmədölən yurd, Qaraxır yurdu. Bulaqlar: Sarı bulaq, Göy bulaq, Novlu bulaq, Qiblə bulağı, Daş bulaq, Hümmət bulağı, Bəzirgan bulağı. Məşhur yerlər: Bəzirgan, Atqoruğu, Qanlıvurulan, Həsənölənin şişi, Yellicə (Bağırh) dağı (dağ), Qılışlar, Novun qılışı, Qəbirstanlıq qılışı, Aralıq qılışı, Təkdamm qılışı, Təkdam, Bayraməli tapı, Duzdaxboyun, Sarıuçurumun başı, Usubtalası, Ocaqverditalası, Daşlıtap, Böyükdüz, Gölünqırağı, Ələmağacı, Böyükgərdən, Balagərdən, Binnə- talı, Sarıqaya, Qızılqaya, Çolpan, Bozlu, Yəhər, Qaragüney, Çirişli, Əvəlikli, Qanlıgöl, Buzluq dağı (dağ), Kərəmli dağı (dağ), Qaçaqlarqırılan, Əlvənd gölü, Cavadbiçən, Ağçay (çay), Bulanıq çayı (çay), Balıqlı su (çay), Yellicə çayı (çay), Böyük Qanlıgöl, Kiçik Qanlıgöl. Məlumatı verən: ÄäüOöeu ey 1 ä näeüıü Äüeäeyo Üönäeı T üeo IB ] öätıTä. Yaylaqlar: Qalayçılar yurdu, Hapım yurdu, Xırmanlar yurdu, Əvəlikli yurd, Taqqıldağ yurd, Daşarası yurd, Buzluq boynu yurdu, Qanlıgöl yurdu, Həmzəçimən yurd, Çöplü- göl yurdu, Göydağ yurdu, Yalaqyurd, Kərəmli dağmm yurdu, Qızxanclı yurdu. Bulaqlar: Yarpızlı bulaq, Daş bulaq, Məşədi Salehin bulağı, Damcılı bulaq, Şırşır bulaq. Məşhur yerlər: Şişqaya, Qaragüney, Qaraqaya, Ağqaya, Ocaq təpəsi, Başıaçıqtəpə, Qargüney, Qaraquzey, Marallı meşəsi, Əhəngquyusu, Quyular, Yalavan, Cəfərölən dərə, Müzəffərin biçənəyi, Alçalı boyun, Armudlu boyun, Qozluçüxur, Marallı güney, Məcidin kolavatı, Cəfərin kolavatı, Palıdlı, Qanlıgöl (göl), Dolayılar, Əkinlər, Yumruqoruq, Zoğallıçüxur, Kəmərqaya. Məlumatı verən: Bağlıpəyə kənd sakini Arif Cəfər oğlu Məmmədov. Başhbel kəndi Yaylaqlar: Ağcaqız yaylağı, Yemişgələn yurd, Yelligədik yurdu, Gurbulaq yurdu, Əyriyurd, Dərəyurdu, Ağqaya yurdu, Güllüölən yurd, Çalaçüxur yurd, Böyükdüz yurdu, Aralıq yurdu, Əmrahın yurdu, Ramazanm yurdu, Novruzun yurdu, Güzdəklik yurdu, Taxtayurd, Dəlikdaş yurdu, Lalalıq yurdu, Şəfaətin yurdu, Hacı Abbasın yurdu, Əliabbasın yurdu, Təkarxac yurdu, Dikyurd, Qaranm yurdu, Seyid Cəfərin yurdu, Camalın yurdu, Qocanın yurdu, Əzimin yurdu, Nəsbərdüşən yurd, İsrafil- düşən yurd. Bulaqlar: Gur bulaq, Göy bulaq, Soyuq bulaq, Ağa bulağı, Mirəli bulağı, Təkölən bulaq, Lilpər bulağı, Şırşır bulaq, Güney bulağı, Hacı Rüstəm bulağı, Rza bulağı, Məşədi Savadm bulağı, Məşədi Cəfər bulağı, Sənəm bulağı, Mirzələrin bulağı, Ramazan bulağı, Qara bulaq, Daş bulaq, Hacı Abbasm bulağı, Seyidəliabbas ağanın bulağı, Porpdan bulağı, Sarı bulaq, Qara Hüseynin bulağı, Barıtlı bulaq, Qurban- ölən bulaq, Novlu bulaq, Ağcaqızda biçənək bulağı, Göllər bulağı (kükürdlü bulaq), Çalaçüxurun bulağı, Qaraşırnoy şəlaləsi, Şırran şəlaləsi. Məşhur yerlər: Sarımsaqlı, Arxacdərə, Gülnisəyanan, Uzunyal, Ələmağacı, Şırran, Göyçətəpə, Şakkar, Gərdənin boynu, Şahsevən, Atçökəyi, Donuzçüxuru, Qaraşırnoy, Ağqaya yalı, Qalaça, Nəbinin kahası, Keçiqalan, Göllər, Dərindərə, Dardərə, Qu- ruqaya, Daşbulaq, Arpalar, Çökəli, Eşşəkölən, Barıtlının dərəsi, Barıtlıkaha, Portdalar, Hacı Abbas dağı (dağ), Hacı Abbasm dərəsi, Ardışlı, Şordərə, Ölülər yurdu, Barmaqlar, Taxtalar, Zəyin düzü, Qəbirstanlığın dalı, Sarıgav, Qoturlunun dərəsi, Ramazan, Yolyarı dərə, Çayqovuşan, Çüxur, Arpaçüxuru, Atyalı, Səfər- biçən, Kahadərəsi, Keçəlyanan, Selaparan, Laləlik, Səmənduçan, Kahanm başı, Göyqumun dərəsi, Kollu, Təköylən, Qaraqaya, Təkəqayası, Vədəqayası, Böyük Qalaça, Kiçik Qalaça, Tilişin dərəsi, Qaraşımoy, Qatarqaya, Buğa güneyi, Həşəl- gə, Cam, Qayabaşı. Məlumatı verən: Başlıbel kənd sakinləri: Nurəddin Aydın oğlu Həşimov, Şiraslan Hüseyn oğlu Yusifov və əslən Başlıbelli olan Tofiq Qoca oğlu Şahbəndəyev. Bəzirxana kəndi Yaylaqlar: Aşağıyurd, Gəlmələrin yurdu, Balaca Tamaşalı yurdu, Qatarqaya yurdu, Yuxarı yurd (Duzdax), Böyük Tamaşalı yurdu, Sudərəsinin yurdu, Boğaz yurdu, Şırran yurdu, Novalar yurdu, Temirin yurdu, Qaraqayanm üstünün yurdu, Hasarların üstü yurd, Qovuşuq yurdu (şimal hissə), Ağduzdağ yaylağı. Bulaqlar: Bəzirxana bulağı (əsas bulaq), Dərə bulağı (Qara Mələyin bulağı), Korabulaq, Gav bulağı, Qoçalmaz bulağı, Şırran bulağı, Fındıq bulağı, Novalar bulağı, Üçbulaqlar, Novlu bulaq. Məşhur yerlər: Ağenin kahası, Bavonun kahası, Allahverdinin kahası, Abduləzimin dəyirmanı, Bavonun dəyirmanı, Şükürlərin əkin yeri, Məmmədin əkin yeri, Heydərin əkin yeri, Mahmudun əkin yeri, Mollaoğlu Əlinin əkin yeri, Mollaoğlu Əhmədin əkin yeri, Molla Əhmədin darı yeri, Qasımm əyri yeri, Mikayılın yeri, Avasm təpəsi, Şəldinin yeri, Əmiralıoğlunun yeri, Şükürlərin tələ yeri, Hacıməmmədalının yeri (biçənəyi), Qoçalmaz, Rusqalağı, Çmqıllıtəpə, İmanyerləri, Məmmədin xora yeri, Qurban təpəsi, Çəvlik, Kərimin dərəsi, Porsuqölən yal, Şiş (İt yalağı), Orta- burun, Ortaburunun dərəsi, Kərbəlayı Ələkbərin kalafaları, Sıraqayalar, Qnmızı- qaya, İldnımvuranqaya, Güney yerləri, Qartopu dərəsi, Dəlikqaya, Böyükdöş, Qaraqaya, Novalar, Sulonun dəliyi, Batqm, Əyriqar, Rəhimin kahası, Zom, Mehdinin hasarı, Sadığın körpüsü, Yolumlar, Köçərinin biçənəyi, Adalar biçənəyi, Pirmalı biçənəyi, İmamquluoğlunun adası, Zeynoyeri, Qarrax, Çaybiçənəyi, Boğazm hasarları (Şükürlərin hasarı, Hacı Qurbanm hasarı, Abbaslarm hasarı, Kərbəlayı İsanın hasarı), Sudərəsi, Mustafanm hasarı, Hacı Bədəlin atıölən yal, Orucbiçən, Kərbəlayı Təhməz arxı, Abdulhüseynin əkin yeri, Dəli Hüseynin yeri, Alaym əkin yeri, Kərbəlayı İsanm yeri, Hacı Əsədin əkin yeri, Ocaqverdinin əkin yeri, Yunisin əkin yeri, Alaym biçənəyi, İmamquluoğlunun əkin yeri, Kər- bəlayı Rzanın əkin yeri. Məlumatı verən: Bəzirxana kənd sakini Oruc Məmməd oğlu Təhməzov. Yaylaqlar: Qoçdaş yaylağı, Qasxanlı yurdu, Böyükdüz yurdu, Böyükyurd, Xırdayurd, Məşədi Cəmilin yurdu (Kosagələn), Məmmədölən yurd, Uzunyal yurdu, Hasarlı yurd, Qaraqaya yurdu, Qırmızıqayalar yurdu. Bulaqlar: Pələngə bulağı, Turşsu, Qotursu, Şəl bulağı, Nağı bulağı. Məşhur yerlər: Şişinbaşı, Almaağacı, Camışuçan, Arxacyeri, Xırman, Xal, Xalm qayası, Çərkəzin şamı, Nağı dədənin şamı, Naziksu (çay), Məmmədbiçən tala, Malqayıtmaz, Şəl, Küllükaha, Şorun dərəsi, Əlikişinin kahası, Qaraşm şamı, Şirinin şamı, Davalı şam, Dəyirmanlar, Darıyeri, Əyriyol, Xırdadüz, Darıyerləri. Məlumatı verən: Boyaqlı kənd sakinləri: Rəfael Mayıl oğlu Nağıyev,
Cəmilli kəndi Yaylaqlar: Ayğır bulağmm yurdu, Çalaçökək yurd, Əvəlikli yurd, Fermadüşən yurd, Kalafa- lıq yurdu, Ağbulaq yaylağı, Xıdırdüşən yurd. Bulaqlar: Sarısu, Qara bulaq, Soyuq bulaq, Məhərrəm bulağı, Ayğır bulağı, Eyvazlı bulaq, Daş bulaq, Komun suyu, Qoçu bulağı, Qafar bulağı, Bayram bulağı, Novlu bulaq, Feyruz bulağı, Behbud bulağı, Novçalı bulaq. Məşhur yerlər: Eyvazlı yalı, Kərəmli, Novun düzü, Əsgərçökəyi, Çaxçaxlı, Taxta, Qaraqaya, Göyxır, Qapaz, Şişqaya, Gendərə, Vəlidərəsi, Armudluq, İtölən, Qaratəpə, Mal- oğurlanan, Mehdibiçən, Həsənalı tapı, Quzuqayası, Mehditapı, Arxacyeri, Daşın başı, Boyunyolu, İnəkuçan, Sərpyurd, Sarıyol, Ardışlı, Hüseynçökəyi, Səmədbi- çən, Həştərxan, İmamizi, Cəfalıçimən, İsmayılın ağılı (Xalxal), Ayğır çayı (çay), Komun suyu (çay), Bozlu, Seyidbiçən, Qonur dağ (dağ), Kraskalı dağ (dağ), Əy- riarxac. Məlumatı verən: Cəmilli kənd sakini Teymurxan Oruc oğlu Əmirov. Comərd kəndi Yaylaqlar: Qayalıq yurdu, Ortadüz yurdu, Allahaman yurdu, Böyükbiçənək yurdu, Alçalı yurd, Novlu yurd. Bulaqlar: Yarpızlı bulaq, Daş bulaq, Sarı bulaq, Əkbər bulağı, Şırran bulağı, Şor bulaq, Novlu bulaq, Nazlı bulaq, Damcı bulaq, Qaramalıx bulağı. Məşhur yerlər: Qaramanqaya, Qurdtələsi, Qabıqqayası, Comərd qalası, Yarpızlıdərə, Qozludərə, Zoğallıdərə, Qılıcın qoyunu doğan dərə, Alxan buğavuran qaya, Evindalı, Topal- lıq, Quzeyqayası, Donuzuçan, Əhəngyandırılan, Pütdüdüklüdərə, Əhməd talasi, Targələn, Bəhrəm təpəsi, Papaqyanan təpə, Şişin təpəsi, Tütün yeri, Şadman gölü, Söyüd gölü, Sarıpovorot (döngə), Qoyun körpüsü, Mehdinin yeri, Tuluq ağacı, Yanıq, Ağdaşın dalı, Qaragüney suyu (çay), Kilisəli suyu, İdrisbiçən, Tək- ağac, Qalanın dalı, Şirinin biçənəyi, Köçəriqırıntısı, Arpayeri, Abuzəryatan kaha, Ədilin çəpəri, Dərəkənd, Kərəm arı qoyan yer, Əhməd tələsi. Məlumatı verən: Comərd kənd sakini Firqət Xanlar oğlu Şadmanov. Çaykənd
Yaylaqlar: Söyüdlü yaylağı, Alagöllər yaylağı, Behbud bəyin ağqayasının yurdu, Sudəyən- qaya yurdu, Sarıbulaq yurdu, Qonqur yurd, Pəsərvurulan çınqılın yurdu, Əliqulu- nun yurdu. Bulaqlar: Qarasu bulağı, Novlu bulaq, Əlinin bulağı, Turşsu, Korca bulaq, Mahmudun bulağı, Daşdançıxan bulaq, Tərəli bulaq, Tələlərin bulağı. Məşhur yerlər: Qumlar, Şəvidlik, Rəşidin çəpəri, Kəlölən, Palıdlıq, Tütün məntəqəsi, Donuz damı, Fətəl dana vurulan, Sarıgüney, Novruzsuyu tökülən, Maraluçan, Çobanqaya, Balaxanım bağı, Sarıyal, Xaçayolaşan, Şirinin yeri, Kilisənin dərəsi, Qozludərə, Qullarm dərəsi, Tələlər, Fazımm yeri, Gülabmm qozluğu, Qalanın dərəsi, Ağaki- şinin yeri, Öküzarxacı, Sarıbaştap, Oyuğun döşü, Tənbəkisərilən, Əyriyol, Ağcanın gölü, Palıdlı göl, Ələfgərin gölü, Kömürxana, Ağqaya, Dəhnə, Əvəlikli, Mo- taluçan, Güneyin boynu, Nəcəfolən. Məlumatı verən: Çaykənd sakinləri Yusif Qaraj oğlu Əsgərov və Rüstəm Mehdi oğlu Məmmədov. Çəpli kəndi Yaylaqlar: Çiçəklidüz yurdu, Qazax Həsənin yurdu, Taxtadüz yurdu, Sadıqbiçənəyi yurdu, Ağqayanın boynu yurd, Ağılyurd, Gülməmmədqalası yurdu. Bulaqlar: Portport bulaq, Soyuq bulaq, Qozludərənin bulağı, Məhərrəm dammm bulağı, Çılpaq Əlinin bulağı, Xosun meşəsinin bulağı, Nuru dammm bulağı, Qarasu, Anaxanım bulağı, Armudlu yerin bulağı, Boççalmm bulağı, Qonaq üstünün bulağı, Keçəldərənin bulağı, Almalı bulağı. Məşhur yerlər: Qalanmdibi, Armudlu çəpər, Qurbançəpəri, Şoralıdərəsi, Keçidamı dərəsi, Yar- nağınbaşı, Xosunyeri, Şişinboynu, Çılpaq Əlinin yeri, Qarajbiçən, Kürdün yalı, Qulanın dərəsi, Dəyirman yeri, Həsənvurulan, Dəyirmanın qabağı, Dəyirmanın düzü, Danaqoruğu, Zoğallı tala, Qaradaşın düzü, Maraldamm dərəsi, Gödəkdərə, Uzundərə, Qarasuyun dərəsi, Qaraçökək meşəsi, Yayranın yeri meşə, Qo- nağınüstü meşə, Keçəlin güneyi, Fəttahın talası, Nuru dammm meşəsi, Balaca güney, Ağqayanm güneyi (dağ), Qaraqayanm güneyi, Çəpli çayı (çay). Məlumatı verən: Çəpli kənd sakini Kalvey Aslan oğlu İsmayılov. Çıraq kəndi Bulaqlar: Ağbulaq, Qarabulaq, Dolçabulaq. Məşhur yerlər: Dərinçüxur, Dəmirqaya, Qırmızıtəpə, Göygav, Sarıgav, Həşərgələr, Sudolduran, Novunşamı, Tumuzluq, Arxacqaya, Arıxanaqaya, Şişqaya, Qayabaşı, Vəlinin çü- xuru. Məlumatı verən: Çıraq kənd sakini Vahid Mürsəl oğlu Qafarov. Çərəkdar kəndi Yaylaqlar: Buzluq yurdu, Əvəlikli yurd, Daşarası yurdu, Həmzəçimən yurd, Kərəmli dağı yurdu, Qalayçı yurd, Şaban yurdu, Ağbulaq yaylağı, Şikarın yurdu. Bulaqlar: Qəndi bulağı, Göy talanın bulağı, Novlu bulaq, Sarı bulaq, Şırşır bulaq, Aynanın bulağı, Zimzim bulağı, Turşsu, Armudlu bulağı, Xeyrənsə bulağı, Civəli bulağı. Məşhur yerlər: Məhəl təpəsi, Göydağ, Talalar, Kolavat, Qaraqaya, Alçalı boynu, Gəvrişli dərə, Arpaçəpəri, Çınqıllıtəpə, Kilisəli, Dağın qılıncı, Atapəyəsi, Arıq Almm pəyə yeri, Uzuntala, Almalı, Həsən bəyin qozlusu, Qurumdərə, Keş kəndi, Güvəli, Xırmanlar, Edilxan yurdu, Hovuzun dərəsi, Ələsvurulan, Ağavurulan, Əvəzin qəbiri, Maralyalayan daş, Təkəyatan qaya, Kollucəvə, Fıstıqlı gərdən, Armudluq, Xanpərinin yeri, Astanm yeri, Bağyeri, Heyvalı, Küptalası, Ayıvurulan, Taplar, Göyqum, Qozluq yeri. Məlumatı verən: Çərəkdar kənd sakini Şaban Qurban oğlu Qurbanov. Çorman kəndi Yaylaqlar: Hacımahmudlu yaylağı, Tükanlı yurd, Qoçtəpəli yurdu. Bulaqlar: Ağqayanın bulağı, Sünnətolan bulaq, Soyuq bulaq, Haça qayanın bulağı, Sarı bulaq, Baydaça bulaq, Qara palçığın bulağı. Çardaxların novlu bulağı, Korbulaq, Cajıxlı biçənəyin bulağı, Qoturlu İstisuyu. Məşhur yerlər: Məlumatı verən: xiö ı äı ey 1 ä näeeıü Beyeäyö I enüö Tiieo Bçäeää. Çiçəkli yurdu, Dəyirmi yurd, Çalaçökək, Bərkdərə, Yamaşyurd, Yüzbaşı yurdu, Gölyeri, Yalyurd, Çardaqlar, Malqırılan, Mağal təpəsi, Bozçmqıl, Ağgöl, Quruy- urd, Qatır quyruqlu tala, Çökəkyurd, Qızölən təpənin bərəyəsi, Toyuqölən təpə, Əsədin düzü, Mürsəlin düzü, Çırağm dam yeri, Dərinmeşə, Kömüryananm dərəsi, Kalafalığın dərəsi, Şırranın dərəsi, Sarıqayanm dərəsi, Göyqumun dərəsi, Əzimin biçənəyi, Ağgüney, Qırmızıgüney, Kərbəlayı Rza dəyirmanı, Qəhrəmanlı dəyirmanı, Köhnə kənd, Atdağı (dağ), Ağdüzdağ (dağ), Çökəkyurdun çayı (çay), Tutxun çayı (çay). Çovdar kəndi Yaylaqlar: Qarabulaq yurdu, Boğaz yurdu, Əmrahın yurdu, Qaçaymgəzi yurd, Keçəlyanan yurd, Sünnətolan yurd, Çayyurd, Hüt yaylağı, Çobangədiyi yurdu, Koralı yurd, Ağqaya yurdu, Güzdəkliyal yurdu, Dərəyurdu, Gəlinölən yurd, Dövran yurdu, Nabatxanım yurdu, Köhnəyurd, Böyüktala yurdu, Balacatala yurdu, Lalalı yurd, Uzunkalafa yurdu, Tumaslı yurdu, Baxşalıdüşən yurd. Bulaqlar: Misir bulağı, Əmrahın bulağı, Qara bulaq, Tala bulağı, Novlu bulaq, Sarımsaqlı dərənin bulağı, Daş bulaq, Gur bulaq, Qurdlu bulaq, Ağ bulaq, Qala bulağı, Sarı bulaq, Qiblə bulağı, Göy bulaq, Kor bulaq, Güney bulağı, Çeyilli bulaq, Güzdəkli yalm sarı bulağı, Lalalı bulağı, Buz bulaq, Mehdinin bulağı, Şakir bulağı. Məşhur yerlər: Dərindərə, Sərhəd, Qaçaymgəzi, Dəvəboynu, Lalalı dağ (dağ), Uzunyal, Şiş təpə dağı (bir hissə), Qəbirstanlığın yalı, Təkpalıd, Mayılın biçənəyi, Hasarlı biçənək, Baldırğanlı biçənək, Qatarqaya, Şakkarsinəsi, Dəlikdaş, Sinəyurd, Taxtalar, Qayanın başı, Təpənin boynu, Sırarxacın döşü, Meşəninbaşı, Çayqovuşan, Qaraqaya, Səməndüçan, Çeyillidərə, Cabbarölən, Donuzbumu güneyi, Sarımsaqlı dərə, Ko- leyçin meşəsi, Zağanındöşü, Cincin qaya, Uzungüney, Tikanlı tala, Dolayıyol, Qaradaşm dərəsi, Böyüktəpə, Balacatəpə, Cəddəyol, Sürüşcək, Qurdlualmanın yanı, Yastan, Uzunmarıx, Qatardaş, Alçalar, Dəfgüney, Şorunboynu, Haçaqaya dərəsi, Çovdar çayı (çay), Abbasm taxtaları, Qaraqaya, Güzdəkliyal, Şahhüsey- nin dam yeri, Göyqum, Qarağatlı meşə, Atlımoruq, Mahmuddüşən. Məlumatı verən: Çovdar kənd sakinləri, Azərbaycan yazıçılar ittifaqının üzvü Əlövsət Misir oğlu Əmrahov və Çingiz Misir oğlu Mehdiyev. Çopurlu kəndi Yaylaqlar: Ağçınqıl yurdu, Sünnət yurd, Məliyin yurdu, Xandüz yurdu, Qaraboyun yurdu. Bulaqlar: Ağ bulaq, Portport bulaq, Soyuq bulaq, Qırxbulaq, Sarı bulaq. Məşhur yerlər: Təkdam, Yalyeri, Armudluq, Çınqılınbaşı, Babammcili, Gülalıyeri. Məlumatı verən: Çopurlu kənd sakini Məhəmməd Yunis oğlu Tağıyev. Çobankərəkməz kəndi Yaylaqlar: Abdulla yurdu, Tuşdu yurdu, Dərədammm yurdu, Kalafalıq yurdu, Qarabağlı yurdu. Bulaqlar: Göy bulaq, Həmərsin bulağı, Seyid Əlişin bulağı, Seyidgələnin suyu, Ala bulağı. Məşhur yerlər: Məşədi Məhəmməd gələn, Bozbarmaq, Əşəlgə, Pərincyeri, Boztəpə, Donuzgü- neyi, Tala, Cərgələr, Öküzölən tala, Alıkişi maral vuran, Tutxun çayı (çay), Ağ- uzluq, Arxacyeri, Talanın qayası, Qamışlıq, Xırmanlar, Qaraağac, Tellinin qayası, Bağarmudu, Qaranlıqdərə, Çöp, Böyükdəmirçi, Balacadəmirçi. Məlumatı verən: Çobankərəkməz kənd sakini Əli Abbas oğlu Zeynalov. Daşbulaq (keçmiş Oktyabrkənd) kəndi Yaylaqlar: Yazyurdu, Cəmilli yurdu, Köhnəyurd, Ələmağacı yurdu, Qoruxçuların bulağmm yurdu, Veysəlin dərəsinin yurd, Alıquluağanın yurdu, Qərvənd yurdu, Kərbəlayı Orucun yurdu, Mələyin yurdu, Hüseynalıdüşən yurd, Nəcəfdüşən barmağm yurdu, Umudun yurdu. Bulaqlar: Məşədi Bayram bulağı, Çmqıl bulaq, Ağaməmmədölən bulaq, Daşdançıxan bulaq, Təpələrin bulağı, Cərgələr bulağı, Göylü burun bulağı, Qiblə bulağı, Böyük çüxurun bulağı, Sallama bulağı, Otqayası bulağı, Həsənin bulağı, Xaçyerlərinin bulağı, Köhnə yurdun bulağı, Tələlər bulağı, Lələ bulağı, Çay bulağı, Daş bulaq, İsbəndiyarın bulağı, Kəndin üstü bulaq. Məşhur yerlər: Kərbəlayı Orucun dəyirmanı, Nadirin dəyirmanı, Əzgillik, Məşədi Həsən də- yirmam, Daşmaltı, Dəlikdaş, Tülküqayası, Şişindalı, Vəngindərəsi, Ardışlı, Məmmədin kahası, Qaşyer, Xamgüney, Çıxaçaq, Daşlıgüney, Qumlar, Kalafa- lığrn yalı, Xaraba, Yarğanm dərəsi, Armudlu, Qaraquşun dərəsi, Genqobu, Bayramın yeri, Kərəmin yeri, Hüseynin yeri, Allahverdinin dərə yeri, Palaxlıq, Qumlar, Kazımm daşı, Məşədi Ağanm hasarı, Sadığın hasarı, Mikayılın hasarı, Qurbanın hasarı, Manafın yeri, Kövşənin çalası, Məşədi Məmmədin yeri, Dərinçü- xur, İbişin hasarı, Buxariyin güneyi, Ocaqdaşı, Şırranın güneyi, Arxaçyeri, Şırra- nmbaşı, Təkağac, Qırmızıqaya, Kərbəlayı Orucun əkin yeri, Otqayası, Haçayerin dərəsi, Gicitgənli, Donuzyeyən yer, Gölyerləri, İsanın damının yalı, Qarakaha, Kahanmbaşı, Kolluqyerləri, Batqınlar, Ələkbərin yeri, Uzundərə, Yusifvurulan, Cərgələr, Abdullauşağmm biçənəyi, Kəlölən, Yarpızlı qaya, Qoyunuçan, Qobu, Quruşırran, İsbəndiyarm hasarı, Şamonun çalası, Ayıçiləsi. Məlumatı verən: Daşbulaq kənd sakini Abdullayeva Fatma Rəhim qızı Dərəqışlaq kəndi Yaylaqlar: Dikyurd, Çubuqqoyulan yurd. Bulaqlar: Qarağatlı bulaq, Dərəqışlağın daş bulağı, Söyüdlü bulağı, Qaramal bulağı, Səlimin evinin yanmdakı şəlalə. Məşhur yerlər: Enlidöş, Molladaşı, Ağdaş, Genqobu, Xırmandaşı, Şişindöşü, Kotanyeri, Çatım, Qaranlıqdərə, Qaradaş, Tələlər, Nəsibin yeri, Kazımm yeri, İbrahimin yeri, Alışların yeri, Əsədlərin yeri, Xaçmyalı, Məşədi Əlinin hasarı, Təvərəqaya, Malya- tan gəzdək, Barmağın yab. Məlumatı verən: Dərəqışlaq kənd sakini Mehman Səlim oğlu Alışov. Dəmirçidam kəndi Yaylaqlar: Məşədi Baxşalı yurdu, Kalvalılar yurdu, Ortaboyun yurdu, Behbudalı yurdu, Qazaxlar yurdu, Əhmədxan yurdu, Qanqallı yurd, Tombadaş yurdu, Məhərrəmin yurdu, Daşlıqonqur yurdu, Əmir bulağının yurdu. Bulaqlar: Ongöz bulaq, Novlu bulaq, Göy bulaq, Qapaz bulağı, Hüseyn bulağı, Lilpərin bulağı, Xatm bulağı, Söyüdlü bulaq, Müseyibin bulağı, Qiblə bulağı, Əmir bulağı. Məşhur yerlər: Dardərə, Cəfərə toy olan, Cəfərölən, Qazax dəyə tikən, Qazaxlar düzü, Arpalar, Bədəlin dam yeri, Tülküaşan təpə, Balacatəpə, Keçiqırılan, Pilovun yurdu, Toz- luq, Çınqıl, Cərgələr, Məhərrəmin gölü, Qabaqqılış, Çolpan meşəsi, Söyüdlü çayı (çay), Malqəbri, Atqoruğu, Rzabiçən, Binədamı, Səslənənqaya, Hoppandaş. Əsrik kəndi Yaylaqlar: Qulubəyin yurdu, Qaragüney yurdu, Ağgüney yurdu, Uzunkalafa yurdu, Baş- yurd, Qoturlu yaylağı, Puşdu yurd, Xatınoğlunun yurdu, Dükanlı yurd, Ağbulaq yurdu, Hacımahmudlu yurdu, Qoçtəpəli yurdu, Arpalar yurdu, Qaynarbulaq yurdu, Alançıqqaya yurdu, Aşağıyurd. Bulaqlar: Soyuq bulaq, Novlu bulaq, Yarpızlı bulaq, Sarı bulaq, Qaynar bulaq, Daş bulaq, Böyük qotur su, Turşsu, Arıçılıq qayasından çıxan su, Neftli bulaq, Əhəngyanan bulaq, Qaratel bulağu, Şahnisə bulağı. Məşhur yerlər: Mozgörükən, Donuzgüneyinin beli, Sarıtəpə, Mərəklərinbaşı, Marığınbaşı, Ha- çadaş, Böyükgüneyin qayası, Qaraqaya, Qurdqarğasının boynu, Oyuğunşişi (bir hissə), Qəbirstanlığın güneyi, Xarabanın güneyi, Şişgüney, Alaqayanınbaşı, Cəd- dənin təpəsi, Ortaburununbaşı, Atlargedən yal, Xədicə xanımın bulağı, Abdulla yurdu, Aşargədaşın şişi, Dəmirçiningərdəni, Məşədi Məmməd gələn, Xuduma- zarlıyanın yalı, Qırmızıtəpə, Toyolan, Ağduzdağ, Qazantapılan, Çoban dağı (dağ), Oyuxlu dağı (dağ), Tutxun çayı (çay). Məlumatı verən: Əsrik kənd sakini Qubad Qara oğlu Məmmədov. Fətallar kəndi Yaylaqlar: Motin yurdu, Orucalılar yurdu, Hacıalı yurdu, Dəlləklər yurdu, Qırxın yurdu, Başyurd, Qanqallı yurd, Dərəyurdu, Kalafalıq yurdu, Kosalar yurdu, Kilisənin- yanı, Mehdixanlı yurdu, Bulaqlar: Buz bulaq, Baş yurdun bulağı, Novlu bulaq, Qoşabulaq, Səfqulunun bulağı. Məşhur yerlər: Muncuqlu təpə, Məşədihəsən xırmanı, Yalınbeli, Qaraqaya, Həşimin yurdu, Ci- lindüzü, Küllüyer, İlanlıçala, Dikxaç, Yıxılıxaç, Hümbətalıgizlənən, Ağşırran, Kəmərqaya, Bataqlıq. Məlumatı verən: Fətallar kənd sakini Hətəmov Ələsgər Himbət oğlu. Günəşli (keçmiş Kilisəli) kəndi Yaylaqlar: Qaradağlı yurdu, Kovuxludüz yurdu, Qaçaydüşən yurd, Bahadurundüzü yurd, Aslanlar yurdu, Atqoruğu yurdu, Qırqovullu yurd, Qalayçıgələn yurd, Taplar yurdu, Arpayeri yurdu, Maralatan yurd, Göyüşün yurdu, Qancıqdərəsinin yurdu, Binədərəsinın yurdu, Tozluq yurd, Gölyeri yurdu, Quşyuvalıdüşən yurd, Kol- xozdüşən yurd. Bulaqlar: Qaradağlı bulağı, Orta bulaq, Soyuq bulaq, Fətiölən bulaq, Xəlillərtələsi bulağı, Kişmiş bulaq, Sarı bulaq, Şırşır bulaq, Göy bulaq, Ağ bulaq, Qalayçıgələn bulaq, Taplar bulağı, Gölyeri bulağı, Baxacaq bulağı, Turşsu bulağı, Atqoruğu bulağı, Baldırğanlı bulaq, Xırman bulağı, Tələlər bulağı, Qaramallıx bulaq, Ağdaş bulağı, Yurdlar bulağı, Uçuqluq (buzluq) bulaq, Cərgə bulaq, Korca bulaq, Süleyman bulağı, Novlu bulaq, Alçalı bulaq, Qiblə bulağı, Daş bulaq, Seyidalı bulağı, Şırran bulağı. Məşhur yerlər: Ağdaş, Tala, Qəbirstanlıq, Qırağındalı, Şişqaya, Dəyirman yeri, Dəyirmanmqa- bağı (Xəlillər tələsi), Uçuqluq, Mahrasa, Şırşır, Quzey, Cərgə, Ulaslıq, Çüxur, Balacaçüxur, Qanadlar, Sarıdaş, Hininqayası, Buzluqdaşı, Donuzdamı, Mehriyeri, Fətiölən burun, Taplar, Qaradağlı dağı (dağ), Quşyuvası meşəsi, Kolxoz meşəsi, Donuzdamı meşəsi, Sarıbulaq meşəsi, Ağdaş meşəsi, Qırağındalı meşə, Kolavat meşəsi, Xırmandaşı, Xırman yeri, Əzgilli tala, Alxaslı yurdu, Kolavat talasi, Ayı- vuranın ətəyi, Nişanqayası, Məmmədrza ayı vuran çüxur, Qaragöl, Biçənəyin boğazı, Sərhədsuyu yeri, Həmərsinlik, Topallıqaya, Godqoyulan, Körpülü dərə, Baxacaqqaya, Əmirin kolovatı, Böyükdüz, Dikdaş, Duzdaxlı, Pirin güneyi, Əh- mədxanm yeri, Alçalı, Ağuludərə, Nəsifin yeri, Həcərin yurdu, Qəjəl, Ortadüz, Həşimin yeri, Qaradaş, Qaravəlli meşəsi, Qiblədaşı, Ocaqtəpə, Molla biçənəyi, Cinliqaya, Aşır qızıl tapan, Tələnin yolu, Tozluq meşəsi, Çeyilli, Seydin qızı qaçan xırman, Öküzuçan, Ağqayanm boynu, Topalbiçən, Damyeri, Mərəkqaya, Kuma, Kumanm gölü (göl), Kilisəlisu (çay), Sərhəd suyu (çay), Aslanların suyu (Çay). Məlumatı verən: Günəşli kənd sakinləri Qafar Çərkəz oğlu Ağayev və Ceyhun Eldar oğlu Hüseynov. Güneypəyə kəndi Yaylaqlar: Qonur yurd, Söyüdlü yaylağı, Palıdlıdərə yurdu, Ələmağacı yurdu, Kalvalılar yurdu, Ongözlər yurdu, Çırçır yurd, Sarıbulaq yurdu, Göydağ yurdu, Rüstəm ölən yurd, Atdaşı yurdu, Yalkənd yurdu. Bulaqlar: Sərçə bulağı, Almalı bulağı, Əlif bulağı, Novlu bulaq, Mədinə bulağı, Yalkənd bulağı, Mal su içən bulaq, Bərəyə bulağı, Dəvədabanı bulağı, Yastının bulağı, Uçuğun bulağı, Neftli bulaq, Göydağ bulağı, Həsənqulular bulağı, Camışbatan bulaq, Hürü bulağı, Süleyman bulağı, Sarı bulaq, Şırşır bulaq, Cajıxlı bulaq, Ayğır bulağı, Ongöz bulaq, Söyüd biçənəyin bulağı, Qarama bulağı, Məhəmməd bulağı, Palıdlıdərə bulağı, Sarışırran bulağı, Şeytanlı dərəsinin bulağı, Qoşabulaqlar, Qiblə bulağı, Sızqa bulaq. Məşhur yerlər: Ələmağacının düzü, Qoşabulaqların təpəsi, Ağduzdağ, Çırçır biçənəkləri, Gilə- uçan təpə, Sarıyal dağı (dağ), Həsənqulular biçənəyi, Yelliyal biçənəyi, Göydağ (dağ), Rüstəmölən, Söyüd biçənəkləri, Süleymanəmi qanadları, Cöngəotlayan, Uçuqbiçənəyi, Atdaşının əkin yerləri, Süleymanəminin dam yerləri, Böyükyer, Palaxlı, Sarıburun, Kazımyeri, Bərəyə yerləri, Qasımm armudluğu, Goruz yeri, Qəhrəmanlı yeri, Qaraşm biçənəkləri, Dardərə, Almalının çüxuru, Məmişin yeri, Ələkbərin bostan yeri, Yastılar, Mal su içən dərəsi, Aralıq dərəsi, Kolavat, İs- gəndərli yeri, Damm meşəsi, Aralıq biçənəyi, Cıqqagüney, Əyriağac, Tofiqtəpə- si, Sarışırran, Ortadolayı, Ünün (səs əks etdirən) tili, Xamınbaşı, Dikkalafalıq, Daşyolunun dərəsi, Şeytanlı dərəsi, Yalkəndin tili, Alapalıdlıq, Batığın dərəsi, Lənətdaşı, Yanıqkalafa, Nəcəfdamı, Böyüksu (çay), Xamm suyu (çay), Sarışırran çayı (çay). Məlumatı verən: Güneypəyə kənd sakini Həsən İmanverdi oğlu Məmmədov. İlyaslar kəndi Yaylaqlar: Qaraqaya yurdu, Ocaqdərəsinin yurdu, Xəlyarlı dərəsinin yurdu, Üçtəpə yurdu, Gölyeri yurdu, Taxtadüz yurd, Kürdgüneyi yurdu. Bulaqlar: Yeddibulaq, Üçtəpə bulağı, Buz bulaq, Güney bulağı, Göl bulağı, Qanqallı bulaq, Çoban bulağı. Məşhur yerlər: Gölün güneyi, Üçtəpənin başı, Kürdgüneyinin başı. Məlumatı verən: İlyaslar kənd sakini İlyas Məhəmməd oğlu Alıyev. Hacıkənd (keçmiş Smıq Kilisə) Yaylaqlar: İlxıqoruğu yurdu, Yeddibulaq yurdu, Qoçdaş yaylağı, Dəlləklər yurdu, Göytə- pənindalı yurd, Qalaxlı yurd, Dərinçökək yurdu, Fərzalının dam yeri yurdu, Do- nuzdamı yurdu, Laytaya yurdu, Hasarlı yurd, Göylüçüxur yurdu, İlxıçəpəri yurdu. Bulaqlar: Ayğır bulağı, Əzəd bulağı, Daşdançıxan bulaq, Şamilin bulağı, Göy bulaq, Yasa- vuldöyülən bulaq, Gülabıqayıran bulaq, Süleymanın bulağı, Musaoğlunun bulağı, Baxşəlioğlu Xanlarm bulağı, Yarpızlı bulaq, Avtavm bulağı, Ədilin bulağı, Kora bulaq, Cəlilin bulağı, Calalın bulağı, Novlu bulaq (Xıdırın tələsində), Müseyibin bulağı, İsbəndiyarın bulağı, Qalaxçıda novlu bulaq, Niyazin bulağı, Məmməd maral vuran tələ bulağı, Bahadurun bulağı, İmamalının bulağı. Məşhur yerlər: Calalın dam yeri, Əşrəfdüşən, Qaragöl, Təpələr, Ortadaşm dibi, Meydandüzü, Qoşqatala, Böyükgüney, Sarıtala, Sərbazdəfı, Armudluq, Qaramalıx, Talalar, Par- çameşə, Qalaxtm zirvəsi, Öküz arxacının başı, Qırmızı yoxuşun başı, Vahidüçan - qaya, Yadigaruçan qaya, Xıdırın tələsi, Daş karxanası (Karyer), Ayqoban, Sandıq- daş, Kərimbiçən, Qovuşuq, Ardışlıburun, Qanqallıçökək, Danadəfı, Dəyirmanın dərəsi, Sarıdaş, Qayanınaltı, Ağdaşın dərəsi. Məlumatı verən: Hacıkənd sakini Qəzənfər Nəsib oğlu Hidayətov. Həsənlər kəndi Yaylaqlar: Məşədi Mikayılın yurdu, Şişqaya yurdu, Qonuryurd, Yalyurdu, Bolbulaq yurdu, Avo yurdu, Çalayurd, Qırmızıqaya yurdu, Məsimqalası yurdu, Sallı yurdu, Əvəlikli yurd, Əyriyurd, Şahsənəm yurdu. Bulaqlar: İmoyurdunun bulağı, Salehin bulağı, Sallı bulaq, Şişqayanm bulağı, Əlişin bulağı, Ayna bulağı, Abdulla bulağı, Kasa bulağı, Bol bulaq, Çalayurdun bulağı, Pırtpırt bulaq, İsti bulaq, Soyuq bulaq. Məşhur yerlər: İmoyurdu, Hüseynalıbiçən, Mamobiçən, Salehbiçən, Çatım, Xasməmmədbiçən, Daşlıgüney, Alıbiçən, Cığaluçan, Ortagüney, Başgüney, Armudluq, Məmməd- biçən, Qənşər, Qaraqaya, Böyükyer, Gəzdək, Qaraxal, Danagüneyi, Şamobiçən, Biçənəyin barmaqları, Böyüktap, Məşədi Salmanbiçən, Nazikbarmaq, Zağalar, Qırmızıqundax, Baştap, Ortatap, Ayaqtap, Topdaş. Məlumatı verən: Həsənlər kənd sakini Eyvaz Şahməmməd oğlu Salmanov. Hopurlu və Şeyinli kəndləri Yaylaqlar: Qarayurdu, Keçəltəpə yurdu, Palçıqlı yurd, Yaylaq yurdu, Tamaşalı yurdu, Ava- sölən yurd, Barmağınbaşı yurd, Bağırsaq yaylağı, Kümbəz yaylağı, Haçayurd, Dərinçüxur yurdu. Bulaqlar: Dərin çüxur bulağı, Təkyurdun bulağı, Qayadançıxan bulaq, Novlu bulaq. Məşhur yerlər: Zağan qayası, Alçalıdərə, Novlar, Çaldaş, Otqayası, Oyuğundöşü, Tirtökülən, Zivelgüneyi, Çəvlik, Dəlikqayanın quzeyi, Tatoğlu dərəsi, Barmaqdərəsi, Quzu- dərəsi, Dərinçüxur, Keçəltəpə, Ağqılışlar, Ağnov, Yarmaşovlu qaya, İlangüneyi, Qaranın novu, Həmərsinli şam, Barmağınbaşı, Qayaüçan, Hopurlu kahası, Gavın- dalı. Məlumatı verən: Hopurlu kənd sakini Əlif Sevindik oğlu Allahverdiyev. Xallanlı kəndi Yaylaqlar: Ağqaya yurdu, Boğazyurd, Dəvəboynu yurdu, Dərəyurdu, Nabatxanım yurdu, Çayyurdu, Batıxlar yurdu, Seyiddüzü yurdu, Aşağıyurd, Dadaşm yurdu, Qubadm yurdu, Məstanın yurdu, Nəsirin yurdu, Mirzəalıbəyli yurdu, Şiralı yurdu, Qazma- yurd. Bulaqlar: Ağ bulaq, At bulağı, Qara bulaq, Duzlu bulaq, Maral bulağı, Dovşan bulağı, Kur- ro bulağı, Qırxgözlü bulaq, Şırşır bulaq, Qədimalı arzulayan bulaq, Mamır bulaq, Sarı bulaq, Tala bulağı, Madarın bulağı, Cəfərin bulağı, Cəmlər bulağı, Turşsu, Kor bulaqlar, Kərbəlayı Əziz bulağı, Çimizlik bulağı, Qaysaxlı bulaq, Qırmızı şırran, Karvan bulağı. Məşhur yerlər: Qəjəl, Arpaçüxuru, Göllər, Armudun çalası, Tanrıyoxuşu, Sarıdaşın çüxuru, Maydanuçan, Çəpərqaya, Çimizlik, Xəccəbani, Novenikcan, Yolaşan, Telefon- aşan, Duzlu bulağm biçənəyi, Dikyerlər, Yoncalığın dərəsi, Topgüney, Humaym qayası, Söyüdün barmaqları, Niççinbaşı, Niççinqabağı, Xırdalar, Bənnavlıx, Sürüşcək daş, Alçalıq, Çayqovuşan, Böyükparaq, Kiçikparaq, Səlimüçan qaya, Dardərə, Haçaqaya, Düzlər, Süsənin zağası, Qənşərgüney, Çiliyin düzü, Qaragü- ney, Əvəzin düzü, Üstümalan, Ağtop qayası, Qaratop qayası, Daşatılan, Ayrıcıq, Nehrəağzı, Babalı şamı, Şırranın qabağı, Dayüçan, Allahverənin tapı, Meşənin- başı, Elyolu, Talalar, Xəlilin çökəyi, Kincallının dərəsi, Palıdlıq, Nəcəfin tapı, Qəbirli, Şakkar, Nurullavurulan dərə, Köçərivurulan, Narincyurd, Ağakişinin yeri, Dumaça, Kolavat, Kömürxananm dərəsi, Yoluqdaş, Şiştəpə, Qaragüney, Abdulölən, Qobular, Ağbulağm güneyi, Tarmqabağı, Attapı, Qaradaş, Nəsibin taxtası, Çüxur, Məminin dərəsi, Zenikin cəmi, Ağqayanın suyu qarışan, Kərbə- layı Əhmədin qayası, Ağqayanın dolayıları, Usubun yalı, Qatırçıxmaz, Yazlığın dərəsi, Zirqiri tapı, Tappur, Qənbərlər, Taxçiklər, Vəlili damları, Alırzaların gəzi, Rəhimin damı, Kərbəlayı Əzizin kahası, Binənin altı, Şaysafan, Qamışlığın dərəsi, Qındırğalığın dərəsi, Kərbəlayı Hüseynalının tapı, Navetapanlar, Haxver- dibiçən, Göyqumun meşəsi, Məşədi Qaranın yeri, Qarakötüklər, Köhnə qəbir- stanlıq, Gav, Göyqumun suyu, Porsuqdeşən yal, Çırağın düzü, Üçdərə, Tumilinin dərəsi, İbrahimin çəpəri, Qaramanm dərəsi, Kunemaran (ilan deşikləri), Battax- lıq, Dolayıyol, Arıqayası, Misirin biçənəyi, Şorsu (çay), Telliuçan, Köçəri vuru- lan, Sarıqaya, Babbanın şırranı, Qırmızıdaş, Gendöş, Dəhnə, Pasdaşı, Ağyal, Namazın qayası, Çalaçüxur, Çalçınqıl, Həsənin çöpləri. Məlumatı verən: Xallanlı kənd sakini İbrahim Həsən oğlu Xuduyev. Xöləzək kəndi Yaylaqlar: Əhmədoğlunun yurdu, Yuxarıdar yurd, Aşağıdar yurd, Kərbəlayıölən yurd, Uç- qunyurd, Targələn dərə yurdu, Tozlu bulaq yurdu, Gen çökəyin yurdu, Tapançalı yalm yurdu, Gölün arası yurd, Qazma yurdlar, Şərəf yurdu (bir hissə). Bulaqlar: Göy bulaq, Qoşabulaqlar, Yaranaldüşən bulaq, Əhmədoğlunun bulağı, Daryur- dun bulağı, Uçqunun bulağı, Baldırğanlı bulaq, Tozlu bulaq, Qarağatlı bulaq, Çatımın bulağı, Sarı bulaq, Daş bulaq, Yuxarıdar yurdun bulağı, Aşağıdar yurdun bulağı, Kərbəlayıölənin bulağı, Çınqıllı bulaq, Gençökəyin bulağı, Suludərənin bulaqları, Dəfin dərəsindəki bulaqlar, İsmayılın bulağı, Qaraşdüşənin bulağı, Ağaməmməddüşənin bulağı, Gərməşovludərə bulağı. Məşhur yerlər: Tərtərin sag sahilində: Ələmağacı, Dəfin yalı, Dəfin güneyi, Dəfin quzeyi, Nazi- kgüney, Zeynalabdındüşən, Qanlıqəjəl, Yuxarıqar yeri, Aşağıqar yeri, Zirəlitap, Güney, Güneyinbaşı, Kolluq, Qarabarmaq, Tanrıquludüşən tap, Çatımm dərəsi, Qaraşdüşən, Başyurd, Ortaçüxur, Aşağıçüxur, Ağaməmməddüşən, Armudlu tala, Xırmanlar, Xırmanların düzü, Dərəyeri, Eyvaz baba erkək vuran daş, Quzeyin başı, Dəyirman yeri, Şurtana yolaşan, Quzey kahası, Güney kahası, Gərməşovlu dərə, Qayalıq, Təkəqayası, Haçaqaya, Başyurdun dərəsi, Bayraməkən, Ayamar- XI, Göl, Ağoyuqların dərəsi, Qanqallıyurd, Suludərə, Qaradaşlar, Xələfin düzü, Çirkinli düşən, Şamilbəydüşən, Gölünarası, Şirinsuyun dərəsi, Camallardüşən yurd, Qışbinəsi (Uçqun), Kərbəlayı Sultan Muradin damı, Damyeri, Gendöş, Kolluğun dərəsi, Ortayolaşan tala, Hüseynbiçən şam, Məyəllər, Soyuqbulağa yolaşan, Quzeyin meşəsi, Kərbəlayı Qasımm səngəri (Səngər qaya), Gendöş meşəsi, Armudlutala, Armudlu talanın meşəsi, Şırranın qayası, Şırranın şəlaləsi, Baxacaqlar, Adamoturan tap, Dolayıbərəyə, Dəvə çökəyinin tili, Yaranaldüşən, Xı- dırlıya yolaşan, Kəngərliyə yolaşan, Sarı yarğanlar, Aşağıgöl, Yuxarıgöl, Qırmızı uçuq, Dikqəjəl, Gavm qayası, Qoruğun qayası, Çatım, Quzuqulaqlı dərə (Sulu dərə), Kəkliklər otlayan qaya, Zağan qayaları, Dəyirmanyeri. Tərtərin sol sahilində: Mahrasa, Mahrasa binəsi, Mahrasanın meşəsi, Mahrasanın başı, Ungizlənən, Otvurulan yal, Sarıgüney, Yuxarı yalovluq, Aşağı yalovluq, Gəlingərdəyi (Mahrasanın kahası), Kəndyeri, Dolayıkənd, Aşağı İstisu, Fontan, Gödəkdüz (Qəbirstanlıq), Çirişliqaya, Turşsu, Dolayı kənd (Xaraba), Dolayı kəndin düzü, Çərisdə dərəsi, Parçameşə, Qarakaha, Almalığın tapı, Qındırğalı tap, Qəjir yuvası, Gendərə, Yetim Hüseyn açan gav. Məlumatı verən: Xöləzək kənd sakini Hüseyn Məhəmmədəli oğlu Babayev. İstibulaq kəndi Yaylaqlar: Alagöllər yaylağı, Söyüdlü yaylağı, Sarıbulaq yaylağı, Fatmaölən çınqıl yurdu, Qonur yurd, Qatarqaya yurdu, Kürdlərin yurdu, Sudəyənqaya yurdu, Ağbulan yurdu, Şahnəzər yurdu, Daşmbaşı yurd, Qoruqyurd, Dəfyeri yurdu, Alıqulu Ağanın yurdu, Taxtadüz yurdu, Kişmişliçüxur yurdu, Dəli Almm hasarı, Yuxarı çınqıl yurdu, Pəsərvurulan yurld. Bulaqlar: Soyuq bulaq, Ədilin bulağı, Meşədənçıxan bulaq, Ayğır bulağı, Alıyuyulan bulaq, Ağ bulaq, Sarı bulaq, Çınqıllı bulaq, Qırmızı bulaq, Novlu bulaq, Qarağatlı bulaq, Bayram bulağı, Keyti bulağı. Məşhur yerlər: Keçiqırılan qaya, Göbələk yeri, Hacı Ələmşaha toy olan yer, Əkinlər tayı, Quzey yeri, Yalyeri, Daşmbaşı, Gölünbaşı, Ləliyinbaşı, Ağqayalar, Açıqlıq tala, Tağmm talası, Nəcəfolən, Qazuçan, Xartlıq, Qovuşuq dərəsi, Öküzölənin dərəsi, Burun, Tağmm səngəri, Maral güneyi, Murtuzadaş, Məmişlər yeri, Avdmm dam yeri, Dəyirmanın dərəsi, Aralıqyeri, Köhnə kənd, Ardışlı burun, Taxçayurd, Çəpyol, Pultapılan qaya, Qasımların yurdu, Elyolu, İbadvurulan, Qarğa çüxuru, Topməy- əl, Həşimin batığı, Motilin hasarı, Zoğtökülən, Qalmmeşə. Məlumatı verən: İstibulaq kənd sakinləri Akif Balay oğlu Mirzəyev və Əhliman Allahverdi oğlu Bayramov. Keştək kəndi Yaylaqlar: Daşmbaşı yurd, Bağırxan yaylağı, Dəlihəsən yurdu, Dərəyurdu, Məsimqalası yurdu, Keçibeli yurdu, Əyriyurd, Şişqaya yurdu, Əlidaşları yurdu. Bulaqlar: Kərbəlayi Hüseyn bulağı, Ağ bulaq, Yanıq bulaq, Sifanqayıran bulaq, Bol bulaq, Daş bulaq, Zəhravurulan bulaq, Tamaşalı bulağı, Qaraqaya bulağı, Novçalı bulaq, Məşədi Xələfdə Baş bulaq. Məşhur yerlər: Ağyal, Kolludaş, İtlərqırılan yer, Qancıquçan, Alçalı yal, Gendərə, Cəfərbiçən, Yanıq, Taruçan, Misirbiçən, Çəvlik, Payız yurdu, Ənvərbiçən, Keçəltəpə, Əlig- ötürən daş, Qırmızıqaya, Qaraqayalar, Otdaşı, Həmərsinli, Armudlu, Məşə Xələf, Ellaz ayı tutan qaya, Arıxana, Kığlıq, Tostanlar, Gülüdüzü, Bəşirin damı, Kərbəlayi Hüseyn gölü (göl). Məlumatı verən: Keştək kənd sakini Nağdəli Tapdıq oğlu Zamanov. Keçiliqaya kəndi Yaylaqlar: Arxacyeri yurdu, Bədəlli yurdu, Sarayölən yurd, Qaladərə yurdu, Saxanlar yurdu, Dəyirmi yurd, Binə yurdu, Qabanqayası yurdu. Bulaqlar: Qaynar bulaq, Daş bulaq, Yal bulaq, Turşsu, Dəmirli bulaq, Portport bulaq, Göy bulaq, Soyuq bulaq, Damcılı bulaq. Məşhur yerlər: Yolayrıcı, Qaranohurun meşəsi, Köhnə kənd, Ortadüz, Yuxarıdüz, Göytəpə, Ağdaşlar, Hacıalılar yurdu, Cəfərli dağı, Səngərtəpə, Qarğalıqaya, Sarıburun, Yelligədik dağı (dağ), Topqaya, Fərzalıölən təpə, Gərdənküləş, Güldəstənin zağası, Əhəngyanan dərə, Suvadm dərəsi, Sarıburunun meşəsi, Camışqayası, Ko- tanqoyulan qaya, Qazangöl (göl), Alpana talası, Sarıyanan yurd, Qaznağın yurdu, Budaqbəyli yurdu, Malqırılan dağı (dağ), Ağbaba dağı (dağ), Ağduzdağ, Dikgü- ney. Məlumatı verən: Keçiliqaya kənd sakini Vəkil Xəlil oğlu Hüseynov. Kərəmli (İmarət Qərvənd) kəndi Yaylaqlar: Yelliyal yurdu, Zərnişan bulağı yurdu, Seyidlər yurdu, Çöplügöl yurdu, Babakişi- lərin yurdu, Dükanlar yurdu, Qaraqaya yurdu, Göyxır yurd, Daşağıl yurdu, Seyid- ölən yurd, Yəhəryurd, Suçıxan yurd, Dəlilər yurd, Əhməd bulağmm yurdu, Ələkbərdüşən yurd, Vəlinin yurdu, Humaylar yurd, Pirpəyə yurd, Siçanlı yurd, Çayqovuşan yurd, Dikdaş yurdu, Ağbudaq yurdu, Əvəlikli yurd, Qarağöl yurdu, Həmzəçimən yurd, Eşşəkmeydanı yurd, Düzyurd, Palandağı yurdu. Bulaqlar: Məmmədxan bulağı, Qoşabulaq, Hovuz bulaq, Babalı bulağı, Rza bulağı, Bal- dırğanlı bulaq, Züleyxa bulağı, Mehdinin bulağı, Ədilbəyin bulağı, Kəmərin bulağı, Xaşdı bulaq, Temirxanın bulağı, Xeyrənsə bulağı, Qarabulaq (Dilbərin evinin yanı), Kərbəlayi Rəhimin bulağı, Zəligöl bulağı, Ağbulaq (Zəligölünə tökülən), Musanm bulağı (Zərifli suyu-Zərdəxaçm üstü), Çınqıllı bulaq (Almalı çökəyinin altmda), Çala bulaq (Yanığın altmda-Gərək çaymm qırağında), Palaxlı bulağı, Çömçə bulaq, Novlu bulaq, Mollanın bulağı (Gərəyin düzü-Mollanın talasında). Məşhur yerlər: Qazı qəbirstanlığı, Abbasm ferması (İsmayılın düzü-İsmayılın düzü), Gəraym düzü (Mollanın talası), Selimyeri, Allahverdinin yeri (Navat qarının çəpəri), Yal, Yurd (İbişin yurdu), Battaqlıq, Allaves (Allah Veys bəyin adilə), Sarıqayanın başı, Kəmər, Şöməq, Gərəyin düzü (çayn mənsəbinə yaxın), Tinaşan, Böyükyamq, Abdullanın yurdu, Ağanın yurdu, Ayıtalası, Tarvuran, Palaxlı, Quşyuvası, Hinas, Qaraqaya, Təkalça, Əbdül bəyin bağı (Çapar), Əzgi çəpəri, Gavallıx, Almalı çökək, Zoğallıq, Əzgillik, Yemşanmx, Palıdlıq, Çalınbaşı, Nəbidərəsi, Temirin yurdu, Qaradaş, Qumqazılan, Alıyevli qışlağı, Burunctapı, Qaraağac, Xanların gölü, Calaqlıq, Məmmədxanın düzü, Quyulugüney, Gillər, Şişqaya, Kolavatın döşü, Alımədətli, Sılıflı, Gərəkçay (çay), Ağdaban çayı (çay), Torağayçay (çay), Dəyirmanın yanı, Gölpəyə, Güllübağ, Təkarmud, Sarıuçuq, Yalyeri, Toxmaçar, Humaym düzü, Bağ, Şirəligöl, Qozlupəyə, Ocağmyanı, Gərək (Gərəyin çəpəri), Yanıq, Gölləklər, Ağbulaq, Zərifli, Qarabulaq, Qaraqaya dağı (dağ), İtyolu, Zə- ligölü (göl), Daşdı göl (göl), Gölpəyə (göl), Xanlarm gölü (göl), Mirzənin gölü (göl), İyli göl (göl), Camaxlı göl (göl). Məlumatı verən: Kərəmli kənd sakinləri: tarix üzrə fəlsəfə doktoru Qorxmaz Xankişi oğlu Mustafayev və Zöhrab Söhbət oğlu Salahov. Qasımlar (keçmiş Kilsə) kəndi Yaylaqlar: Behbud Bəyin Ağqayası yurd, Sudəyənqaya yurdu, Şahnəzər yurdu, Qonur yurd, Baxacaq yurd. Bulaqlar: Pir bulaq, Cahanm bulağı, Qoluqırıq bulaq, Qaçaqların dərəsində Şırran bulaq, Fürüsün bulağı, Yarpızlı bulaq. Məşhur yerlər: Əkinlər, Dikinəyer, Kalafalı tala, Armudluq, Biçənəklər, Nəcəfölən, Gərdən, Motalyolu, Məşədi Şamil taxta qıran çüxur, Uzuntala, Cahanlıq, Bənövşəli güney, Qozludərə, Dəlikdaş, Ağqayanm üstü, Kilsənin dərəsi, Kilsə çayı (çay), Qaraqaya, Gicitkənli çüxur, Köhnə kənd yeri, Əkinlər tayı, Yaxşıyazılan daş, Çü- xurlar, Pöhrəlik, Avdmm dam yeri, Kərimin dəyirman yeri, Palçıqlı yurd, Başıə- vəlikli, Göy qumluq. Məlumatı verən: Qasımlar kənd sakini Zöhrab Təhməz oğlu Şirinov. Qamışh kəndi Yaylaqlar: Uğurlu yaylağı, Qanlıgöl yurdu, Həmzəçimən yurd, Alagöllər yaylağı, Çiçəkli dağı yurdu, Kazımbiçən yurd, Məmmədölən yurd. Bulaqlar: Qırmızı bulaq, Ağ bulaq, Meşə yurdunun bulağı, Nazik su, Talali bulaq, Göy yurdun bulağı, Tala bulağı, Çiçəkli bulaq, Baldırğanlı bulaq, Ardışlı bulaq, Qara- vul bulağı, Rəhim bulağı. Məşhur yerlər: Qaravul, Ortagüney, Böyükdüz, Gölyeri, Yalkənd, Mustafanın xarabası, Oruclar xarabası, Təkəduran qaya, Çiçəklidağ (dağ), Bağarsaq dərə, Naziksuyun dərəsi, Tala, Dəyirmitala, Fərhadın çalası, Zivlən, Həcərli (Tunel), Sərpin qayası, Qa- mışlı çayı (çay), Xarrat suyu, Xaçınyalı, Ayrımdamı, Ramazan binəsi, Gölyurd, Gölünqabağı, Başçəpər, Qozludərə, Alçalı, Baldırğanlı, Boyunun yalı, Adamqırı- lan. Məlumatı verən: Qamışlı kənd sakini Əkram Nuru oğlu Alışanov. Qalaboynu kəndi Yaylaqlar: Qaragöl yurdu, Buzxana yurdu, Güngörməz yurd, Yelligədik yurdu, Sarıbirçək yurdu, Çövrüm yurd, Qaraarxac yurdu, Çiçəkli yurd, Yəhərdaş yurdu, Sünnəto- lan yurd, Dərəyurdu, Göllər yurdu, Qaraölən yurd, Biçənəyin düzü yurd, Abdul- təpə yurdu. Bulaqlar: Əlif bulağı, Şahmar bulağı, Məryəm bulağı, Turşsu, Beədəf bulaq, Qulanuçan bulaq, Atlargedən bulaq, Qaynar bulaq, Quzey bulağı, Qalanm bulağı, Quru bulaq, Sarı bulaq. Məşhur yerlər: Aralıq yalı, Dəmirçi, Gözəlölən, Qırxınyurdu, Qırmızıqaya, Darıyeri, Böyükdüz, Çaxnaq, Binnətin təpəsi, Çeyil, Dəligədənin qəbri, Seyid Teyfənin biçənəyi, Şahpələngdüşən yurd, Yazyurdu, Daştəpə, Uşaq qəbirstanlığı, Ortakalafalıq, Bərkdərə, Pirinboynu, Saat daş qıran yer, Zalınqəbri, Ağdaşm dərəsi, Barmaqlar, Çaxçaxlı, Allahverdinin yeri. Məlumatı verən: Qalaboynu kənd sakini Eyvaz Çıraqov. Qaragüney kəndi (Comərd sovetliyi) Yaylaqlar: Novlu yurd, Böyükbiçənək yurdu, Qaratelli yurdu, Ortadüz yurdu, Yurdlar, Alla- haman yurdu, Qayalıq yurdu, Meydandüzü yurdu, Qaradağlı yaylağı. Bulaqlar: Sədr bulağı, Əziz bulağı, Yastı bulaq, Soyuq bulaq, Daş bulaq, Sarı bulaq, Şırran bulaq, Gözüaçılan bulaq, Söyüdlü bulağı. Məşhur yerlər: Qala, Sarıqaya, Komanındalı, Xeyir bəy güllə atan, Təkəvurulan, Buğavurulan, Qovuqqayası, Qalığın dərəsi, Ala inək qalan, Mollatutan, Əlik balası tutulan, To- pallıgüney, Söyüdlü meşəsi, Novlunun meşəsi, Qayalığın meşəsi, Qaragüneyin yalı, Ağduzdax, Tağının tapı, Zoğallı tap, Yalyeri, Ortakövşən, Yuxarıkövşən, Kərbəlayı yerləri, Meşəyerin çayı (çay), Qayalığın suyu (çay), Qabaqqaya çayı (çay). Məlumatı verən: Qaragüney kənd sakini Əbülfət Əmiraslan oğlu Məmmədxanov. Qaragüney kəndi (Zülfüqarlı sovetliyi) Yaylaqlar: Ağbaba yurdu, Zallar yurdu, Uzunyal yurdu, Göyxır yurdu. Bulaqlar: Daş bulaq, Turş su, Ayğır bulağı, Göy bulaq. Məşhur yerlər: Altıkövşən, Qaranohur, Quşyuvası meşəsi, Şişinbaşı, Alpana talası. Məlumatı verən: Qaragüney kənd sakini Fəxrəddin Əvəzoğlu. Qanlıkənd Yaylaqlar: Qonur yurd, Yelliyal yurdu, Məşədi Baxçalı yurdu, Ayğır bulağının yurdu. Bulaqlar: Ayğır bulağı, Sarı bulaq, Mərdan bulağı, Abbas bulağı, Məhəmməd bulağı, Şır- ranarası bulaq, Daş bulaq, Peyinli yurdun bulağı, Aşağıkı bulaq, Ongöz bulaq, Yelliyal bulağı. Məşhur yerlər: Qalaboynu, Yurduntili, Arıq Almm çəpəri, Qızbəstənin çəpəri, Göydağ, Kaha, İnəkölən, Allahverdi, Abbas dəyirmanı, Gamışbatan, Lök qalası, Qaraqaya. Məlumatı verən: Qanlıkənd sakinləri Cabbar Hüseyn oğlu Abbasov və Sabir Əbülfət oğlu Mehdiyev. Qaraxançallı kəndi Yaylaqlar: Molla Şavaz bulağmm yurdu, Usublu yalı yurdu, Abdulrəhman yurdu, Sünnəto- lan yurd, İsmayıl su içən bulağın yurdu, Məryəm bulağmm yurdu, Almaöküzuçan yurd, Səlimin yurdu, Damlarınarası yurd, Hacıxan arxacm yurdu. Bulaqlar: Sünnətolan bulaq, Novlu bulaq, Molla Şavaz bulağı, Arpalar bulağı, Əkinlər bulağı, Göy bulaq, Ağqayanın bulağı, Çökəklər bulağı, Sabirin bulağı, Püstənin bulağı, Pişik qayasınm bulağı, Namazm çökəyindəki bulaq, Duzlu bulaq, Daş bulaq, Kontor bulağı. Məşhur yerlər: Arpalar, Birəli, Çökəklər, Mollaməmmədli biçənəyi, Qatarın güneyi, Ağcaqayının dibi, Göllər, Pişik qayası, Sərinoğlu, Hacırzalar çökəyi, Dəyirmandaşı, Yə- hərdaş, Qanqallı, Ağqaya (Sərinoğlunda), Ağqaya (Məryəm bulağının üstündə), Əhmədin biçənəyi, Qara inək uçan, Şişqaya, Maloynayan burun, Sərhəd dərəsi, Parağın qayası, Abduləzimin qayası, Bostan dərəsi, Balıqçıxmaz daş, Sərinoğlun- dan gələn çay (çay), Birəlidən gələn çay (çay), Damm yanmdan gələn çay (çay), Tutxun çayı (çay). Məlumatı verən: Qaraxançallı kənd sakini Qaraxançallı (Qarayev) Sabir Əhməd oğlu. Qılınclı kəndi Yaylaqlar: Söyüdlü yaylağı, Ələmağacı yurdu, Sarıbulaq yurdu, Balçılı yurdu, Duzdaxlı yurd, Qonur yurd. Bulaqlar: Novlu bulaq, Ağalarm bulağı, Rus bulağı, Dəmirli bulaq, Göy bulaq, Dam bulaq, Ələkbərin bulağı, Qarağatlı bulaq, Qiblə bulağı, Tozlu bulaq, Məhərin bulağı, Qamış bulaq, Şorlu bulaq. Məşhur yerlər: Göydərə, Alxaslıtapı, Sübhanlıtapı, Qaragav, Ağtil, Əlişin dərəsi, Böyükgüney, Ağalarlı bağı, Ləzgilər dərəsi, Novatolan, Arxacdərə, Qozludərə, Sarıqaya, Həşimin dərəsi, Balakənd, Sarının dərəsi, Kalafalıq. Məlumatı verən: Qılınclı kənd sakinləri İbrahim Rəhim oğlu Sadıqov və Kazım Mehdi oğlu Bayramov. Dal Qıhşlı kəndi Yaylaqlar: Dikyurd, Xəndək yurdu, Əlinin düzü yurd, Şirinbulaq yurdu, Usubun gəzdəyi yurd, Çubuqqoyulan yurd. Bulaqlar: Sarı bulaq, Şirin bulaq, Daş bulaq, Əlişqayıran bulaq, Kor bulaq, Yoxuş bulaq, Dolayı bulaq, Qozqara bulaq, Novlu bulaq, İslamqayıran bulaq, Qarağatlı bulaq, Ağ bulaq, Çömçə bulaq, Qaramalı bulaq, Fərhad oğlu Vaqifin evinin yanmdakı şəlalə. Məşhur yerlər: Qatarlar, Çətənin boynu, Yalyeri, Kəndin təpəsi, Böyükoyuq, Kiçikoyuq, Qırmızı qayalar, Alameşə, Dikgüney, Tələlər, Çüxurlar, Addamaş, Quzeyyolu, Allux, Yumrudaş, Enlidöş, Arxın dəhnəsi, Ələmağacı, Duzlaq, Qırmızıdöngə, Qoşadüz- lər (kənd), İldırımvuran, Qaramalıbulaq, Çömçəbulaq, Tap, Nurudüşən qaya, Tülküyuvası, Əzimin alması, Nəbilərin yeri, Kalafalıq, Bəylərin xırmanı. Məlumatı verən: Dal Qılışlı kənd sakinləri İsmət İsmayıl oğlu Kazımov və Əlövsət İsmayıl oğlu Kazımov. Baş, Orta və Aşağı Qaraçanb kəndləri Yaylaqlar: Şərəf yurdu (bir hissə), Malqırılan yurd, Qonqur yurd, Aşağıxaç yurdu, Düzyurd, Yeddibulaq yaylağı (bir hissə), Topqaya yurdu, Qanlıgöl yurdu, Dəvəçökəyi yurd, Çolağm yurdu, Ağcaqız yaylağı (şimal hissə), Yazyurdu, Atçapılandüz yurdu. Bulaqlar: Daş bulaq, Sənəm bulağı, Xaşbulaq, Qonqurda Böyük bulaq, Tozlu bulaq, Qala bulağı, Şor bulaq, Malqırılan bulaq, Soyuq bulaq, Qaraçanb bulağı, Südlü bulaq, Yeddibulaq. Məşhur yerlər: Şişqaya, Dikzəmi, Bayraməkən, Xıdırlı gölü, Taxçayurd, Dikqaya, Qaraquşqo- nan, Oraqqaya, Sallamaqaya, Qalanınboynu, Uluxan qalası, Gendərə, Qaranlıq dərə, Dardaş, İlanlıyer, Aralıq, Çumbuzluq, Maral qayası, Mistapılan gədik, Xa- çınyalı, Xaşbulaq meşəsi, Əlikli, Çaladaş, Qındırğalı, Nəcəfqulu dağı (dağ), Hə- mərsinli, Kalafalıq. Məlumatı verən: Qaraçanb kənd sakini Məşədi Əliyev. Quzeyçirkin kəndi Yaylaqlar: Əkbərin dam yerinin yurdu, Çiçəkli yurd, Tozluq yurd, İlxıqoruğu yurdu, Qoçdaş yaylağı, Yazyurdu, Yalyurdu. Bulaqlar: Dəhnə bulaq, Novlu bulaq, Göy bulaq, Sarı bulaq, Yarpızlı bulaq, Porpor bulaq, Daş bulaq, Soyuq bulaq, Söyüd bulaq, Çeyilli bulaq, Korabulaq. Məşhur yerlər: Səfidüşən, Bərəyələr, Şırran, Malyatağı, Ağalarlı yeri, Bəzirxana, Cılğıyeri, Söyüdlü çüxur, Qaragav, Güney, Mikayılın yeri, Göbələkli təpə, Çəpərlər, Məhəmmədin yeri, Qədimin yeri, Qədimin daşı, Qoruqlar, Ağalarlı biçənəyi, Elyo- lu, Çərtməqaya, Dolayıyer, Çüxurlar, Dəyirmiyer, Qancıqölən, Allahverdilərbi- çən, Dikqaya, Batıqlar, Göybatıq, Aşağıkibatıq, Dəvəyatağı, Ortalıqburun, Kazımın odun yeri, Əlişin yalı, Ardışlı, Kövşən, Xıncılovuzlu təpə, Qurbanm yeri, Vənniçüxur, Ağduzdax, Daranqaya, Tilqaya, Gülülyeri, Həmərsinli çuxur, Qara- qaya, Yalxırman, Məhəmmədoturan daş, Bənövşəli dərə, Yarpızlı dərə, Xırman- yeri, Çalqaya, Göytəpə, Alxaslı yalı, Çürükyer, Atakişinin yeri. Məlumatı verən: Quzeyçirkin kənd sakini Əlövsət İbrahim oğlu Ağalarov. Laçın kəndi Yaylaqlar: Şötükqalan yurd, Hüseynölən yurd, Yetərlərin yurdu, Nuruların yurdu, Arpayeri- nin yurdu, Yuxarıki damlarm yurdu, Gavınağzı yurd, Səməndin dəf yerinin yurdu, Həmərsinlik yurdu, Taxtabulağın yurdu, Aşağıki damlarm yurdu, Susuzluq yurd, Daranqaya yurdu, Hovuzun yurdu, Yalyeri yurdu, Çınqıllı yurd, Ortakənd yurdu, Yelliyurd, Qızlar yurdu, Kolanımeydanı yurdu, Taplar yurdu. Bulaqlar: Beşbeş bulaq, Şırran bulaq, Sızğa bullaq, Xorxor bulaq, Novlu bulaq, Daş bulaq, Korca bulaq, Qırmızı bulaq, Rəhim bulağı, Taxta bulaq, Soyuq bulaq, Qara daş bulağı, Sarı bulaq, Quzey kəndinin bulağı, Aşağıkisu bulağı, Gərdənin dalmdakı bulaq, Qarağac suyu çıxan bulaq, Damların bulağı, Yasəmən bulağı, Quzey bulağı, Ovçu bulağı, Buzlu şırran bulağı, Həmərsinlik bulağı, Taxta bullağın altmda Göy bulaq, Sandıq bulaq, Aşağı damlarm bulağı, Fındıqlı bulaq, Qızlar bulağı, İşgəsu bulağı, Qozlu dərənin bulağı, Orta kəndin bulağı. Məşhur yerlər: Sultanm kəsəlgəsi, Binnətin boynu, Qətlağacı, Mirzəyevin yurdu, Arpayeri, Gərdən, Gərdənin dalı, Damlar yurdu, Pirinboynu, Pirinaltı, Kazımın yeri, Cəfər- talası, Xırman yeri, İbrahim kahası, Öküzağılı, Kalafalıq, Yalyeri, Həbmənin yurdu, Çildimli, Kötükkəsilən, Mövsümün axtalığı, Alışvurulan, Enliburun, Yo- laşan, Ardışlıtala, Meyditaxçası, Böyükyer, Dikinəyer, Qaranın yeri, Uzunyer, Ayıçiləsi, Böyükqobu, Quzey kəndi, Təkkalafa, Çüxuryer, Çınqıllıyer, Barata çınqılı, Fərzalının yeri, Darıyeri, Böyükdüz, Təkdam, Məşədi Həsən talası, Na- vatm yurdu, Güzdük yeri, Qındırğalının yalı, Tozluq, Tozluğun yalı, Aşacağm yalı, Bərəyə, Qırmızı burunlar, Atölən, Daş kahası, Gölün talası, Daş kahanm tapı, Qocanm gərdəni, Qocanm qazanı, Qaraxal, Çöpün düzü, Şişdaş, Nazikgu- ney, Ağdaş, Sarıgav, Sarıbaxacaq, Qasımxanın düzü, Dəhnə, Qaranın dam yeri, Qarakollar, Dəlikdaş, Təkpalıd, Ortakənd, Əhəng quyusu, Qurugöl, Maralvuru- lan, Vışka, Qarabərəyə, Suludərənin burnu, Hüseynalı burnu, Göbələkliyin yalı, Bulanm döşü, Kəndyeri, Suyeri, Yalınbeli, Tilişin dibi, Şükürün novu, Laçın dağı (dağ), Tozluğun dağı (dağ), Quzuqulaqlı dağ (dağ), Hovuzun dağı (dağ), Gərdənin dağı (dağ), Bulanm dağı (dağ), Balaca Bulan dağı (dağ), Kom qayalar, Böyükqaya, Şişin qayası, Orta kəndin qayası, Pirin qayası, Umannanuçan qaya, Daranqaya, Göbələkli qaya, Abbasm qayası, Mövsümün qayası, Səməndin qayası, Tilişqaya, Sarıqayalar, Hovuzun qayası, Çay qayası, Quzey qayası, Suludərə, Laçın dərəsi, Qozludərə, Ketinin dərəsi, Damların dərəsi, Tozluğun dərəsi, Hovuzun dərəsi, Gərdənin dalmm dərəsi, Laçm suyu (çay). Məlumatı verən: Laçın kənd sakinləri: Hümbət Məhəmməd oğlu Həsənov və Zülfü Məhəmməd oğlu Həsənov. Lev kəndi Yaylaqlar: Çınqıllı yurd, Ədildüşən yurd, Qumarxac yurdu, Kürddamı yurdu, Şiştəpə yurdu, Çökəkyurd, Uzunyal yurdu, Ağdaş yurdu. Bulaqlar: Soyuq bulaq, Sarının suyu, Portport bulaq, Əhməd təpəsinin bulağı, Rus bulağı. Məşhur yerlər: Kamranbiçən, Çəpərli, Zəli gölü, Təpənin boynu, Çökəyin düzü, Şırşır bulaq, Lev çayı (çay), Şişqaya, Qamışm düzü, Yekədaş, Gölünaltı, Dalmm düzü, Div biçənəyi. Məlumatı verən: Lev kənd sakini Rəfayıl Əli oğlu Tağıyev. Məmməduşağı kəndi Yaylaqlar: Çökəkyurd, Qonqur yurdu, Qoşdaş yaylağı, Boğaz yurdu, Xaraba yurd, Mansır yurdu. Bulaqlar: Mansır bulağı, Yeddibulaq, Tozluq bulağı, Xaraba bulağı, Güney bulağı, Baş bulaq, Orta bulaq, Səhəng bulağı, Novlu bulaq, Suvalı bulağı, Biçənək bulağı, Salatın bulağı, Şirinin bulağı, Əkininbaşı bulaq, Qonqur bulağı, Zeynalabdin bulağı, Usubalı bulağı. Məşhur yerlər: Söyüd ağacı, Yuxarıtala, Aşağıtala, Çalağan qayası, Suvalı, Böyükyal, Xırdayal, Xırmanlar, Böyükgüney, Kiçikgüney, Duzlağm daşı, Gendərə, Moruqlu, Həvşə, İmamqulunun barmağı, Böyükdərə, Uçuğun barmağı, Qırmızıqaya, Şişqaya, Qo- nurqaya, Cərgəqaya, Böyükqaya, Gəlinqayası, Əkinlər, Aralıq, Xarabalar, Rəhmətin yurdu, Böyükyurd, Usubalıyurdu, Qonqur dağı (dağ), Varhel. Məlumatı verən: Məmməduşağı kənd sakini Surxay Vəli oğlu Hümbətov. Məmmədsəlı kəndi Yaylaqlar: Tələlər yurdu, Dağ biçənəklərinin yurdu, Taxtadüz yurdu, Gölyurd, Yarpızlı yurd, Mehmanm hasarının yurdu, Qonaqgörməz yurd, Ələmağacı yurdu, Hacı- məmmədcəfər dərəsinin yurdu, Ceyranbulağı yurdu, Qocanın yurdu, Qurbaneşən (Kilkəli burun) yurd, Alışın çüxuru yurd, Əyriyurd, Mürvətin yurdu, Ələstanın yurdu, Göbələkliyal yurdu, Attutulan yurd, Gəzyurdu, Palçıqlı yurd, Şeyinligəzi yurdu, Tirtökülən yurd. Bulaqlar: Aşağı bulaq, Əyyubun bulağı, Qoşa bulaq, Sərp bulaq, Xatirə bulaq, Tuşduğun bulağı, Sallama bulağı, Aralıq bulağı, Güney bulağı, Yarpızlı bulaq, Arxaşan bulaq, Qurbaneşən bulaq, Buzlu bulaq, Yastı bulaq, Hacınm bulağı. Məşhur yerlər: Qoşabulaq biçənək, Bərəyələr, Tuşduq biçənəkləri, Tala biçənəkləri, Aralıq biçənəyi, Binnətin biçənəyi, Şeytanlı biçənək, Tələnin altı, Dikgüney, Qasımm yeri, Ədilbiçən çala, Şırran, Qaraquzey, Nazikdərə, Gödəkquzey, Ovçubaxan, Dadaşm biçənəyi, Nəsibin hasarı, Əmirin əkin yeri, Dikyol, Arxaşan, Teymurun biçənəyi, Bayramalıbiçən, Darıyalı, Pöhrənin dərəsi, Göyqaya, Sarıqaya, Ədilin şamı, Uzunqum, Kahanınaltı güney, Damov, Danabərəsi, Ağqaya, Şoralıkaha, Taxçalar, Humay qayası, Ayıçınqılı, Köhnə dəyirmanlar, Gülləatılan daş, Atdaşı, Tərtər çayı (çay), Hacılabış (Məmmədsəfı) çayı (çay), Quru selaf çayı (çay). Məlumatı verən: Məmmədsəfı kənd sakinləri: Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü, məşhur el şairi Əyyub İmran oğlu Cabbarov, Mürvət Tapdıq oğlu Rzayev, Rəsul Ələstan oğlu Hüseynov. Mərcimək kəndi Yaylaqlar: Maralyalının yurdu, Əyriburun yurdu, Binə yurdu, Qayanındibi yurd, Qayanın- boynu yurd, Daşağıl yurdu, Uzunyal yurdu, Təpəyurd, Çınqıllı yurd, Ərəstənin yurdu, Kalvalılar yurdu, Cümşüd bəyin yurdu, Əliabbasın yurdu, Nəsib bəyin yurdu, Alçalı yurd, Talıblar düşən yurd, Yuxarıçınqıl yurdu, Göyxır yurdu, Tata- nm yurdu, Aşağıçınqıl yurdu, Mehri qarmm yurdu. Bulaqlar: Şükün bulağı, Ağ bulaq, Armudlu bulaq, Dəmirli bulaq, Gur bulaq, Çınqıllı bulaq, Daşdançıxan bulaq, Novlu bulaq, Nəsib bəyin bulağı, Əliabbasın bulağı, Oyuğun bulağı, Şırran bulağı, Mədətin bulağı, Çay bulaq, Rəhimin bulağı, Alçalı bulaq, Uzuntala bulağı, Baldırğanlı bulaq, Ağsuyun bulağı, Zoğalölən bulaq, Əzizin bulağı, Qurdlu bulaq, Palıdlı bulaq, Qırmızı bulaq, Kotan şumunun bulağı, Qara bulaq, Tatanın bulağı (Tatan oğlu Qasım), Binə yurdun bulağı, Aşağıki binənin bulağı. Məşhur yerlər: Qətlağacı, Dikdaşın düzü, Yalyurd, Çiçələr, Əliabbasın yurdu, Kotanşumu, Qır- mızı duzdax, Xaşdıyal, Danagüneyi, Muncuqlutəpə, Aralıq təpəsi, Maralyalı, Çaxçax, Qabanqayası, Humay qayası, Dikqaya, Göyxır qayası, Qanqallı, Gölyeri, Qoruğun düzü, Oyuğun təpəsi, Məşədi Həsənli təpəsi, Ayı gölü, Dərindərə, Acı- su, Xasınm yeri, Xaçın çayı (çay), Muncuqlu çay (çay), Bozburun, Armudlu bulaq, Uzuntala, Dəyirmanın yeri, Kalafalıq, Süleymanvurulan, Kolavat, Darı yeri, Yəhəryurd, Bərkdərə, Sarıqaya, Ağsu, Qurudərə, Aşağıki kalafalıq, Ayı palıd qıran, Nəriman ayıtdıyan, Dikqayanm güneyi, Xaşdıtala, Ortatala, Balacagüney, Güllütala, Sarıqaya (Uzunyalın yanında), Şırran, Əzizin biçənəyəi, Əzgilliyin dalı, Qara çökək, Yemiliklik, Gərməşovluğun şişi, Şorun dərəsi, Qaradaşm dibi, Böyükquzey, Toyolan, Mamırlı, Arazın zağası, Porsuq asılan, Rəhimin biçənəyi, Almalıq, Kərimin yeri, Qarağaclı tala, Qaşqa tala, Qızılqazılan, Qara dərə, Qara- qaya, Daş biçənək, Yuxarı kalafalıq, Ələsgərin atı uçan, Əvəlikli, Əzizin kolova- tı, Kazımın yeri, Kilsənin boynu (Alban kilsəsi), Süleymanm biçənəyi, Tək günlük, Taxtaların yalı, Rəhimin yeri, Nazlı güney, Mədətin yeri, Muncuqlu, Ot talası. Sarı tala, Həmərsinli tala, Məşədi Hətəmin kolovatı. Məlumatı verən: Mərcimək kənd sakinləri: Əliyəddin Fərhad oğlu Əzizov və Çingiz Təhməz oğlu Allahverdiyev. I-II-III Milli kəndləri Yaylaqlar: Qoçdaş yaylağı, İlxıqoruğu yurdu, Sucanm bulağı yurd, Nəcəfli yurdu, Ocaqlı yurd, Salatmqaçan yurd, Dərəyurdu, Danadamınm yurdu, Dikyurd, Gəzdək yurd, Ekizlərin yurdu, Palçıqlı yurd, Böyükdüz yurdu. Bulaqlar: Qiblə bulağı, Nəbinin bulağı, Barmaqlar bulağı, Qədimalı qurudan bulaq, Qaraməmmədli bulağı, Çınqıllı bulaq, Sulo bulağı, Vəliyatan bulaq, Əli kişinin bulağı, Daşdançıxan bulaq, Şiş bulaq, Aşağı bulaq, Qarama bulaq, Keytinin bulağı, Alo bulağı, Niyazin bulağı, Ellazın bulağı. Məşhur yerlər: Qaraquşqaya, Çalqaya, Ekizlərin qayası, Ağqaya, Çəvlik qayası, Dəli xanım uçan qaya, Nadirxanuçan qaya, Cərgə qayalar, Kahalıdaş, Paşanm qayası, Mireyli güneyi, Tülkü qayası, Güneyin yalı, Güneyin dibi, Kahanm başı, Novruzlu yurdu, Matəmağacı, Hacı Seyidin yurdu, Çalmdibi, Aralıq, Məşədi Mikayılın yurdu, Qaraməmmədli yurdu, Malağan, Musanm çüxuru, Şişinbaşı, Güneylər, Şıxın yurdu, Çeyillik, Daş karxanası, Gendərə, Milli çayı (çay), Qırmızıqaya, Ağgüney, Ar- xacqaya, Malqayıtarmaz, Bərələr, Böyükyal, Tozluq, Otqayası, Tərəziqaya, Qumyerinin dərəsi, Mürsəlbiçən, Kahalar, Avastanın qayası, Duzlaq, Molla Nəbinin dəyirmanı, Heydər od qalayan, Xaraba, Pirağacı, Fərzalıbiçən, Gavındərə- si, Topdaş, Kirişli. Xaççıxan (Alban xaçı). Mişni kəndi Yaylaqlar: Alagöllər yaylağı, Gəzdəkli yurd. Bulaqlar: Alxandüşən bulaq, Əvəlikli bulaq, Daş bulaq, Şeşəqayanın bılağı, Zeynalın bulağı, Qarağatlı bulaq, Quzey bulağı, Novlu bulaq. Məşhur yerlər: Güneyin boynu, Əvəlikli, Alxandüşən, Palçıqlı yurd, Nəcəfölən, Şeşənin çəpəri, Qovuşuq, Hümbətin kahası. Məlumatı verən: əslən Mişnili olan Yusif Qaraş oğlu Əsgərov. Mollabayramh kəndi Yaylaqlar: Yalyurdu, Yazyurdu, Şərəfxandüşən yurd, Çınqıllı yurd, Məhərrəmölən yurd, Ağamalıdüşən yurd. Bulaqlar: Dəyirman bulağı, Səhəng bulağı, İsgəndərgələn bulaq, Dəhnəgüneyinin bulağı, Gülşənəm bulağı, Turşsu, Çınqıllı bulaq, Sarı bulaq, Qanolan bulaq, Yazyurdu- nun bulağı, Korabulaq, Həsən bulağı, Həmzə bulağı, Çaxmaqdaşmm bulağı, Şahhüseyn bulağı. Məşhur yerlər: Qalaça, Köhnə kənd, Yuxarıdərə, Aşağıdərə, İsgəndərgələn, Dəhnəgüneyi, Daş- lışam, Haramlar, Yelligədik, Dəhnəşamı, Dağ dəyirmanları, Kaş, Dərinqobu, Böyükyal, Qanolan, Ortatəpə, Sünnət çalası, Məşədi Astanm səngəri, Keçəlalı, Əxlətlər, Qəmbərvurulan, Kərbəlayi İsa payı, Keçəltəpə, Qarayoxuş, Gendərə, Nazikdərə, Qoruxçupayı, Qovlar, Dərəbiçənəyi, Çüxur, Bəxtiyar təpəsi, Quzey, İldırımvuran, Kömür təpəsi, Dikdaş, Qoyun bərəyəsi, Malyatışan, Əsədin çöpü, Buzkahası, Göyərçin kahası, Cahangir kahası, Abdulhüseyn kahası, Qarğaburun qaya, Köhnə kəndin kahası, Ayıçiləsi, Dəhnə kahası, Məsimuçan qaya, Saldaş, Götürgə, Bəşirinnovu, Çaxmaqdaşı, Qızılkaha, Qaraarxac çayı (çay), Kalva Məmməd arxı. Məlumatı verən: Mollabayramh kənd sakinləri Keyti Surxay oğlu Salmanov və Bağşeyiş Həsənxan oğlu Məmmədov. Mozkənd Yaylaqlar: Kosalar yurdu, Qara dananın arxacı yurd, Qara Güllünün yurdu, Kümbəz yurdu, Məntəqə yurdu, Keçinin dərəsi yurd, Bayramqulular yurdu, Eşşəkmeydanı yurdu, Qazıxanlı yurdu, Xəzinə təpəsinin yurdu, Hacıalılar yurdu, Cilligöl yurdu, Usubvurulanqaya yurdu, Namazın yurdu, Daşağıl yurdu, Səfili yurdu, Gödəkbu- run yurdu, Başyurd, Hacı Muradlı yurdu, Allahamanlar yurdu, Qancıqdərəsi yurdu, Qızxanclı yurdu. Bulaqlar: Büz bulaq, Çınqıl bulaq, Südlü bulaq, Çay bulaq, Novlu bulaq, Mozun bulağı. Məşhur yerlər: Vəlinin qayası, Cilin düzü, Ağqaya, Kəmərqaya, Gədəuçan qaya, Hacı Həsən qayası, Qancıqdərəsi, Şeytanqayası, Ağşırran, Çaxnaq, Mozundarı, Kümbəzin yanı, Məşədi Həsən xırmanı, Gülalının biçənəyi. Məlumatı verən: Moz Qaraçanlı kənd sakini Vəliyəddin Misir oğlu İsmayılov. Moz Qaraçanh kəndi Yaylaqlar: Mehdixanlı yurdu, Kosalar yurdu, Mehdixanlı kalafalığı yurdu, Misirin yurdu, Tozluburun yurdu, Eşşəkuçan yurd, Divəkli yurdu, Yalyurdu, Orucalılar yurdu, Pirqulu əlik vuran yurd, Nayıblı yurdu, Dərəyurdu. Bulaqlar: Südlü bulaq, Qarağatlı bulaq, Pirin bulağı, Misirin bulağı, Şamm bulağı, Hüseynin bulağı, Çalasökəyin bulağı, Yaranal bulağı, Bəhlul bulağı, Üçdamlar bulağı, Kalafalığın bulağı, Tozluburunun bulağı, Sarı bulaq, Eşşəkuçanm bulağı, Mehdi- xanlı bulağı, Divəkli bulaq, Gölün bulağı, Qorxuludərənin bulağı, Cəfərin bulağı, Zülfüqarm bulağı. Məşhur yerlər: Çınqıl, Vəlivurulan, Uçuğunbaşı, Camışölən dərə, Sərhəd dərəsi, Kolanı qəbir- stanlığı, Üçdamların dərəsi, İsmayılın yurdu, Əşrəfuçan qaya, Aylıtəpə, Fer- madüşən, Arıx təpəsi, Pirinyalı, Gəvənlik, Ayqoqquluqlu qaya, Çöplər, Kömür yeri, Şişinbaşı, Göyqaya, Pişik qayası, Misirin qəbri, Qabilin armudu, Bəhmənin çöpü, Məmmədlinin dəyirmanı, Ocaqverdinin dəyirmanı, Nağdalının dəyirmanı, Şamından, Zağalıqaya, Kalafalıq, Qorxuludərə, Taxtalar, Buzovuçanqaya, Qay- tanqaçan dərə, Şırranınbaşı, Qırmızıgüney, Qazax Alının yurdu, Ağşırran, Bayramqulular yurdu, Gədəuçan qaya, Küllüqaya, Qara Güllünün yurdu, İlanlıqaya, İmanölən, Abbasvurulan, Qış armudu, Bənövşəli qaya, Tubulğalı təpə, Hacı Mahmudlu yurdu, Həsənhüseyn yurdu, Ədillinin yurdu, Eyvanmbaşı, Moz çayı (çay), Ağyatağm suyu (çay), Kalafalığm suyu (çay), Moz Qaraçanlı suyu (çay), Sarı bulağın suyu (çay). Məlumatı verən: Moz Qaraçanlı kənd sakini Vəliyəddin Misir oğlu İsmayılov. Nadirxanlı kəndi Yaylaqlar: Bəzirxana yaylağı, Kazım kəndinin yurdu, Söyüdlü yaylağı, Qonur yurd, Taplar yurdu. Bulaqlar: Kəndin ərazisində: Böyük bulaq, Qarama bulaq, Korabulaq, Suludərə bulağı, Kumanın bulağı, Baldırğanlı bulaq, Qaradaşm bulağı, Daş bulaq, Hanalı yurdun bulağı, Çıldırımlının bulağı, Calalın bulağı, Maraluçan bulaq, Fatma bulağı, Qa- raardış bulağı;
Məşhur yerlər: Kəndin əhatəsində: Tap, Yoxuşunbaşı, Kumanındalı, Alçalıdərə, Qaradaşlar, Suludərə, Quzeytapı, Korabulaq, Sarıguney, Şırranın dərəsi (Müseyibin qoz- luğu), Hürünün qozluğu, Alapalıdlıq, Açıqgüney, Şişqaya, Moruqlu, Yanıqkalafa, Şam ardıcı, Uzunşam, Balıqudan, Dərinyolu, Qırmızıdaş, Ortaqhasar, İsmixanye- ri, Şorun dərəsi, Çıldırımlı, Qaradaşm dibi, Kötüktapılan, Çəpkolluq, Hanalı yurdu, Qoşaardış, Həsənin biçənəyi, Nadirin biçənəyi, Maraluçan, Əlipəncəsi, Fatmanın talasi, Müseyibin yalı; Kazım kəndində: Fərruxun yeri, Əvəlikli, Dərə biçənəyi; Bəzirxana yaylağında: Böyükyer, Düz, Qarağatlı, Armudlu çüxur, Quzğun qayası, Tilqaya, Xəccə (Xədicə) yeri, Hacınm talası, Baldırğanlı, Dərəbiçənək, Məktəbin düzü, Palıdlıq, Taxtaqoyulan, Çeyilli, Dağdamı, İsmayıl bəyin yurdu, Tağılar yurdu, Düzyurd, Çalqaya, Çiçəkli, Göyqum (Bəzirxana yaylağının Tərtər çayına yaxın olan hissəsində), Buğa daşı, Şamlıq. Məlumatı verən: Nadirxanlı kənd sakini Polad Talib oğlu Müseyibov. Narınclar kəndi Yaylaqlar: Ay doğan yurd, Qızılyoxuş yurdu, Dikdaş yurdu, Taxtalar yurdu, Taxtabuşduyal yurdu, Taxtabaşı yurdu, Pirin dağı yurd. Bulaqlar: Qazı bulağı, Kor bulaq, Təhnəli bulaq, Qurban bəyin bulağı, Novruz çalanın bulağı, Göy bulaq. Məşhur yerlər: Dəflər, Göydərə, Böyük Aşıq Səlim, Kiçik Aşıq Səlim, Pirin dağı (dağ), Ay- doğan dağı (dağ), Yurdlar, Qanqallı, Saryal, Başxanımdüşən, Qərvəndyalı, Qır- mızıgüney, Böyükdüz, Əlinin yeri, Durağın yeri, Adıgözəlin zağası, İbrahim - düşən, Çobanyurdu, Yumrutəpə, Sarıqaya, Qaraqaya, Ağqaya, Gülmalıölən dərə, Qumqazılanm dərəsi, Xaçm çayı (çay). Məlumatı verən: Narınclar kənd sakini Tofiq Məhəmməd oğlu Mirzəliyev. Nəcəfalılar və Pirilər kəndləri Yaylaqlar: Qaradağlı yaylağı. Bulaqlar: Dəyirman yerində olan turşsu, Kahanın yanı turşsu, Qırmızı almanın yanı turşsu, Səhəngdolan bulaq, Ağdaş bulağı, Novlu bulaq, Güney bulağı, Dəfin bulağı, Soyuq bulaq, Tozlu bulaq, Alçalı bulaq, Çökək bulağı, Moruqludərə bulağı, Ar- dışlı bulağı, Kosayatan bulaq, Tikanlıq bulağı, Şuran bulağı, Qırmızıalma bulağı, Pirilərin novlu bulağı. Məşhur yerlər: Ardışlı, Nəcəfalıboynu, Gölündüzü, Düzyurd, İsmayıl bəy düşən, Yalyurd, Qın- dırğalıq, Cərgəqaya, Mirzəalıçüxuru, Xaçlar, Ağdaş, Aralıq, Başkənd, Kosayatan, Tikanlıq, Çökək, Alçalıq, Tələlər, Güney, Təmbəki qayası, Moruqludərə, Qaragüneyin yalı, Böyükbiçənək, Sarıçiçəkli, Baxaçaqdaşı, Şurabiçən, İslambi- çən, Palıdlıq, Gölyeri, Məşədi Şamilbağı, Pirinyalı, Köhnə kənd, Mədətin hasarı, Nəcəfalı çayı (çay), Sızqasu (çay). Məlumatı verən: Nəcəfalılar kənd sakinləri: Hüseyn Yadigar oğlu Məmmədov, Kamil (Ələmdar) İmanverdi oğlu Əliyev. Nəbilər (keçmiş Quşyuvası) kəndi Yaylaqlar: Şartapılan yurd, Dərədamının yurdu, Evinqabağı yurd, Yelliyurd, Maralatan yurd, Qapanlı yurdu, Əmrahın damınm yurdu, Donuzdamı yurdu. Bulaqlar: Daş bulaq, Bəhmənin bulağı, Şor bulaq, Şəmşirin bulağı. Məşhur yerlər: Şişinbaşı, Baxacaq, Məmmədin darı, Qaraqayalar, Şoralınm kahası, Tələlər. Otaqlı kəndi Yaylaqlar: Dikyurd, Xəndək yurd, Quşqunbasan yurd, Çanaqdaş yurdu, Yalyurdu, Pələng- qayasının yurdu. Bulaqlar: Şirin bulaq, Daş bulaq, Sarı bulaq, Yoxuş bulaq, Qiblə bulağı, Bavış bulağı, İs- mayılqayıran bulaq, Əsədin bulağı, Novlu bulaq, Mərcanölən bulaq, Çırçır bulaq, Zeynəbin bulağı, Mahmudun bulağı, Nabatın bulağı, Gözətlərin bulağı. Məşhur yerlər: Ortaburun, Enlidöş, Tülkütəpəsi, Donuzölən, Yalyurdu, Zəyərəkyeri, Qatar, Gö- zətlər, Təpəninboynu, Ağgillik, Kəndinyalı, Ağaməhəmmədin yalı, Yumrudaş, Daşlıtəpə, Yalyeri, Təkəsaqqalı, Gölyeri, Qamışlıdərə, Hasarlar (kənd), Sümük- tökülən, Kəndin dərəsi, Məmmədxanın yeri, Kömürxana biçənəyi, Armudlu biçənək, Ağaməmməd, Yazyurdu, Daşlıq, Tələlər. Məlumatı verən: Otaqlı kənd sakini Hüseyn İsmayıl oğlu Məmişov. Oruclu kəndi Yaylaqlar: Baba yurdu, Qarayurdu, Mirməmmədin yurdu, Mollanın yurdu, Qalaxlı yurd, Qonqur yurdu, Məmmədin hörgüsünün yurdu, Ortayurd, Quzey yurdu, Xıdırlı yurd, Çala yurdu, Züleyxanın yurdu, Qaraxanm bulağının yurdu, Yeddibulaq yurdu, Pırtpırt bulağın yurdu. Bulaqlar: Əvəlikli bulaq, Tamaşalı bulağı, Hadi kişinin bulağı, Novlu bulaq, Qara bulaq, Qırmızı bulaq, Ağ bulaq, Yeddibulaq, Mollanın yurdunun bulağı, Qaraxanın bulağı. Məşhur yerlər: Nəbinin kahası, Otqayası, Dəlikdaş, Kəmərqaya, Batqm, Tuşduq, Zəyin quzeyi, Xaçm dərəsi, Oyuğun gəzi, Qazmalar, Təzəgülün gəzi, Miskiliqaya, Kömürxana, Ağacın dərəsi, Dolayıyol, Umudalmm yoxuşu, Düzün qənşəri, Gülənbərə toy olan yer, Molla Əhmədin qayası, Qotursu, Əvəlikli, Böyükgüney, Ortasu, Alma burunu, Hyseynin karyeri, Talalar, Komun dərəsi, Çətənqaya, Firionun daşları, Əyrinin ayağı, Qaragav, Sonaqayası. Məlumatı verən: Oruclu kənd sakini Hüseyn СәШ oğlu Həsənov. Rəhimli (keçmiş Aşağıxaç) kəndi Yaylaqlar: Behbudbəyin ağqayasmm yurdu, Alağöllər yaylağı, Sudəyənqaya yurdu, Söyüdlü yaylağı, Qara Nəsibin yurdu, Mustafanın yurdu, Alıquluağanm yurdu, Taxtadüz yurdu, Sarıbulaq yurdu, Ketilərdüşən yurd, Əsəd bəyin yurdu, Mədinəli dərəsinin yurdu, Novruzdüşən göl yurdu. Bulaqlar: Zeynalın bulağı, Novlu bulaq, Bərk bulaq, Nəcəfölən bulaq, Korca bulaq, Lazımin bulağı, Gölmə bulaq. Məşhur yerlər: Tələlər, Ortaburun, Qırmızıqaya, Güneyinboynu, Biçənəklər, Şişindöşü (dağ), Uzuntala, Hacı Əmrahın yurdu, Kərimin biçənəyi, Mustafanm darı yeri, Heydərin yeri, Xaça yolaşan, Xanışın yeri, Ağkaha, Hüseynalının çüxuru, Sarıburun, Qaradaşm dərəsi, Qaramalıx, Suduran, Həşəriyyə, Qarağatlıqobu, Əsgərin kahası, Elyolu, Sarmm yurdu, Mis, Bulağınbaşı, Yatalğalar. Məlumatı verən: Rəhimli kənd sakinləri Bəhmən Məhəmməd oğlu Mustafayev və Qoşqar Bəhmən oğlu Mustafayev. Sarıdaş kəndi Yaylaqlar: Söyüdlü yaylağı, Qonur yurd, Sarıbulaq yurdu, Çırçır yurd, Ələmağacı yurdu, Ca- jıxlı yurd, Sarıyal yurdu. Bulaqlar: Korabulaq, Gur bulaq, Böyük bulaq, Daş bulaq, Şərəbanı bulağı, Ələsgərli bulağı, Göy bulaq, Böyük yurdun bulağı, Nazlı bulaq, Cajıxlı bulaq, Sarı bulaq, Çır- çır bulaq, Qoşabulaq, Qarağatlı bulaq. Məşhur yerlər: Fərzalmm yeri, Ədilin yeri, Sarıtəpə, Abbasalılar tələsi, Yolkeçən, Gülənbərin yurdu, Komalanbumu, Ardışlıgüney, Qamış, Reyhanın yurdu, Nadirin yeri, Fərzalmm çalası, Dikyurd, Göydağ (dağ), Sarıgüneyin meşəsi, Quzeytapı, Dağdamı, Qaradaş, Cajıxlı, Ardışlı güney, Mirzəalının dərəsi, Yolkeçənin dərəsi, Ayrım yolaşırımı, Güneypəyə yolaşanı, Arxacyeri, Açıqtəpə, Ağqılış, Yazyurdu, Sona- qaçan, Şahpəriqaçan, Çüxurqanad, Əlinin yeri, Qaradaşm boynu, Nəcəfdamı, Balakişi artlayan, Kotanyeri, Tap. Məlumatı verən: Sarıdaş kənd sakini Əhliyyət Uğurlu oğlu Bayramov. Seyidlər kəndi Yaylaqlar: Dəyirmi yurd, Ortayurd, Enəcək yurd, Çay yurd, Türpəkli yurdu, Çənli yurd, Şi- virli yurdu, Molladərəsi yurdu, Təkqəbir yurdu, Gölünayağı yurd, Gendərə yurdu, Gölüntili yurd, Battaqlıq yurd, Qoşadaşlar yurdu, Yılbırt yurdu, Duzdax yurdu, Aşağıkı yurd, Tozluq yurd. Bulaqlar: Daş bulaq, Mamırlı bulaq, Sarı bulaq, Novlu bulaq, Yılbırt bulağı, Qara bulaq, Şorun bulağı, Mahmudun bulağı, Qaragöl bulağı, Tala bulağı, Gur bulaq, Quzey damının altmm bulağı, Çeyilin bulağı. Məşhur yerlər: Qaraqaya, Topardış, Çubuqçəkilən, Baldırğanlı, Quzeydamı, Armudlu, Yayranın meşəsi, Palıdlıgüney, Dağtayaları, Qoşaarmud, Dağaralığı, Aşağı aralıq, Şırran, Kömüryanan, Açıqtomba, Şammdərəsi, Çökəli, Bərkinbaşı, Gilli, Bozlu, Boztə- pə, Əkin, Tala, Yolunqırağı, Çayqovuşan Abbas ayıtdıyan, Orucayıtdıyan, Kala- falıq, Çotadaş, Alnıaçıq, Qozçəpəri, Quzeydamm çayı (çay), Cəmilli çayı (çay), Söyüdlü çayı (çay), Qaraqaya dağı (dağ), Taxçayer, Qızılqaya, Qızıldar, Sızqılar, Çöplü, Qaranlıqdərə, Səmədin dağı, Qaragöl (göl). Məlumatı verən: Seyidlər kənd sakini Təhməz Kalış oğlu Abbasov. Soyuqbulaq kəndi Yaylaqlar: Balakişinin dərəsinin yurdu, Məktəbxana yurdu, Ağyoxuş yurdu, Kümbəzlər yu- ru, Şadmanlı yurdu, Elşamının yurdu, Ətyeməzli yurdu, Əyriyolun dərəsinin yurdu, Çoban şamının yurdu. Bulaqlar: Düz bulaq, Daş bulaq, Aşağı bulaq, Mərxin bulağı, Bulaqlar, Boğanın bulağı, Qa- raqayanın bulağı, Qazman bulağı,Tavatm bulağı, Qanusulu dərənin bulağı. Məşhur yerlər: Evlərin qənşəri, Xöləzək güneyi, Yastıqaya, Qılıncqaya, Kürdərə, Qumdaşları, Tovladərəsi, Qaraqaya, Tos, Tosun güneyi, Boğa, Əliabbasm yeri, Yalyeri, Qazman, Silvinin döşü, Mərx, Sürüşcəkqaya, Yuxarıgav, Aşağıgav, Soyuqbulaq (Hacı Əhməd) körpüsü, Tovlabaşı, Cukluq, Kərbəlayı Mövlanm düzü, Salmanın irəməsi, Əliabbasın çüxuru, İmanın qayası, Ortagüney, Bulaqlar, Qamışlı, Qarama, Dileşin çatımı, Məmmədin tapı, Çəvliyin quzeyi, Uzungüney, Əsədin kahası, Əlləmə, Armudağacı, Tirtökülən, Rakok ağacları, Novruzun döşü, Moruqluq, Tamaşalı, Yuxarıyol, Qaramaqazılan, Qurqurun döşü, Güneyqaya, Süleymanu- çan, Tosundərəsi, Alxaslıçəpi, Tövlədərəsi, Çevriləndaş, Qələm, Cəfərli ağacları, Əkin yerləri, Döşünbaşı, Tosqayanm başı, Boğanm güneyi, Sıraqayalar, Səfərin çüxuru, Qazmanın dərəsi, Baxışbiçən, Silvinin yalı, Meşə yolu, Əlləmənin yalı, Bulaqlarm yalı, Qaraquzeyin yoxuşu, Tosunyalı, Əvəzbiçən, Kərimin kahası. Məlumatı verən: Soyuqbulaq kənd sakinləri: Sahib Mikayıl oğlu Hüseynov, Elmar Əbdüləli oğlu Kərimov və Nəbi Xasay oğlu Nəsənov. Susuzluq kəndi Yaylaqlar: Ağbulaq yurdu, Qumlu yurd, Güneydərə yurdu, Yalyurd, Boyunyurd, Ağdağ yurdu, Soğanlı yurd, Qırxbulaq yaylağı. Bulaqlar: Çay bulaq, Cələli bulaq, Novlu bulaq, Alı bulağı, Qarasu, Sarı bulaq, Sonanm bulağı, Göy bulaq, Ağ bulaq, Qumlu bulaq, Fətalı bulağı, Pənahm bulağı, Dilənin bulağı, Koralı bulaq, Şor bulaq, Xudaverdinin bulağı. Məşhur yerlər: Biçənəktala, Seyidalıbiçən, Şorbulaq, Nəsiryeri, İlyasyeri, Möyləcbiçən, İman- verdibiçən, Nazikdağ (dağ), Enlidağ (dağ), Sarıqaya, Vesinyalı, Qarasu, Sarınm dalı, Ağdaşm boynu, Dərəyeri, Sarıyoxuş, Kəməndin yalı, Alıdərəsi, Suvax, Təksöyüd, Möyləcçökəyi, Yarıx, Ardışlı, Yaltəpə, Gəzdək qayası, Arı qayası, Pənahm kalafası, Abbasm kalafası, Gamış gölü, Orucyeri, Pərzad yatağı, Almanın düzü, Məmməd dərəsi, Keçəlyeri, Almalı, Anaxanım bulağı, Təkə qaçan qılınc uçuğun boynu, Qasım binəsi, Dağınbaşı, Əhmədin bulağı (dağ), Şamm güneyi, Qaraqayanm güneyi, Alçalı, Yayra, Bozlugüney, Həsəndüşən təpə, Dilik- diliyin təpəsi, Qəbirstanlığın güneyi, Mirzəalının kalafası, Balabiçənək tala, Saq- qızlı, Mirsadıq yatağı, Cəlilli biçənəyi, Palıdlıq, Köhsərin palıdı, Məhərrəm kalafası, Comaqaya, Söyüdlüçəpər, Suludərə, Nəsirin xırmanı, Dəlikdaş, Talanm düzü, Qozludərə. Məlumatı verən: Susuzluq kənd sakini Ağalar İlyas oğlu Əliyev. Şaplar kəndi Yaylaqlar: Qoçdaş yaylağı, Qonqur yurd, Mansır bulağının yurdu, Çökək yurd, Boğaz yurdu, Tərəzidaşlarmm yurdu, Gölyeri yurdu. Bulaqlar: Mansır bulağı, Yeddibulaq, Göylü bulaq, Nöyütlü bulaq, Xaraba bulağı, Çmqıl bulaq, Zeynalabdin bulağı, Novlu bulaq, Uçuğun bulağı, Turşsu, Alpana uşağmın bulağı, Kənd yurdun bulağı, Tozluğun bulağı, Aralıq bulağı, Çökək bulaq, Qonqur bulağı, Dolayı bulaq, Yurdun novlu bulağı, Şişgüneyin bulağı, Qoşabulaqlar. Məşhur yerlər: Uçuq, Uzunyerlər, Cıqqılımeşə, Tozluğun meşəsi, Maral qayası, Aralıq güneyi, Çəpərli, Şişgüney, Cılğıyerləri, Əlişin güneyi, Arxacyeri, Sağgöl, Pərinc yeri, Qırmızıqaya, Çiləninbaşı, Şişqaya, Qızxanclı, Biçənək qayası, Kömürxana, Cərgə qayalar, Sadığın biçənəyi, Dolayı bulaq yeri, Kəndyeri, Camışuçan, Yalyeri, Təkarmud, Gendərə meşəsi, Çalqaya, Qurbağalı qaya, Kalafalıq, Barmaq, Zöhrə çayı (çay), Qalaça suyu (çay), Naziksu (çay). Məlumatı verən: Şaplar kənd sakini Cahangir Məmmədxan oğlu Sadıqov və əslən Şaplarlı olan Aslan Məmməd oğlu Aslanov. Şahkərəm kəndi Yaylaqlar: Xudaverdi yurdu, İsmayıl su içən yurd, Atçökəyi yurdu, Dəvəboynu yurdu, Mər- canlı yurdu, Mollaməmmədli yurdu, Lilpər yurdu, Təkdam yurdu, Aşağıkı Hüt yurdu, Arpalar yurdu, Divəkli yurdu, Yalyurdu, Mehbalmm bulağının yurdu, Bat- taxbulaq yurdu. Bulaqlar: Turşsu, Qoşabulaq, Şırran bulağı, Şahkərəmin Göy bulağı, Lilpər bulağı. Məşhur yerlər: Mıxtökən dağı (dağ), Keçibeli, Güneyqayası, Təvərəqaya, Günortaqayası, Həy- qayası, Camışbağlanan, Armudyeri, Ardışlı, Qaraağacm dərəsi, Təpəyeri, Zağlı, Taxtalar, Palıdlıq, Pələngənin meşəsi, Şırran, Tarokişinin biçənəyi, Paraq, Şə- rikyer, Sarıdərə, Atlarqırılan, Şiştəpə dağı, Qaraqayanm dərəsi, Cillidərə, Şırra- nm meşəsi, Təkdam meşəsi, Təkgüney, Cavadın biçənəyi, Xırda güney dərəsi. Məlumatı verən: Şahkərəm kənd sakini Şahlar Yapon oğlu Mustafayev. Aşağı Şurtan, Orta Şurtan və Baş Şurtan kəndləri Yaylaqlar: Azadoğlu yurdu, Yuxarıgöl yurd, Aşağıgöl yurd, Tikanlı yurd, Sandıqdaş yurdu, Tirindərəsi yurd, Böyük yurd, Gözəldərələrin yurdu. Bulaqlar: Yastı bulaq, Ağ bulaq, Hacmm bulağı, Nazikdərə bulağı, Korbulaq, Aşağı bulaq, Qanusludərə bulağı, Mərxin bulağı, Göy bulaq. Məşhur yerlər: Çevriləndaş, Süleymanuçan, Dəyirmanın dalı, Mərx, Cukluk, Böyükqaya, Çəv- lik, Vənğüzü, Balaca Yastan, Böyük Yastan, Nazikdərə, Kaha dərəsi, Tarın dərəsi, Sarıqaya, Piyliyindöşü, Qamışlıdərə, Böyükdərələr, Almalığın yalı, Cəbrayılın yeri, Damlarm üstündəki dərə, Balacaqayalar, Taplar, Ağlıgüney, İbadın quzeyi, Biçənəklər, Arpaçüxuru, Tirindərəsi, Məmişin quzeyi, Yazyurd, Ayı qayası, Qəntarqayalar, Sandıqdaş, Burunlar, Ələzdi, Ağlıdərə, Güneybiçənək, Ar- xacburun, Yalyurd, Batqmlar, Hacınm quzeyi, Tirindərəsi, Laləli güney, Gözəl- dərələr, Tatoğlu, Qaraqaya, Gəlinqaya, Ətyeməzdi, Dana güneyi, Günorta qayası, Əyyubun çüxuru, Yuxarışiş, Yamğmdalı, Məsimalmm dərəsi, Dəliklərin dərəsi, Miqro yurdu, Aralıq biçənəyi, Hacının çüxuru, Sərplər, Avasalı çuxurları, Böyük Göl, Balaca Göl, Qəbir güneyi, Məşədi Paşanın daşı, Yastana, Armud ağacları, Qılışqaya, Bəyingəzi, Plaburun, Qaraxanm qayası, Aralıqburun, Balaca çay (çay), Tatoğlunun çayı (çay), Gözəldərələrin suyu (çay), Tirin dərəsinin suyu (çay), Tikanlı yurdun suyu (çay), Sandıqdaşm suyu (çay). Məlumatı verən: Şurtan kənd sakinləri: Kamil Bəxtiyar oğlu Həsənov, Məhəmməd Yunis oğlu Əhmədov və Alməmməd Şahməmməd oğlu Orucov. Tatlar kəndi Yaylaqlar: Qonqur yurdu, Kərimin hasarmm yurdu, Topdaş yurdu, Məmmədin hasarmm yurdu, Uzunyurd, Qonqurun bulağı yurd, Sarı bəyin yurdu, Mələyin yurdu. Bulaqlar: Tamaşalı bulağı, Bəyin bulağı (kənddə), Bəyin bulağı (dağda), Orta dərənin bulağı, Gur bulaq (Qaraçanlı bulağı), Palçıqlı bulaq, Çınqıllı bulaq, Varhelin bulağı, Ocaq bulaq, Novlu bulaq, Yağlı bulaq, Cil bulaq, Tələ dərənin bulağı, Tələnin bulağı, Arxac bulağı, Qanlı qayanm bulağı, Daş bulaq, Şano bulağı, Qonqur bulağı, Qara bulaq. Məşhur yerlər: Taladərə, Tələdərənin bulağı, Ortadərə, Ortadərənin başı, İnəktələsi, Ağalarm tələsi, Tamaşalı, Orucun yurdu, Bulağınbaşı, Yalyurd, Aşağı Göl, Yuxarı Göl, Xaçmyalı, Arıxana, Noyulun döşü, Tatoğlu, Varhel, Yarğan, Arpaların yalı, Bulağın gözü, Şərikgüney, Hüç, Şəviq, Qayanmbaşı, Çalağanqaya, Arıxananınbaşı, Oyankigüney, Kuma meşəsi, Yanığmyalı, Kilkəliqaya, Çəvlik, Uçuq, Xamdaş, Çınqıl, Dərəbiçənək, Şırramnbaşı, Şanonun qəbri, Böyükdüz, Cajıxlı, Hüseyn- qayıran yol, Məşədinin yurdu, Duzdax. Məlumatı verən: Tatlar kənd sakinləri Firudin Hüseyn oğlu Cəfərov və Hacıbaba Hüseyn oğlu Cəfərov. Taxtabaşı kəndi Yaylaqlar: Sünbüllü yurd, Gülnazoğlu yurdu, Qərvənd yurdu, Hacı Pənah yurdu, Buzxana yurdu, Boğaz yurdu, Gicitkanli yurd, Çalayurd, Şurabad yurdu, Çullu yurd, Sola- xayıçala yurdu, Köhnə binələr yurdu, Mahmudun yurdu, Ləzgi yurdu, Məndilin yurdu, Səlim bəyin yurdu. Bulaqlar: Şırşır bulaq, Sarı bulaq, Göy bulaq, Qara bulaq, Novlu bulaq, Yağlı bulaq, Qırmızı bulaq, Zeynəbin bulağı, Turşsu, Hacı Pənahın bulağı, Dam bulaq, Buzxana bulağı.
Məşhur yerlər: Mamodərəsi, Orucluyeri, Yəhərqaya, Abbasın quzeyi, Cəlilölən, Vışka, Çilgəz dağı (dağ), Oyuxlu dağı (dağ), Alatlı dağı (dağ), Mehdiəkən, Məzluməkən, Səlimin ziri, Səlimin çay yeri, Qanqallı, Xırman təpələri, Darıyalı, Ənvərəkən, Mur- tulu, Sərinə, Ağqaya, Moruqlu, Bəyquş qayası, Arayeri, Uzundüz, Böyükdüz, Onhektar, Cıdıryalı, Əhmədəkən, Gəraybiçən, Ardışlıgüney, Gödəkburun, Qo- ruxçular təpəsi, Darıyeri, Mamo zağaları, İldırım dağı (dağ), İldırımın düzü, Çal- qaya, Sarıyal, Elyolu, Qarazağa, Arpayeri, İldırım çayı (çay), Alatlı çayı (çay), Mamo dərəsinin çayı (çay), Guppulzağa, Paşanm yeri, Qaçaybiçən çala, Porsuq deşikləri, Qızıltapılan, Suludərə, Oruclu yerinin qobuları, Yəhərqaya, Qatıruçan, Qarı dəyirmanı, Qənbərin çalası, İsmayılın çalası, Almm povorotu (döngəsi), Gizdilin yer. Məlumatı verən: Taxtabaşı kənd sakini Ramiz Abbas oğlu Mirzəyev. Təkdam kəndi Yaylaqlar: Əyir yaylaqları, Keçəltəpə yurdu. Bulaqlar: Çınqıllı bulaq, Sarı bulaq, Turşlu bulaq, Arxac bulağı, Gözəllər bulağı. Məşhur yerlər: Yamacpay, Şişdağ (dağ), Həsənin yalı, Xallar, Arxac biçənəyi, Cəmilin yalı, İl- dırımvuran yarğan, Kartof yerləri, Böyükpay, Dongüney, Səngər qayaları, Pəhləvan Nəbibiçən, Turşlubulaq biçənəyi, Yalmərəyi, Acıarmud, Xırmandaşları, Cə- rgəqayalar, Topdaş. Məlumatı verən: Təkdam kənd sakini Abbasəli Həsən oğlu Allahverdiyev. Təkəqaya kəndi Yaylaqlar: Besinyalı yurd, Türpəkli düzün yurdu, Dəyirmi düzün yurdu, Təkvələs yurdu, Əhməd təpəsinin yurdu, Çoluxdüşən təpənin yurdu, Mərmər bulağm yurdu, Ağ- çınqılın yurdu, Portport bulaq yurdu. Bulaqlar: Soyuq bulaq, Qırxbulaq, Qara bulaq, Əhmədin bulağı, Yarpızlı bulaq, Sarı bulaq, Portport bulaq. Məşhur yerlər: Tanrıyoxuşu (dağ), Qızılqaya, Muradölən daş, Tüməkli düzü, Çaxçaxlı. Məlumatı verən: Təkəqaya kənd sakini Abbas Pənah oğlu İsmayılov. Yaylaqlar: Gamış yurdu, Boyun yurd, Balahasar yurdu, Hasarlı yurd, Bulaqların yurdu, Çal- papaq yurd, Malölən yurd, Göl yurd, Çatım yurd, Ellazın çüxurunun yurdu, Vəlinin çüxurunun yurdu, Şana yurdu, Taxtayurd, Əyriyurd. Bulaqlar: Novlu bulaq, Yarpızlı bulaq, Hasarlı bulağı, Sarı bulaq, Quru bulaq, Lilpər bulağı, Kərimin bulağı. Məşhur yerlər: Güney, Çalpapaq, Məmmədalının yalı, Qayabaşı, Çəvlik, Qayalar, Dəlidağ (dağ), Kahalar, Tovləağzı, Manafuçan, Xaç, Baqqalm dərəsi, Təkədərəsi, Hümbətin xırmanı, Qobunun yalı, Şahverdibiçən yal, Sarımsaqlı qaya, İmanın qayası, Attu- tulan qaya, Oyuxyeri, Xırmanyerləri, Dovşanyalı, Təkəqayası, Qayabaşının kahaları, Ağnovlar, İsabiçən, Tövlədərə çayı (çay). Məlumatı verən: Tövlədərə kənd sakinləri: Rafiq Lətif oğlu Xudaqulu- yev və Məzahir Xudi oğlu Xudaquluyev. Tirkeşəvənd өу 1 äB Yaylaqlar: Çökək bulağm yurdu, Sünnətolan yurd, Yalyurdu, Həmzə bulağmm yurdu, Qır- mızıqaya yurdu, Mərcanlı yurdu, Maqsudlu yurdu, Qarağacı yurd, Cəvahirli yurdu, Ayranlıdərə yurdu, Təkyurd, Fezinin yurdu, Güney yurd, Təkyurd, Səlim bəyin bulağının yurdu, Xədicəyə toy olan yurd. Bulaqlar: Naibgələn bulaq, Həmzə bulağı, Pəri bulağı, Səlim bəyin bulağı, Təknə bulaq, Soyuq bulaq, Şırşır bulaq, Qara bulaq, Qındırğalı bulaq, Qara inək uçan bulaq, Daş bulaq, Göy bulaq. Məşhur yerlər: Qızılitən, Qatırın şişi, Qalaboynu qalası (qala), Firudin bəyin çayı evi, Donuz güneyi, Mustafa təpəsi, Göllər, Naibgələn, Qənşərgüney, Qoyunəmişən, Çirişli, Qazıxan dərəsi, Ağzıbir dərəsi, Uzungüneyin dərəsi, Naibgələnin dərəsi, Səya- lıuçan, Tuvulğalı təpə, Səyalmm dərəsi, Söyüdlü dərə, İmanın qılçası sman, Tə- pəyurd, İsgəndər koması, Qanlıdaş, Buzxana, Mıxtökən dağı (dağ), Çilgəz dağı (dağ), Böyük Boz dağ (dağ), Naibgələnin biçənəkləri, Təpəyurdun biçənəkləri, Qırmızıqayanın biçənəkləri, Ayranlıdərə, Ayranlıdərənin biçənəkləri, Taxtabi- çənək, Şambiçənək, Tülkülü təpə, Göygav, Cillidüz, Əzgilli güney, Zağın dərəsi, Zağın güneyi, Gülmalmm güneyi, Möhürlü güney, Cıdıryalı, Sarıdaş (əkin yeri), Möylənverdinin kənd yeri, Alamqaya, Marallıdaş, Əmrahın bumu, Baxışın təpəsi, Alıbəyin şamı, Dəhnə, Cındırlı pir, Sarıyoxuş. Məlumatı verən: Tirkeşəvənd kənd sakini Zülfüqar Süleyman oğlu Səlimov. 135 Yanşaq, Yanşaq binə, Almah və Zallar kəndləri Yaylaqlar: Qaranın yurdu, Eşşəkmeydanı yudu, Qaraqaya yurdu, Keçiarxacı yurdu, Şırşır yurd, Pirağqaya yurdu, Daşgələn yurd, Qaraarxac yurdu, Heyvəli yurd, Xosrovun yurdu, Yalyurdu, Çiçəkli yurdu, Kazımbəyli yurdu. Bulaqlar: Daş bulaq, Gur bulaq, Soyuq bulaq, Gərməşovlu bulaq, Qara bulaq, Qarasu bulağı, Pir bulaq, Qiblə bulağı, Qumlu bulaq, Qırıqnov bulağı, Bəzirgan bulağı, Yuyat bulağı, Sarı bulaq, Ağqayanm bulağı, Daşgələn bulaq, Dəvəuçan qayanın altmdakı bulaq, Qaranm yurdunun bulağı, Qoruq bulağı, Göy bulaq, Balagədənin bulağı, Qızılqaya bulağı. Məşhur yerlər: Meydan çayı, Böyükqoruq, Atqoruğu, Ağalıq damı, Şırşır, Dəvədüşən, Baladüz, Böyükdüz, Kazımbəyli, Bəzirgan, Arxactəpə, Məsimbiçən, Qəbirstanlıq, Təkərik, Təkzoğal, Qaraquzey, Xırda xanımın biçənəyi, Darıyeri, Gölyeri, Taxça, Ko- lavat, Qurbanbiçən, Dəyirman daşı, Asyayurdu, Gicitkanlı, Pirağqaya, Dərindərə, Gendərə, Yalyurd, Çiçəkli, Nərgizölən, Qaranm yurdu, Almalıq (kənd), Yanıq, Sünnü qəbirstanlığı, Hökmalılarr boynu, Pirağqaya çayı (çay), Daşgələn çayı (çay), Qaraarxacın çayı (çay). Məlumatı verən: Yanşaq kənd sakinləri: Təhməz İlyas oğlu Cəfərov, Qamət Qənbər oğlu Mürsəlov və Rasim Qafar oğlu Verdiyev. Yellicə kəndi Yaylaqlar: Başyurd, Şişqaya yurdu, Çalmalı yurd, Hasarlı yurdu, Qonqurun yurdu, Dərəyur- du, Qarabağlı yurdu, Gölündüzü yurd. Bulaqlar: Şırşır bulaq, Balaşırşır bulağı, Xaraba bulağı, Dərə yurdunun bulağı. Məşhur yerlər: Aralıq, Kığlıq, Sklad, Uzunkaha, Damlı, Dal çay (çay), Qabaq çay (çay), Qonqur dağı (dağ), Məhəl, Məmmədxan, Sallı. Məlumatı verən: Yellicə kənd sakinləri: Şəmşir Kamalov və İsbi Babaxanov. Yaylaqlar: Bozlu yurdu, Kərbəlayı Şahverdi düşən yurd, Balaca Ağamalı düşən yurd, Böyük Ağamalı düşən yurd, Yalçüxurun yurdu, Zaryaylağı, Məşədi Həsən yalmm yurdu, Palçıqlı yurd, Sarıbulaq yurdu, Quzey yurdu, Yazyurdu, Yalyurdu, Çal- qaya yurdu, Ağedərəsinin yurdu, Çaşırlı yurdu, Tələ yurdu, Oruclugəzinin yurdu, Oruclarm hasarı yurd, Qovuşuq yaylağı (cənub hissə), Gəraym dərəsi yurd, Qa- zanuçan yaylağı, Ağduzdağ yaylağı (cənub hissə), Qarayurdu. Bulaqlar: Paltar bulağı, Bolbulaq, Çaxmaq bulağı, Qarayurdunun bulağı, Sarı bulaq, Səngər bulağı, Çivli bulağı, Hacı Qurbanın tələ bulağı (Quzeydə), Çaşırlının bulağı. Məşhur yerlər: Çaxmaq, Cütxaç, Təkxaç, Aşağıdüz, Xotavəng, Böyüktəpə, Cılğıyolu, Fərhad yerləri, Qanolan, Əlipəncəsi, Eminlərin bərəyəsi, Qoşakahalar, Səngər kahası, Buz kahası, Qaranlıqkaha, Mirzənin kahası, Şurtan bərəyəsi, Şurtan kahası, Sarı- burun, Duzkahası, Kolluqluqaya, Dirəkqaya, Uzunbərəyə, Gödəkbərəyə, Məhərrəm oğlu Hüseynin təpəsi, Avasın təpəsi (şərq hissə), Bəxtyar təpəsi, Sarı yoxuş, Şavazm xəndəyi, Ağamirzənin yal yeri, Sultanyurdu, Qafarın dərəsi, Daşlı burun, Allahyar təpəsi, Mapıölən, İldırımvuran qaya, Ələkbərin (Əponun) çaxmaq daşı, Çivli, Hacı Orucun çeyili, Qamışlıq, Quzey yerləri, İmoçüxuru, Sıra- qaya, Qəzetin yalı, İsmayılçüxuru, Yolkeçən, Qazanuçan dağı (dağ), Bayramdaş- ları. Çaxmaqda: Çaxmaq daşları, Çaxmaq körpüsü, Uçuq, Məmişin şamı, Şalıx, Şalı- ğm yalı, Sıra, Novurlar, Xırmanqaya, Arxacyeri, Vəlidüşən yurd, Yalçüxuru, Da- rıyeri, Samanlıgəz, Cabbarqayıran yol, Şeytandaşı, Qayalıq, Dərinqobu, Gölün bumu, Süleyman bulağı, Şalıx bulağı, Şeyinoğlunun dərəsi, Məhərrəmgizlənən kaha, Məmmədin qaravul təpəsi, Sıraqaya, Vəlidüşən, Qatarqaya, Uçuqdərəsi. Məlumatı verən: Zar kənd sakinləri: Mehdixan Həmid oğlu İbrahimov, Novruz Tağı oğlu Əhmədov və Məhəmməd Əli oğlu (Seyid Məhəmməd). Zağalar kəndi Yaylaqlar: Yalyurdu, Başyurd, Ovluq yurdu, Dikdaş yurdu, Köhnə yurd. Bulaqlar: Turşsu, Daş bulaq, Qiblə bulağı, Şəfi bəyin bulağı, İsrafilin bulağı, İyli bulaq. Məşhur yerlər: Çeyilli dağı (dağ), Yelligədik dağı (dağ), Oyuxlu dağı (dağ), Qabanqayası dağı (dağ), Gödəkburun, Ardıştəpə, Gülüdüzü, Xırmantəpə, Ulduzlu təpə, Şəfi bəyin yurdu, Çiçəkli, Arayurd, Moruqluqaya, Xangələn, Canavarın yurdu, Seyidin yurdu, Berzinliqaya, Hüseynalıbiçən gəz, Xaçın çayı (çay), Yellinin çayı (çay), Çeyillinin çayı (çay). Məlumatı verən: Zağalar kənd sakini Məhərrəm Umud oğlu Fərhadov Zəylik kəndi Yaylaqlar: Təkdam yurdu, Curtdalı yurdu, Hacı Qurbanm yurdu, Hacı Əsədin yurdu, Çilənin- gəzinin yurdu, Məşədi Bayram yurdu, Otqayası yurdu, Mədətin yurdu, Dalıkigü- ney yurdu, Xaraba yurdu, Dərəyurdu, Kor Hüseynin yurdu, Hasarların yurdu, Məhərrəm uşağının yurdu, Yalyurdu, Qaraçıdərəsinin yurdu, Dəli Hüseynin yurdu, Məsimqalası yurdu, Dəlihəsən yaylağı, Arxacbumu yurdu, Mustafanm yurdu, Keçibeliningəzi yurd, Təpəlin yurdu, İmanların yurdu. Bulaqlar: Eylonun bulağı, Əli bulağı, Aralığın bulağı, Curtdalı bulağı, Kərəmin bulağı, Məşədi Bayram bulağı, Xarabanm bulağı, Hasarlarm bulağı, Binənin yuxarı bulağı, Həmidin bulağı, Yurdun bulağı, Qaramalı bulaq, Silvinin bulağı, Bavonun bulağı, Qaraçı dərəsinin bulağı, Silvinin bulağı, Qaraqayanm quzey bulağı, Gölün bulağı, Çınqılın bulağı. Məşhur yerlər: Dərinqobu, Şəldinin Hasarı, Sallığın düzü, Qobu yerləri, Qəmbəralı qayası, Al- xanın çüxuru, Qaraqaya, Şişqaya, Orucun qızı yanan yurd, Qarrax, Gölbinəsinin çüxuru, Sultanuşağının çüxuru, Slo biçənəyi, Sonanm biçənəyi, Qonqur dağı (dağ), Tiryolları, Qarıkahası, Tumlar, Silvinin quzeyi, Alobarmağı, Qazax biçənəyi, Məşədi Həsən çüxuru, Hacı Məhərrəm, Novruzalı, Ayrım barmaqları, Mamonun şişi, Çilədərəsi, Milliyurdu, Nəcəfin damı, Aralığın quzeyi, Daş biçənəyi, Şahzadə biçənəyi, Alpanabiçən, Həsənqulunun çeyili, Güney, Molla oğlu Əlinin hasarı, Cəfəroğlunun döşü, Tələlər, Mədətin biçənəyi, Kolanı yerləri, Süleymanbiçən, Qoşakahalar (qərb hissə), Qarıqəbri, Eylonun biçənəyi, Tülkü yerləri, İmonunyastısı, Camışuçan, Aralığmçatımı, Xarabanın yalı, Əsədbiçən, Hasarlıbiçənək, Hacı Edilxanın yurdu, Çuxurlar, Süleymanın damı, Hopurlu yurdları, Şakkar, Yüzyuva qayası, Çəvliyin qayası, Qaraqayanm quzeyi, Dəvəda- şı, Böyükzəhman, Naxırçıların yurdu, Çıpıtmalar, Məşədi Sadığın gavı, Orucvu- rulan təpə, Yalyurdunun güneyi, Bayrambiçən, Zəylik çayı (çay), Dərə çayı (çay), Sandığm suyu (çay), Qazağm suyu (çay), Coyun suyu (çay). Çilədərəsinin suyu (çay), Aralığın suyu (çay), Təkdam suyu (çay). Məlumatı verən: Zəylik kənd sakinləri: Qabil Ədil oğlu Həsənquluyev
Yaylaqlar: Uzunyal yurdu, Məşədi Abdul yurdu, Qaraçökək yurdu, Abdulrəhman yurdu, Qaragöl yurdu, Güngörməz yurd, İlanlıbulaq yurdu, Smıqkilisə yurdu, Kalafalıq yurdu, Qatar yurd, Çövrüm yurdu, Məsimölən yalm yurdu, Səlimin yurdu, Şorbu- laq yurdu, Savalan yurdu, Şirinsu yurdu, Marallıçökək yurdu, Xudonun əkin yurdu. Bulaqlar: Şirinsu, Söyüdlü bulaq, Seyfəddinin bulağı, Kəşinin bulağı, Sarı bulaq, Şor bulaq, Mehbalının bulağı, Turşsu (Qotursu), Elyasın bulağı, Qurdlu bulaq, Savalan bulağı, Beş bulaq, Böyüksu bulağı, Şordərənin bulağı, Məşhur yerlər: Zeynalın çüxuru, Çəkilmeşə, Ağqaya, Ortagüney, Nazikgüney, Bulaqlar, Qırıntı, Palaxlı, Uzunyer, Xudonun əkini, Dadaşın yeri, Topqaya, Qaraşm arpa yeri, Ma- rallı, Dərgah, Almirzə biçənəyi, Çınqıl, Qanlıdərə, Dikqaya, Barmaqlar, Güzdük yeri, Qotur suyun meşəsi, Alapalıdlıq, Çəpyol, Ayıçiləsi, Dərindərə, Burununba- şı, Təkağac, Daştəpə, Qaradaşm yalı, Qatarqaya, Nazdının ağzı, Güzdükyeri, Ba- lacayer, Ortabarmaq, Qatarındöşü, Fərhadın arxacı, Daşluburun, Bəzək inək doğan, Ocaqtəpəsi, Dəlikqaya, Atölən dərə, Qəbirstanlıq. Məlumatı verən: Zərqulu kənd sakinləri: Minnət İbrahim oğlu Mursəlov, Mürsəl İbrahim oğlu Mürsəlov, Duman Mehdi oğlu Qasımov. Zivel kəndi Yaylaqlar: Allahvedinin yurdu, Çınqıllı bulağın yurdu, Şurtan yurdu, Ocaqdaşı yurdu, Pişikli yurdu, Tikanlı yurd, Səyalı dərəsinin yurdu, Əyriqar yurdu, Zülfonun əyrisinin yurdu, Xallı yurd, Kəlölən yurd, Hacıgələn yurd, Bəcrəvan yurdu, Çalma yerin yurdu, Gülmalı hasarının yurdu, Hacı Xanlar yurdu, Balıbiçən yurd, Molla Qənbərin yurdu, Qoruxçupayı yurdu, Arxaşanın yurdu, Oruclu yurdu, Ortaduz yurdu, Vışkanın yalı yurd, Atölən yurd, Sarının yurdu. Bulaqlar: Səhəng bulağı, Qara bulaq, Ağ bulaq, Xanalı bulağı, Çınqıllı bulaq, Kirişli bulaq, Hacıgələn bulaq, Koralı bulaq, Qurdlu bulaq, Mustafa bulağı, Dəyirmanların bulağı, Yarpızlı bulaq, Sərp bulaq, Qamışlı bulaq, Fotun bulağı. Məşhur yerlər: Şavazın yalı, Oyuq, Demyal, Vışka, Qəmbərölən, Qızılkaha, Yolçu kahası, Qaranın kahası, Topdaş, Bəşirin qarrağı, Sporlubiçənək, Mustafanm hasarı, Kərbə- layı Məmmədalının hasarı, Arpayerləri, Ortadüz, Gülmalı hasarı, Uzungünlük, Quruselaf çayı (çay), Sarımsaqlı çayı (çay), Bəşirin novu, Kirişlinin güneyi, Ağzıaçıq, Atölən, Ehsanyeri, Müseyibin qarrağı, Yalyeri, Əmralıbiçən, Güllə- dəyən daş, Yəhyabiçən, Cəmilin çüxuru, Qapıqaya, Dəyirmanlar, Göyərçin gölü, Ballının şamı, İslambiçən, Dəhnə kahası, Qafarlarm hasarı, Haşaməmmədin yeri, Qarakişibiçən, Məhərrəmin yeri, Xudoların kahası, Sporlu əkin yerləri, Ahlar hasarı, Bəşirin çöpü, Topdaş biçənəyi, Əmralıbiçən, Camalm arxı, Yelmarbiçən, Çınqıllı biçənək, Çatım, Yaqubbiçən, Calalın şamı, Bəndəlinin şamı, İmamalıu- çan, Qırmızıbərəyə, Muxtarm kahası, Qalaçanın gəzi, Çüxur biçənəyi, Uçuq. Məlumatı verən: Zivel kənd sakinləri: Əliabbas Əkbər oğlu Mirzəyev, Zakir Cabbar oğlu Məmmədov. Zülfüqarh kəndi Yaylaqlar: Yelliyurd, Dərəyurdu, Ağbaba yurdu, Altıkövşən yurdu, Qızılqaya yurdu, Ayıta- lasının yurdu, Quşhöyürü yurdu, Alıyüzbaşılar yurdu, Kalafalıq yurdu, Zərgərgə- lən yurd, Qatarqaya yurdu, Eyvan yurdu, Tüklük yurdu, Həşimin dərəsinin yurdu, Alttala yurdu, Qoruq yurd. Bulaqlar: Arıxana bulağı, Göy bulaq, Sarı bulaq, Həşimin bulağı, Hacı bulağı, Çıtxına bulağı, Şırran bulağı, Qındırğalı bulaq, Qaraqaqqonun bulağı, Köhnə xırman bulağı, Turşsu, Gavallığın bulağı, Meşəli bulaq. Məşhur yerlər: Şeytan təpəsi, Qızılqaya, Səfəralı bəyin yurdu, Çalaçüxur, Kərimin çəpəri, Böyük çüxur, Qayanm başı, Pərincyalı, Qaraqaya, Məlöylən, Şorundərəsi, Sorun- meşəsi, Qarağatlı dərə, Qaradayçanm dərəsi, Qarlıyamaş, Çöplər, Gavallıq, Məşədi Rəcəbin yurdu, Nəbilər yalı, Kalafalıq, Yağlı bulaq dağı (dağ), Mürəssəflər yurdu, Qulu bəyin kümbəzi, Səbətkeçməz, Kafya bulağı, Dolçaqulp ulas, Əjdaha qayası, Daşçapılan, Ocaqtəpəsi, Nehrəkəsilən dərə, Sarıqaya, Heydərin kolavatı, Alttala, Kamalın otağı, Həşimin dərəsi, Qarğalıqaya, Qaraquşun altı, Müslümlər yalı, Hacallı yurdu, Quşyuvası, Quzeytala, Divyeri, Pələnğbasan, Toyolanın dərəsi, Çıtqına dərəsi, Uzunhaya, Məmmədemin-Rzanın yeri, Arxacqaya, Qaraqay- anm güneyi, Dərəyurd, Köhnəxırman, Böyükyer, Mustafanın çəpəri, Əliabbasın dam yeri. Məlumatı verən: Zülfüqarh kənd sakini Qambay Dadaş oğlu Heydərov. Kəlbəcərin dövlət fondu ərazilərində yer adları Sərkərdə Yaylaqlar: Məşədi Tavat yurdu, Ərəblərin yurdu. Bulaqlar: Məşədi Tavat bulağı Məşhur yerlər: Hacı Yəhya dərəsi, Ocaqdərə (kümbəzlər olan yer), Matəmağacı (Hacı yəhya dərəsində). Sarıyerdə Yaylaqlar: Qazaxlardüşən yurd, Milli yurdu, Sərxanlı yurdu, Murtulu yurdu, Mərcili yurdu. Bulaqlar: Sarı bulaq, Kalva (kərbəlayı) Çoban bulağı, Buzlu bulaq, Yazılı bulaq. Məşhur yerlər: Hacı Əsgər sallaması, Qurbağalınm düzü, Şahlar dərəsi, Hacı Usub gədiyi, Qırınızı dağ (dağ), Ocaqdərə, Dikpiləkən dağı (dağ), Qanlıgöl (göl, Qəbirliyə yaxın), Qırmızıtəpə, Hacı Səfər dibi, Bədəlli quzeyi, Böyük Alagöl (göl), Kiçik Alagöl (göl), Yanıq, Qəbirlər, Farmactəpə, Qotur, Doluşlar əyrisi, Qurbağalı çay (çay), Qaranlığın dərəsi (Alagöllərin sol tərəfində), Tikanlıgəz, Ehsandüzü, Matəm ağacı (Sərçəlidə), El qəbirstanlığı, Məktəb yeri. Sultanheydərdə, Taxtadüzündə VƏ Qaraarxacda Yaylaqlar: Aşıqlı yurdu, Tatallar yurdu Bulaqlar: Ceyran bulağı, Qiblə bulağı, Turşsu bulağı, Yüzbulaq, Küpə bulağı, Lilpər bulağı. Məşhur yerlər: Kəngərli dərəsi, Sultanheydər dağı (dağ), Ayıçınqılı dağı (dağ), Sarımsaqlı dağı (dağ), Keçəldağ (dağ), Pəriçınqılı, Çalaçökəklər, Hacı Qasım çayı (çay), Böyük Gəlinqaya dağı (Humay qaya dağı), Kiçik Gəlinqaya, Taxtadüzü, Tatallar çayı (çay), Qul Alının düzü, Məmmədhüseyn körpüsü (Hacı Sevdimalı körpüsü), Kümbəzlər, Matəmağacı (Yüzbulaqda), Matəmağacı (Turşsuda), Arxaşan (Zalxa gölünün qərb hissəsində), Xanımdərəsi, Hacı körpüsü. Dəlidağın ətrafında Yaylaqlar: Ağdamkənd yurdu, Qaradayçanın yurdu, Bulaqlar: Arxud bulağı, Türbənd bulağı, Molla bulağı, Məşhur yerlər: Nəsir düzü, Əhmədağalı çökəyi, Qatardaş dağı (dağ), Formaşqaya, Qaranlığın dərəsi, Əyriqar, Qulubəy düzü. Məlumatı verən: Zar kənd sakini Ziyad Abış oğlu Nəsibov. 4.4. Dağ adlan Kəlbəcərin ərazisində yerləşən dağlar orogenez (dağ əmələgəlmə prosesləri) və həmçinin vulkan püskürmələri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Dağlar dəniz səviyyəsindən 2000-3700 m hündürlükdə yerləşirlər. Rayonun ərazisinin 70-80 %-ni hündür dağlar təşkil edir. Burada hər bir dağın, təpənin, yerin öz adı var. Rayonun müxtəlif ərazilərində eyni adlı dağlara, çaylara, göllərə və yer adlarına rast gəlinir. Kəlbəcərin müxtəlif ərazilərində yerləşən dağlarm adları aşağıda göstərilir. Kəlbəcərin qərb hissəsində - Keyti dağı, Ağduzdağ dağı, Qazanuçan dağı, Dəlihəsən dağı, Şişdaş dağı, Qaraqaya dağı, Qonur dağ, Pişikli dağı, Məsim qalası dağı, Keçibeliningəzi dağı, Qumlu dağ, Qılışlı dağı. Dəlidağ ətrafında - Dəlidağ, Ağqaya dağı, Sultanheydər dağı, Teymur- uçan dağ, Sarımsaqlı dağı, Sarıbulaq dağı, Nəcəfqulu dağı, Qaraqaya dağı, Humay qaya dağı (Böyük Gəlinqaya dağı), Sarıgüney dağı, Maral dağı, Lilpər dağı. Keçəl dağ və Sarıyer ətrafında - Keçəl dağ, Sarımsaqlı dağı, Sərçəli dağ, Qu-mızı dağ, Dikpləkən dağı, Ayıçınqılı dağı, Dəvə dağı, Dəvəgözü dağı. Tunel - Başbbel ətrafında - Şahdağ, Böyük Boz dağ (Oyuğunşişi dağı), İldırım dağı, Ağbaba dağı, Hovuzun dağı, Qoçdaş dağı, Qala dağı, Mıxtökən dağı, Nərdivan dağ, Sarı bulaq dağı, Qonqur dağ, Göydağ, Qabanqaya dağı, Eyvan dağı, Xocayrud dağı (bu dağ Tunel zonasının şərq hissəsində yerləşir), Şiştəpə dağı, Sarıbulan dağı, Uzunyal dağı, Çilgəz dağı, Qızıkqayası dağı, Ağqayanmbaşı dağ, Qazançay dağı, Yelligədik dağı, Şakkar dağı, Dəlicəli dağ (Çoban dağı), Qaradağlı dağı, Kiçik Qalaboynu dağı, Böyük Qalaboynu dağı. Murov dağ ətrafında - Murov dağı, Gamış dağ, Ömər dağ, Susuzluq dağı, Bağırlı dağı, Buzdux dağı, Ağçmqıl dağı, Koroğlu dağı, Qonur dağ, Hinal dağ, Böyük Hinal dağ, Kiçik Hinal dağ, İnək dağı, Qaravul dağı, Bənövşəli dağ, Sarı dağ, Kərəm dağı, Bəzirgan dağı, Çiçəkli dağ, Həmzəçimən dağ, Tanrıyoxuşu dağı, Təkəqaya dağı, Ağbulan dağı, Çalmalı dağ, Ağdağ, Nadirxanlı dağı, Kə- mərqaya dağı, Dəmir dağ, Sarıyal dağ, Atdaşı dağı. Kənd adlarının mənşəyi Kəlbəcər - bu adın yaranması haqqında yekdil bir fikir yoxdur. Qocaman adamların dediyinə görə Kəlbəcər - Kərbəlayı Həcər adlı bir şəxslə bağlıdır. Onun sərdabəsi (kümbəzi) rayonun qəbirstanlığmda idi. Digər bir varianta görə Kəlbəcər «gəl becər» sözündən götürülüb. Belə ki, rayonun ərazisi maldarlıq üçün çox əlverişlidir. Münbit torpaqları, geniş yaylaqları, subalp çəmənlikləri, meşələri, sərin suları və s. olan strateji bir yerdir. Aran rayonlarmdan, Qarabağdan və digər yerlərdən yayda yaylamaq üçün bu əraziyə gəlirdilər. Onlar payızda geriyə - öz yerlərinə qayıdanda soruşurmuşlar ki, gedib yayladığınız yerlər necə yerdir. Onlar da belə cavab verərmişlər ki, gəl becər, gör necə yerdir. Gəl, gör, becər. Bu variant daha ağılabatandır. Hər halda Kəlbəcər sözünün dəqiq mənası araşdırılmayıb. İstisu qəsəbəsi onun ərazisində çıxan mineral «istisu»yun adı ilə bağlıdır. Abdullauşağı kəndi Abdulla adlı şəxsin adi ilə bağlıdır. Abdullauşağı, yəni Abdulla kişinin nəslindən olanlar və ya Abdulla kişinin uşaqları yaşayan kənd kimi nəzərdə tutulur. Ağqaya kəndi - onun ətrafında olan Ağ qayanm adı ilə bağlıdır. Ağyataq kəndi - kəndin yerləşdiyi ərazi ağ rəngli torpaqdan ibarətdir və bu torpaqda bitən otun yağlılığı çox yüksəkdir. Bu əraziyə bəzən də «Yağ yataq» deyirlər. Kəndin ərazisində «Ağyataq» adlanan mineral filiz yatağı sahəsi da var. Kəndin adı buradan götürülmüşdür. Ağdaban kəndi Murovdağ silsiləsinin ətəyində yerləşir. Kəndin yerləşdiyi ərazidə çox sayda fıstıq ağacı var. Fıstıq ağacı olan ərazi həmişə ağ dumanla örtülü olur. Dumanlı dağ silsilələrində həmişə şeh olur. Duman şehliyir, elə bil ki, göydən ağ buludlar yerə damır. Kənd ağsaqqallarının söylədiklərinə görə əvvəllər kəndin adı Ağduman və ya Ağdaman adlanırmış, sonradan bu söz Ağdaban adlanıbdır. Başqa bir variantda Ağdaban sözünün yaranmasını monqol-tatarların Azərbaycana gəlməsi ilə əlaqələndirirlər. Deyilənlərə görə monqol-tatar qoşunları səfər zamanı Murovdağ silsiləsindən aşarkən indiki Ağdaban kəndinin yerləşdiyi ərazidə dincəlməli olurlar. Bu ərazidə dağ ağ rəngə çalır. Daban monqol-tatar ləhcəsində dağ deməkdir. Ağdaban yəni, Ağ rəngli dağm ətəyində yerləşən kənd deməkdir. Kəndin bünövrəsini XIX əsrin sonlarmda Kəlbəcərin Dəmirçidam kəndindən gələn Məşədi Məmmədalı, Məşədi Hümbət, Kərim, Qasım və bir neçə nəfər digər qohum - əqrəba qoymuşlar. Ağdaş kəndinin adı Ağdaş dağının admdan götürülmüşdür. Kənd ağ rəngli qayaları olan dağm ətəyində yerləşir. Ağcakənd - Laçın rayonunun Ağcakəndində yaşayan varlı adamlar mal- qoyun saxlamaq üçün bu kəndin yerləşdiyi ərazidən binə yeri kimi istifadə edirmişlər. Bü kəndin bir nəfər varlı sakini Ağca adlanan qızmı ərə verir. Həmin qız öz həyat yoldaşı ilə yaşamaq üçün bu binə yerinə gəlir və kəndin bünövrəsini qoyurlar. Ağcanın şərəfinə kəndi Ağcakənd adlandırırlar. Ağca sözünün mənası ağ rəng deməkdir. Alaqaya kəndi - kənd Qırxqızdağ silsiləsinin Kəlbəcərə baxan tərəfində yerləşir. Bu ərazidə kənddən 2-3 km məsafədə ala rəngli böyük bir qaya var. Həmin qayanm adı ilə kənd belə adlanır. Alçalı kəndləri: rayonun ərazisində 3 Alçalı kəndi var. Alçalı (Qılışlı so- vetliyi), Alçalı (Daşbulaq sovetliy) və Alçalı (Günəşli sovetliyi) - bu kəndlər alça ağacları ilə bol olan ərazilərdə yerləşdiyinə görə belə adlanırlar. Almalıq kəndi - kəndin sakinləri əvvəlki dövrlərdə kəndin «Gözlü bulaq» və «Otaqlar» adlanan ərazilərində yaşayıblar. Sonralar kənd sakinləri hər tərəfdən alma ağacları ilə bol olan meşə örtüyü ilə əhatə olunan ərazidə məskunlaşıb və həmin ərazini də Almalıq adlandırıblar. Ahrzalar kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Alırza adlı bir şəxslə bağlıdır. Alolar kəndi - bu kənd Dərələyəzdən gəlib burada məskunlaşan Alo adlı kişinin adı ilə bağlıdır. Armudlu kəndi armud ağacları ilə bol olan ərazidə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Allıkənd - kənd allı-güllü bir ərazidə yerləşir. Kəndin ərazisində «Albu- xara» adlı gavalı bitir. Kənd həm allı-güllü bir ərazidə yerləşdiyinə, həm də Al- buxara gavalısının bitdiyinə görə Allıkənd adlanır. Allı, yəni həm allı-güllü-çiçəkli, həm də albuxara bitən yer deməkdir. Ayrım kəndləri - Yuxarı Ayrım və Aşağı Ayrım kəndlərinin adları türk ayrım tayfalarının adı ilə bağlıdır. Babaşlar kəndi - bu kəndin adı Babakişi adlı bir şəxslə bağlıdır. Başkənd başqa kəndlərə nisbətən yuxarı səviyyədə, yüksəklikdə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Bağırlı kəndinin adı Bağır adlı şəxslə bağlıdır. Bağırsaq kəndi - bu kənd Bağırsaq adlanan dərədə yerləşir. Dərənin əyri, dolayı, uzun yolları vardır. Dərə sanki bağırsağa oxşayır. Bağırsaq sözü də buradan götürülmüşdür. Bağlıpəyə kəndi - bu kənddə olan hər hansı bir hadisə və ya sirr kənd ağsaqqallarının icazəsi olmadan kənara çıxmazmış. Kəndin sakinləri olmayan kənar şəxslərin kəndə girməsi də ağsaqqalların icazəsi ilə həyata keçirilərmiş. Kənd elə bil bağlı, qapalı həyat tərzi keçirirmiş. Kəndin adı sakinlərin belə hərəkətləri ilə bağlıdır. Pəyə mal-qara saxlanılan yerə deyilir. Bu kəndin ərazisində yolları hər tərəfdən bağlı və lazımi yerdən girişi olan pəyələr də olub. Bağlıpəyə sözünün buradan əmələ gəlməsini deyənlər də var. Bazar kəndin adı onun bünövrəsini qoyan türk «Bazar» tayfalarmm adı ilə bağlıdır. Başhbel kəndi - kəndin ərazisi qədim yaşayış məskəni olub. Başlıbel kəndinin ərazisində iki yüksək yal beli (dağ aşırımı) var. Bu yal belinin biri ilə Tərtər vadisinə, o birisi ilə isə Həkəri vadisinə getmək olur. Qarabağdan Sarıye- rə, Qaraarxaca, Taxtadüzə, Sərkərə, Laçm istiqamətinə və s. gedən el yolunun axırmcı aşırımı bu yal bellərindən keçir. Başlıbel, yəni bu ərazinin yüksəkliyinin baş hissəsində olan axırıncı yal aşırımı, başda olan yal beli deməkdir. Bu yallar iki olduğundən «dubel» (du iki deməkdir, Başdubel, Başlıbel və.s) adlanır. Başlı- bel sözünün buradan yarandığı ehtimal olunur. Kəndin bünövrəsini Laçm rayonunun Böyük (Baş) Seyidlər kəndindən gələn Seyid Nəbi, Seyid Əsəd, Seyid Abbas, Alı Xəlifəli, Kərbəlayı Cəfərli qoymuşlar. Barmaqbinə kəndi - bu kənd keçmişdə binə olan ərazidə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Barmaq dağ tirəsi mənasmı verir (barmağa oxşadığma görə). tmanbinəsi (Əhmədoğlununşamı) kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan İman adlı bir şəxslə bağlıdır. Bu kəndə el arasında Əhmədoğlunun şamı da deyirlər. Bəzirxana kəndi - bu kənddə bəzir yağı istehsal etmək üçün bəzir bitkisi əkib - becərirmişlər. Bəzir yağı istehsal etmək üçün istifadə olunan daşlar 1970- ci illərə kimi kəndin şərq hissəsində yerləşən dəyirmanın yanmda qalırdı. Bəzirxana sözü buradan götürülmüşdür. Kəndin yerləşdiyi ərazi qədim yaşayış məskəni olub. Ev himləri (özülləri) qazılarkən köhnə ev dıvarlanmm qalıqları, alt-üst mərtəbəli qəbirlər, yerin altında gizlədilmiş bütöv saxsı küpələr və s. aşkar edilirdi. Yeni kəndin bünövrəsini təxminən 1850-1860-cı illərdə (XIX əsrin ortalarında) Zəylik kəndindən gələn Kərbəlayı Hüseyn, Molla Həsən, Kərbəlayı Təhməz, Kəlbəcərdən gələn Şükürlər tayfasınm ulu babası İsmayıl qoymuşlar. Boyaqb kəndi - bu kəndin ərazisində boyaq otları bitir. Həmin otlardan yerli əhali boyaq kimi istifadə edirdilər. Kənbin adı buradan götürülmüşdür. Bozlu kəndi - kəndin bünövrəsini Babaşlar kəndindən gələnlər qoymuşlar. Kənd yerləşdiyi ərazi qonur, boz rəngə çalır. Bozlu sözü buradan əmələ gəlmişdir. Kəndin adını Bozlu türk tayfalarının adı ilə bağlayanlar da var. Böyükdüz kəndi - kənd ərazisi böyük olan bir düzdə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Bu kəndin bünövrəsini Laçm kəndindən gələnlər qoymuşlar. Cəmilli kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Cəmil adlı bir şəxslə bağlı- Comərd kəndi - bu kəndin bünövrəsini Dərələyəzdən gələnlər qoymuşlar və öz keçmiş kəndlərinin adı ilə adlandırmışlar. Qocaman (yaşlı) ağsaqqalların söylədiklərinə görə XV-XVI əsrlərdə Dərələyəzdən Cani (Canlı) varlı bir çodar Qara Kilisə (indiki Sisiyan) rayonuna mal almağa gedib. Çox sayda iribuynuzlu mal alıb evinə qayıdarkən, bir oğlandan xahiş edir ki, bala mənə kömək et malları dağm o biri tərəfinə aparaq, sənə hörmət edərəm. Oğlan çodara kömək edib malları dağm o biri tərəfinə aparanda payız fəsili olduğundan şiddətli qar yağmağa balşlayır. Çodar ehtiyyat edir ki, oğlan geriyə tək qayıtsa borana düşə bilər. Ona görə də oğlana deyir ki, gedək bizə, havalar yaşxılaşanda səni evinizə apararam. Həmin il qış sərt keçir və dağlardan keçmək mümkün olmur. Oğlan yaza kimi çodarın evində qalır. Çodar varli olub və övladı yox imiş. O, oğlana deyr ki, bala mənim övladım yoxdur və var- dövlətimə sahib qalan heç kimim yoxdur. Qal mənə oğulluq et, var-dövlətim sənə qalsm. Oğlan razılaşır. Yazda dağlardan qar əriyib adamlarm keçməsinə imkan yaranandan sonra kişi oğlanla birlikdə Qara Kilisəyə gedir. Oğlan gilin kəndinə yaxmlaşanda kişi ondan evlərinin yerini soruşur. Oğlan evlərini ona göstərir. Kişi oğlanı onlarm qonşuluğunda olan evə aparır. Ev sahibi onlara oğlanm itgin düşməsini və ona yas da verilməsini danışır. Kişi oğlanı həmin evdə qoyub oğlan gilə gedir. Hal - əhvaldan sonra əhvalatı onlara danışır. Tam dəqiqləşdirəndən sonra ata-anasının razılığı ilə oğlanı oğulluğa götürür və geriyə, Dərələyəzə qayıdır. Kişi öləndən sonra onun var-dövləti oğlana qalır. Həmin oğlanm oğlanlarından biri Kəlbəcərin Comərd kəndinə köçüb kəndin bünövrəsini qoyub. Yəqin ki, o, öz atasının əvvəlki kəndinin adını bu kəndə qoyub. Çaykənd - bu kənd Tərtər çayının sahilində yerləşdiyinə görə belə adlanır. Çapar kəndi - bu kənd rabitə üçün əlverişli olan yolların üstündə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Çapar qasid, rabitəçi (poçtolyon) deməkdir. Türk ordusunda xüsusi xidmətçilərə-qasidlərə çapar deyilirdi.(58) Çayqovuşan kəndi - bu kənd bir neçə çaym qovuşduğu ərazidə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Çəpli kəndinin adı çəpli türk tayfasının adı ilə bağlıdır. Çıraq kəndi - kəndin bünövrəsini çıraqlı türk tayfası qoymuşdur. Kənddə ilk məskunlaşan Qazax rayonundan «Qazax Əhməd» ləqəbli bir şəxs olmuşdur. Kəndin adı həmin tayfanın adı ilə bağlıdır. Çıldıran kəndinin bünövrəsini Türkiyənin Çıldıran vilayətindən gələnlər qoyublar. Kəndin adını öz əvvəlki yerlərinin adı ilə adlandırıblar. Çərəkdar kəndi - Çərəkdar dar keçid dəməkdir. Kəlbəcərə gedib-gələn yollar bu dar keçiddən keçdiyinə görə kənd Çərəkdar adlanır. Çorman kəndi - Orman türkcə meşə deməkdir. Kənd meşənin içərisində yerləşdiyinə görə Çorman adlanır. Orman sözü assimliyasiya olunub Çorman şəklini almışdır. Kəndin yerləşdiyi ərazi qədim yaşayış məskəni olub. Kəndin bünövrəsini X VI - X V11 əsrlərdə Qoçnalı adlı bir şəxs qoymuşdur. Çovdar kəndi - Çovdar və Kərəm adlı iki varlı çodar məskunlaşmaq üçün Çovdar və Şahkərəm kəndlərinin ərazisinə gəliblər. Çovdar kişi Çovdar kəndinin bünövrəsini qoyub və kənd onun adı ilə bağlıdır. Çopurlu kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Çopur Hüseyn adlı bir şəxslə bağlıdır. Çobankərəkməz kəndi - kərəkməz türk dilində lazım deyil mənasını verir. Yəni bu kəndə çoban lazım deyil. Damğalı kəndinin adı Damğalı tayfasının adı ilə bağlıdır. Damğa sözünün mənası nişanə demkdir. Orta əsr mənbələrinə görə oğuzlarda damğa dövlət gerbi sayılmışdır. Tamqalıq tayfaları Ön Asiyaya monqollarla gəlmişlər. Daşbulaq (keçmiş Oktyabrkənd) kəndi - kəndin əvvəlki adı Kilsəli olub. Həmin ərazidə qədim alban kilisələri var. Sonralar kəndin adı dəyişdirilib Daşbulaq qoyulmuşdur. 1956-cı ildə kəndin adı yenidən dəyişdirilərək Oktyabr inqilabı şərəfinə Oktyabrkənd adlandırılıb. 1992-ci ildə kəndin əvvəlki adı-Daşbulaq bərpa edilib. Kəndin yerləşdiyi ərazidə daşdan düzəldilmiş iki vannası olan bir bulaq var. O vannaların hər biri 2 metr uzunluğunda, 1 metr enində və 60 santimetr hündürlüyündədir. Hər bir vanna bütöv daşdan əl ilə yonulmuşdur. Hər bir vannanın üzərində qədim alban hərfləri ilə yazılmış mətn vardır. Yazılar hər bir vannanın bütöv üstünü əhatə edirdi. Bulaqdan axan su əvvəl vannanın birinə axırdı, o vanna dolandan sonra su əl ilə açılmış xarım vasitəsilə o biri vannaya tökülürdü. Kənd camaatı bu vannalardan ancaq içməli su qabı kimi istifadə edirdilər. Bu vannalardan bəzən yemək yağı, qatıq və pendir saxlanan tuluq və dəriləri yumşaltmaq üçün də istifadə edirdilər. Həmin tuluqları bu vannalarda bir neçə gün suyun içərisində saxlayırdılar, tuluq yumşalandan sonra öz əvvəlki işlək halına düşürdü. Kəndin admm Daşbulaq olması bu iki qoşa daş vannası olan bulağm adı ilə bağlıdır. Dərəqışlaq kəndi qışda mal-qoyun saxlanılan dərədə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Qışlaq sözünün mənası qışda yaşayış yeri deməkdir. Dəmirçidam kəndinin ərazisində qədim tikili yerləri var imiş. Tikinti kalafalarının birinin yerini qazarkən dəmirçi körüyünün dəmir kütlələri (qalıqları) tapılmışdır. Ona görə də kənd Dəmirçidam adlandırılıb. Dovşanlı kəndi dovşanlı tayfasının adı ilə bağlıdır. Mənbələrə görə Dov- şanlu Azərbaycanda məskunlaşmış Ayrım tayfalarmdan biridir. Əsrik kəndinin bünövrəsini XVIII əsrin sonlarmda Tovuz rayonunun Əs- rik-Cırdaxan kəndindən gələn Şano qardaşları qoymuşlar və kəndin adını öz əv- vəlki kəndlərinin adı ilə adlandırmışlar. Kəndin mərkəzindən axan çay onu iki hissəyə ayırır. Kəndin bir hissəsi «Koralılar», digər hissəsi isə «Avdıuşağı» adlanır. Koralılar sözü kəndin ilk sakinlərindən olan Ah kişinin adı ilə bağlıdır. Gözləri balaca olduğuna görə ona «Kor Ah» ləqəbi veriblər. Bu hissədə Kor Almm törəmələri yaşayıblar. Kəndin digər hissəsində isə Avdı kişinin törəmələri yaşadıqlarma görə onun admı daşıyır. Fətallar kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Fətalı adlı bir şəxslə bağlı- du. Göydərə kəndi Göydərə adlanan ərazidə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Dərə göy rəngə çalır. Günəşli (keçmiş Kilisəli) kəndi - kəndin adı 1992-ci ilə qədər Kilisəli idi. Bu kəndin yerləşdiyi ərazidə bir neçə qədim alban kilisəsi olduğuna görə kənd belə adlanırdı. Sonradan kəndin adı dəyişdirilib Günəşli qoyuldu. Kəndin ərazisi güney (cənub) olduğundan həmişə günəşli olur. Ona görə də sonradan kənd Günəşli adlandırılıb. Güneypəyə kəndi güney adlanan ərazidə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Güney günəşin çox düşdüyü, yəni cənub hissəyə, yerə deyilir. Pəyə mal tövləsinə deyilir. Yəni güneydə yerləşən mal tövlələri olan kənd deməkdir. İlyaslar kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan İlyas adlı bir şəxslə bağlıdır. Hacıkənd (keçmiş Smıq Kilisə) kəndi - kəndin adı onun ərazisində uçulub, dağılmış alban kilisələri olduğuna görə Sınıq Kilisə adlanırdı. Kəndin bünövrəsini Ələmşah adlı bir şəxs qoymuşdur. Ələmşah Kəlbəcərdən ilk Haca gedənlərdən biri olmuşdur. Hacı titulunu alan Ələmşah bu kənd camaatının ulu babasıdır. 1992-ci ildə kəndin adı dəyişdirilib Hacı Ələmşahın şərəfinə Hacıkənd adlandırılmışdır. Hacıdünyamalılar (keçmiş Vəng) kəndi - kəndin adı onun bünövrəsini qoyan Hacı Dünyamalının şərəfmə belə adlanır. Həsənlər kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Qara Həsən adlı bir şəxslə bağlıdır. Həsənlər, yəni Həsənin nəslindən olanların yaşadığı kənd deməkdir. Həsənizi kəndi - kəndin yerləşdiyi ərazi Həsən bəy adlı bir varlının qışlaq yeri imiş. Həsən bəy yay aylarmda mal-qoyunlarını yaylamaq üçün Gülüstana çıxararmış. Payız mövsümündə qar yağanda qışlağa qayıdarmış. Bir dəfə o, yaylağa çıxıb qışlağa qayıtmır. Bu kəndlə qonşu olan Umudlu kəndində Qazax rayonundan varlı bir «qaçaq» yaşayırmış. Bu qaçaq öz adamlarını göndərir ki, gedin görək Həsən bəy niyə qışlağa qayıtmayıb. Həmin adamlar Həsən bəyin dalmca Gülüstana gedirlər. Onlar oraya çatanda görürlər ki, Həsən bəyin mal-qoyununun xeyli hissəsi məhv olub, salamat qalan 10-15 baş mal-qoyunla Həsən bəy Goranboya-arana tərəf gedib. Həmin vaxt qar yağdığma görə Həsən bəyin izi görünürmüş. Bu hadisəyə görə də Umudlu kəndinin adamları Həsən bəyin qışlaq yerini «Həsənin izi» adlandırıb, bəziləri isə köçüb orada məskunlaşıblar. Heyvalı kəndi - kəndin adı heyva meyvəsinin adı ilə bağlıdır. Hopurlu kəndi - kəndin adı Laçm rayonunun Mirik kəndindən gəlib burada məskunlaşan Hopur Hüseynin adı ilə bağlıdır. Xallanlı kəndi - kəndin adı Türkiyənin Çataçat vilayətindən gəlib bu ərazidə məskunlaşan xallanlı tayfasının adı ilə bağlıdır.
İstibulaq kəndi - kəndin əvvəlki adı Üstübulaq olub. Kəndin üstündən, yəni yuxarı tərəfindən çox sayda bulaq axdığma görə belə adlanırmış. Bu kəndin bünövrəsini Smıq Kilisə kəndindən olan Topal İsmayıl adlı bir şəxs qoymuşdur. Onun bir neçə oğlu var imiş. Yaşayış yeri (məhlə yeri) olmadığmdan o, gəlib Kilsə kəndində yaşayan Qasım üşağmm Babası Məhərrəm kişidən öz uşaqlarına ev tikmək üçün yer istəyir. İstibulaq kəndinin ərazisi Məhərrəm kişiyə məxsus imiş. Məhərrəm kişi həmin yeri Topal İsmayıla bağışlayır. İstibulağm ərazisində kənd camaatının məskunlaşmasından qabaq «Ayam» adlı qədim bir alban tikintisinin abidəsi var idi. Sonradan bu tikilini söküb, yerində kənd sovetinin (kolxozun idarə heyətinin) binasını inşa ediblər. Kaha kəndi - kəndin adı onun ərazisində çox sayda kahalar olduğundan belə adlanır. Kəndyeri kəndi - bu kənd qədim zamanlarda yaşayış yeri olub, sonralar xarabaya çevrilib (uçub dağılmış) kəndin yerində salındığına görə belə adlanır. Kərəmli (İmarət Qərvənd) kəndi - Murovdağ silsiləsi ilə Qocaqurd (Xocayurd) dağı arasında yerləşir və meşəliklə örtülmüşdür. İndiki Kərəmli kəndi, 1993-cü ilə qədər İmarət-Qərvənd adlanıb və iki hissədən ibarət olub. Camaat arasında kəndin şərq hissəsi Kərəmli, qərb hissəsi isə Almədətli (Alməətli) adlanırdı. Evlərin çoxu Kərəmli adlanan hissədə idi. Almədətli adlanan hissəni Gərək çayı iki hissəyə bölür. Gərək çayı Tərtərçaym sol qoludur və mənbəyini Murovdağ silsiləsinin ətəklərindən - Daşağıl, Çayqovuşan, Qaraqaya, Yelliyal yaylaqlarından götürüb, İmarət-Qərvənd kəndini keçərək Qazı qəbirstanlığının yaxınlığında yerləşən «Xot» deyilən günbəzin sağ tərəfindən Tərtər çayma tökülür. Gərək çayının sağ qolu Ağdaban çayı adlanır. Ağdaban çayı Gərək çayının bir neçə qolundan biridir. Amma xəritələrdə Gərək çayı səhvən Ağdaban çayı kimi qeyd edilir. Gərək çayı öz admı «Gərək» adlanan kənddən götürür. XVIII əsr mənbələrində Gərək çayının adı çəkilir. Çayın yuxarı və aşağı hissələrində «Gərəyin düzü», «Gərəyin qəbirstanlığı» adlanan yerlər var. Xanlıqlar dövründə söz gedən ərazilər «Kolanı mahalı» adlanmışdır. Mənbələrdən məlum olur ki, bu mahal şərqdən və cənub-şərqdən «Xəmsə» məlikləri, qərbdən isə Göyçə mahalı ilə sərhəd olmuşdur. Kolanı mahalmm kəndlərindən biri olan Gərravənd (Qərvənd) kəndi də «Kolanı yurdu» kimi xatırlanan Uşacıq kəndi ilə üzbəüz olmuşdur. Ümumiyyətlə, Tərtərçayın orta axarmda yerləşən oba və kəndlərin əhalisi türk tayfalarındın biri olan Kolanı tayfasından ibarət olmuşdur. Gərravənd (Qərvənd) kəndi XIX əsrin 40-cü illərində I, II, və III Gərravənd kimi xatırlanır. Gərravənd oykonimini Gərayvənd, yəni Gəraya məxsus olan tayfa, qəbilə kimi də izah etmək olar. Çox ehtimal ki, Gərravənd əhalisi mənbələrdə adı çəkilən «Gərək» kəndinin əhalisidir. Gərravəndi burada «Gərəkvənd» kimi də izah etmək olar. XIX əsr mənbələrində I Gərravənd kimi tanınan kənd sonralar İmarət- Gərravənd adlandırılmışdır. İmarət-Gərravənd kənd icmasına bu günkü Sərsəng su anbarı ilə Ağdaban kəndi arasmda yerləşən Umudlu, Qayapəyə, Zərifli, Seyidlər, Çıraqlı, Qaragözlü, Kərəmli, Qazıxanlı, Rəsilli, Almədətli, Alıbəyli, Ərikli, Bəylik oba və kəndləri daxil olmuşdur. XIX əsrin ortalarından Kərəmli ayrıca kənd kimi xatırlansa da, sonralar İmarət-Gərravənd kənd icmasının tərkibində adı çəkilir. 1905-1918-ci illərdə Qavqaz cəbhəsindən qaçıb bu yerlərdə gizlənən erməni silahlı bandalarmm müsəlmanlara qarşı törətdikləri ölüm və qırğınlanlarla müşayiət olunan vəhşiliklərdən sonra adı çəkilən oba və kəndlər dağıdılmışdır. 1920-ci ildən sonra geri, öz yurduna qayıdan müxtəlif kənd və obalardan olan ailələr əsasən Kərəmli adlanan hissədə yerləşmişlər. Ona görə də kənd camaat arasında Kərəmli kimi tanınmış, bura qayıdan ailələr İmarət-Qərvənd icmasına aid olduğu üçün sənədlərdə İmarət-Gərravənd (İmarət-Qərvənd) kimi qeyd edilmişdir. İmarət-Qərvənd (Kərəmli) Ağdərə (Mardakert) rayonunun ən böyük azərbaycanlı türk əhalisi yaşayan kəndi olmuşdur. 1991-ci il sentyabrın 17-dən 24-nə qədər gedən döyüşdə ermənilər kənddə olan rus hərbiçilərinin köməyi ilə evlərin çox hissəsini qarət etmiş və yandırmışlar. Kənd 24 sentyabr 1991 -ci ildə işğal edilmişdir. Kənddə salamat qalmış bəzi evlər isə dekabrın 18-də yandırılıbdır. Kənddə olan rus hərbiçiləri öz «missiyalarını» yerinə yetirərək kəndi tərk etdilər və kənd tamamilə xarabalığa çevrildi. İmarət-Qərvənd kəndi 1600-ə qədər əhalisi olan 320 təsərrüfatdan ibarət idi. İmarət-Qərvənd və Ağdaban uğurunda gedən döyüşlərdə 15 nəfər şəhid ol- muş, 47 nəfər yaralanmışdır. Ağdərə rayonu ləğv edildikdən sonra İmarət-Qərvənd kəndinin ərazisi Kəlbəcər rayonuna verilmiş və kənd rəsmi olaraq Kərəmi i kimi qeyd edilmişdir. 2010-cu ilin məlumatma görə burada 302 nəfər qeydiyyatda olmuşdur. İmarət- Qərvənd kəndinin əhalisinin qalan hissəsi isə əsasən Tərtər rayonunda Çardaqlı kəndi adı altmda yaşayır. İmarət-Qərvənd adı isə səhlənkarlıq nəticəsində heç bir yerdə qeydiyyatda yoxdur və tarixi adlardan biri beləcə yox olmaqdadır. Keştək kəndi - Keştək sözü tək-tək məskunlaşan deməkdir, yəni tək köç mənasını verir. Belə ki, Keştək ərazisində məskunlaşan adamlar Dərələyəzdən tək-tək gəlib burada məskunlaşıblar. Bir ailə gəlib burada məskunlaşandan sonra başqa bir ailə onlara baxıb məskunlaşırmış və s. Keçiliqaya kəndi - bu kəndin yerləşdiyi ərazidə dağ keçiləri yaşayan, böyük qayaları olan dağ olduğuna görə belə adlanır. Kəndin yerləşdiyi ərazi qədim yaşayış məskəni olub. Kəndin bünövrəsini Gəncənin Balçılı kəndindən gələn Hüseyn adlı bir şəxs qoymuşdur. Kola tağ kəndi - Kolatağ kolətək sözündən götürülmüşdür. Kolətək, yəni meşə ətəyində yerləşən kənd deməkdir. Kol kiçik ağac mənasını verir. Qasımlar (keçmiş Kilsə) kəndi - bu kəndin əvvəlki adı Kilsə idi. Kəndin ərazisində qədim alban kilsələri olduğuna görə belə adlanırdı. 1992-ci ildə kəndin adı dəyişdirilib onun bünövrəsini qoyan Qasım üşağı adlanan tayfanın şərəfinə Qasımlar adlandırılmışdır. Qamışlı kəndi - kənd yerləşdiyi ərazinin üst (yuxarı) hissəsində, ətrafında qamış bitən balaca bir göl var. Ona görə də kənd Qamışlı adlanır. Qazıxanlı kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Qazınm şərəfinə belə adlanır. Qalaboynu kəndi - bu kənd hər birinin başında qala olan iki dağın arasmda yerləşdiuinə görə Qalaboynu adlamır. Qasımbinəsi kəndi - kəndin adı onun bünövrəsini qoyan Qasım adlı bir şəxsin adı ilə bağlıdır. Qaragüney kəndi - rayonun ərazisində iki Qaragüney kəndi var. Onlardan biri Zülfüqarlı, digəri isə Comərd sovetliyinin ərazisində yerləşir. Bu kəndlər Qaragüney adlanan ərazilərdə yerləşdiyinə görə belə adlanırlar. Qara güney, yəni qara torpağı olan güney deməkdir. Qara torpaq məhsuldar olur, güney isə cənub, isti olan yerdir. Qanlıkənd - bu kəndin bünövrəsini Keştək kəndindən gələn Mərdan adlı bir şəxs qoymuşdur. 1917-ci il inqilabına kimi kəndin adı Mərdanlı olmuşdur. Sonralar bu kəndin camaatı ilə İlyaslar kəndinin camaatı arasmda dəfələrlə qanlı ölüm hadisələri olduğuna görə kənd belə adlandırılmışdır. Başqa bir ehtimala görə kəndin adı kanqlı türk tayfalarının adı ilə bağldır.(49) Qaraxançallı kəndi - kəndin adı onun bünövrəsini qoyan tayfanın adı ilə bağlıdır. Qarabağ xanlığının qoşunu ilə birlikdə yadelli işğalçılara qarşı döyüşən əsgərlər sırasında Kəlbəcərdən olan dəstədə Allahverdi adlı bir şəxs var imiş. O, hündürboy adam olub. Döyüşün qızğın çağmda xana xəbər çatdırırlar ki, qoşunun içərisində hündürboy bir əsgər düşmən qoşununu qırıb-çatır (öldürür). Döyüşdən sonra xan həmin əsgəri yanma çağırtdırıb təşəkkür edir və ona bağışlamaq üçün bir qılınc sifariş edir. Qılınc Allahverdinin boyunun hündürlüyünə görə uzun olur. Qılıncın uzunluğuna görə də ona Karaxançallı ləqəbi verirlər. Kara türkcə böyük deməkdir, karaxançal, yəni uzun xançal. Kəndin bünövrəsini də XVI- XVII əsrlərdə həmin Karaxançallı Allahverdi qoyub. Qılınclı kəndi - kəndin adı onun bünövrəsini qoyan qılınclı tayfalarının adı ilə bağlıdır. Dal Qılınclı kəndi - kəndin adının birinci hissəsi yuxarı mənasını verir, yəni Qılınclı kəndinə nisbətən yuxarı hissədə yerləşən Qılınclı deməkdir. Qaraçanlı kəndi - bu kəndlər (üç kənd: Aşağı, Orta və Baş Qaraçanlı) Qoçdaş dağınm ətəyində yerləşirlər. Bu dağ həmişə dumanlı, çiskinli olur. Çən el arasmda dumanlı-çiskinli hava şəraitinə deyilir. Buradan da Qaraçanlı (qara çənli) sözü yaranmışdır. Bu kəndin ərazisində «Uluxan» adlı qədim alban qalası var. Ona görə də bu kəndə Uluxan Qaraçanlısı da deyirlər. Qozly kəndi - kəndin adı onun yerləşdiyi ərazidə bol məhsul verən qoz ağaclarının çox olması ilə əlaqədardır. Qozlu körpü kəndi - bu kənd Tərtər çayının sahilində yerləşir. Həmin ərazi qoz ağacları ilə boldur. Çox güman ki, kəndin yerləşdiyi ərazidə qoz ağaclarından çay üstündən körpü salındığına görə belə adlanır. Quzeyçirkin kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan «Quzeyçirkin» adlanan qədim türk tayfasının şərəfmə belə adlanır. Qızılqaya kəndi - bu kəndin ərazisində qırmızı rəngə çalan (qızıla bənzər) qayalarm, dağ silsilələrinin olması ilə əlaqədar kənd belə adlanır. Laçın kəndi - kəndin bünövrəsini XVIII əsrdə Laçın rayonundan gələn Xudayar, Allahyar və Bərxudar qoymuşlar. Xudayar və Allahyar qardaşdırlar. Kəndin admı öz rayonlarının adı ilə adlandırmışlar. Digər bir varianta görə kənd Laçın dağınm ətəyində yerləşdiyinə görə belə adlanır. Laçın sözü quş adıdır. Əlçatmaz sıldırım qayaları olan dağlarda laçın quşu yaşayır. Laçm dağının əlçatmaz sıldırım qayaları var. Laçm yalçın, sıldırım mənasını verir. Lev kəndi - bu kəndin ərazisində qədim albanların «Lök» adlı bir qalası var. «Lök» sözü el arasında «Löy» səslənir. Lök və Löy sözləri tədricən assim- liyasiya olunaraq Lev şəklinə düşmüşdür. Məmməduşağı kəndi - kəndin bünövrəsini Məmmədüşağı adlı tayfa qoy- duğuna görə kənd belə adlanır. Məmmədsəll kəndi - kəndin bünövrəsini Məmməd adlı bir şəxs qoymuşdur. Bu yerlərdə qış çox sərt keçdiyindən Məmməd fikirləşir ki, qış 3-4 ay çəkər, ona görə də mal-qoyuna 3-4 aylıq ot-yem tədarükü görür. Ancaq qış 5-6 ay çəkir, mal-qoyunun otu, yemi qurtarır və mal-qara məhv olur. El arasında onun bu hərəkətinə Məmmədin səhfi deyirlər və kəndin adım da Məmmədsəfı adlandırırlar. Mərcimək kəndi - bu kəndin ərazisində yaşayan iki nəfər mərc gəlirlər ki, filan bitki burada bitməz. Biri deyir bitər, o birisi deyir bitməz. Bu bitkinin burada bitməsinə əmin olan adam o birisinə deyir ki, mərcimi ək, o birisi həmin bitkini orada əkir və bitki bitib, inkişaf edir. Mərcimək dənli bitki növüdür. Mərcimək sözü də buradan yaranmışdır. Mehmana kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Mehman adlı bir şəxslə bağlıdır. Mehman sözünün mənası qonaq deməkdir.
Başqa bir varianta görə kəndin bünövrəsini qoyanlar Qərbi Azərbaycanın Vedi mahalının Milli dərəsi deyilən ərazisindən gəliblər və kəndi öz keçmiş yerlərinin adı ilə adlandırıblar. Mollabayramh kəndi - kənd Bayram adlı bir mollanın şərəfinə belə adlanır. Hal-hazırdakı kəndin ərazisi Zar kəndinə məxsus olub. Kəndin sakinləri bu kəndin cənubunda yerləşən qayaların altında «köhnə kənd» adlanan ərazidə yaşayırmışlar. Bu qayaların uçub-dağılmaq qorxusu var imiş. Bayramm arvadı Cahan Zarlı Məşədi Rəşonun qızı olduğundan Məşədi Rəşo özünə məxsus olan torpaq ərazisininin bir hissəsini yeni kənd salmaq üçün Molla Bayrama bağışlayıb. Mozkənd - kəndin yerləşdiyi əraziyə Mozun dərəsi deyirlər. Moz mozalan sözündən götürülmüşdür. Bu ərazilərdə iribuynuzlu mal-qara saxlamaq üçün çox yaxşı şərait vardır. İsti yay günlərində mozalanlar iribuynuzlu malları (inəkləri, öküzləri, danaları və s.) sakit olmağa qoymur, onları dişləyirlər. Mallar mozalanların əlindən zinhara gəlirlər, özlərini dəli kimi aparırlar. Bu yerlərə bəzən də «Dəli moz» deyirlər. Kəndin adı buradan götürülmüşdür. Moz Qaraçanh kəndi - kəndin yerləşdiyi əraziyə Mozun dərəsi deyirlər. Moz mozalan sözündən götürülmüşdür. Bu yerlərə bəzən də «Dəli moz» deyirlər. Qaraçanh sözü qara çən, yəni dumanlı çiskinli hava şəraitinə deyilir. Kəndin adı moz və qaraçənlı sözlərindən əmələ gəlmişdir. Nadirxanh kəndi - kəndin adı Dərələyəzdən gəlib onun bünövrəsini qoyan Nadirxan adlı bir şəxsin şərəfinə belə adlanır. Narmclar kəndi - kəndin adım Ağdam rayonunun İsmayılbəyli kəndindən bu kəndə ərə gələn İsmayıl bəyin qızı Narınc xanımın şərəfinə Narmclar ad- landırıblar. Nəcəfahlar kəndi - kəndin adı İrandan gəlib onun bünövrəsini qoyan Nəcəf və Alı adlı iki qardaşın adı ilə bağlıdır. Nəbilər (keçmiş Quşyuvası) kəndi - kəndin ərazisi meşəlikdir və həmin ərazidə çox sayda quş yuvası olduğuna görə Quşyuvası adlanırdı. 1992-ci ildə kəndin adı dəyişdirilib onun bünövrəsini qoyan Nəbi adlı şəxsin şərəfinə Nəbilər adlandırılıbdır. Nəbilər, yəni Nəbinin nəslindən olanlar yaşayan kənd deməkdir. Otaqb kəndi - kənd ağsaqqallarının söylədiklərinə görə bir kişi öz oğlunu evləndirəndən sonra gəlin qocalara yaxşı baxmadığına üçün, oğlanm atası oğluna və gəlininə onun evində yaşamalarına icazə vermir. Oğlan yaşayış yeri axtararkən meşədə üstü açıq olan köhnə tağbənd bir tikiliyə (otağa) rast gəlir. Oğlan bu binanın (otağm) üstünü örtüb öz ailəsi ilə orada məskən salır. Ona görə də kəndin adı Otaqlı adlanır. Otqışlaq kəndi - kənd otu bol olan qışlaq yerində salındığına görə belə adlanır. Oruclu kəndinin adı Laçm rayonunun Oruclu kəndindən gəlib onun bünövrəsini qoyan Oruc adlı şəxslə bağlıdır. Pirilər kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Pirməmməd adlı bir şəxslə bağlıdır. Rəhimli kəndi (keçmiş Aşağıxaç) - bu kəndin bünövrəsini bir neçə ailə qoyub. Həmin ailələr heyvandarlıqla məşğul olurmuşlar. Onlar dağın dibində yerləşən Aşağı arxac adlanan ərazidə yaşayırmışlar. Buradan da Aşağı arxac sözü yaranmışdır. 1992-ci ildə kəndin adı dəyişdirilərək onun bünövrəsini qoyan Rəhim adlı bir şəxsin şərəfinə Rəhimli adlandırılmışdır. Sandaş kəndi - kənd Sarıyal dağmm ətəyində yerləşir. Sarıyal dağınm ətəyində və kəndin yerləşdiyi ərazidə olan daşlar sarı rəngdədir. Elə buradan da Sarıyal və Sarıdaş sözləri yaranmışdır. Seyidlər kəndi - kəndin bünövrəsini Gədəbəy rayonunun Arıx kəndindən gələn Seyid Allahverdi, Seyid Məmmədalı, Seyid Nəbi və Seyid Bayram adlı şəxslər qoymuşlar. Ona görə də kəndin adı Seyidlər adlanır, yəni bünövrəsini seyidlər qoyan kənd. Soyuqbulaq kəndi - kəndin ərazisində soyuq bulaqlar olduğuna görə kənd belə adlanır. Susuzluq kəndi - bu kəndin ərazisində su qıtlığı olduğundan kənd belə adlanır. Şaplar kəndi - ağsaqqalların dediklərinə görə Kəlbəcərin bünövrəsini qoyanlardan biri, Məmməd kişinin Şapı adlı bir qızı olub. Məmmədin Yuxarı Ayrımdan (Dal Ayrımdan) Tanrıverdi (Taro) adlı bir nökəri var imiş. Məmməd qızmı öz nökəri Tanrıverdiyə ərə verəndən sonra bu kəndin yerləşdiyi ərazini qızma cehiz kimi bağışlayır və o yeri Şaplar adlandırırlar. Şahkərəm kəndi - Çovdar və Kərəm adlı iki çodar məskunlaşmaq üçün Çovdar və Şahkərəm kəndlərinin ərazilərinə gəlibər. Çovdar kişi Çovdar kəndinin bünövrəsini, Kərəm isə Şahkərəm kəndinin bünövrəsini qoyubdur. Yaşlı kəlbəcərlilərin dediklərinə görə, bir şah Kərəm məskunlaşan əraziyə qonaq gəlir. O vaxtlar şahlar adətən 40 nəfər atlı ilə səfərə çıxarmışlar. Kərəm şaha yaxşı qulluq eyləyir. Kərəmin 40 nəfər nökər-naibi şahın və onun dəstəsinin atlarma, qadın qulluqçuları isə şaha və onun əshabələrinə layiqincə qulluq edirlər. Şah Kərəmin belə layiqli adam olduğuna çox heyran qalır. Şah Kərəm gildən evə qayıdarkən Kərəmə deyir ki, sən Kərəm yox, şah Kərəmsən. O vaxtdan kəndin adı Şahkərəm adlanır. Şeyinli kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Şeyin adlı bir şəxslə bağlı- du. Şurtan kəndi - çox ehtimal ki, Şurtan sözü şur sözündən yaranıbdır. Şur - zövq, təbiətə vurğunluq deməkdir. Həqiqətən də Şurtan kəndinin yerləşdiyi ərazi zövq oxşayan, gül-çiçəyə bəzənmiş çəmənikdən, səfalı dağlardan ibarətdir. Tatlar kəndi - bu kəndin bünövrəsini Dərələyəzdən gələn Şano adlı bir şəxs qoymuşdur. Şanonun Cəfər adlı oğlu və bir qızı varmış. Şanonun oğlu Cəfərdən olanlara Cəfərlilər deyirlər. Rəvayətə görə Şanonun tat millətindən olan bir nökəri də varmış. Şano öz qızını ona ərə verir. Qızdan olan uşaqlara tatdan olanlar deyirlər. Tatlar sözü də buradan yaranmışdır. Taxtabaşı kəndi dağ yüksəkliyində düz olan bir ərazidə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Türk dilində taxta dağ yerlərində, yüksəkliklərdə düz olan ensiz sahələrə deyirlər. Kəndin yerləşdiyi ərazi qədim yaşayış məskəni olub. Kəndin ərazisi heyvandarlıq üçün əlverişli olduğuna görə 1939-cu ildə Xallanlı kəndindən Hüseynov Səlim və Hüseynov İsmayıl adlı iki qardaş köçüb yeni Taxtabaşı kəndinin bünövrəsini qoyublar. Təkdam kəndi ərazisində tək bir ev, tikili olan ərazidə salındığına görə belə adlanır. Yerli əhali arasında bir ev olan yerlərə tək evli və ya təkdam deyilir. Təkəqaya kəndi - bu kəndin yaxınlığında dağ keçiləri yaşayan və başında böyük bir düz olan qaya var. Həmin qayada dağ keçiləri yaşadığına görə kənd Təkəqaya adlanır. Təkə keçinin erkəyinə deyilir. Tövlədərə kəndi - bu kəndin ərazisində qış və yay aylarında mal-qoyun saxlamaq üçün çox əlverişli bir şərait olduğundan, bu ərazidə Çıraq kəndinin sakinləri tövlə (mal damı) tikib heyvandarlıqla məşğul olurmuşlar. Sonralar həmin yerdə yaşayış məskəni salıb admı tövlədərə, yəni tövlələr yerləşən dərə qoyublar. Kəndin bünövrəsini Məmmədalı adlı bir şəxs qoymuşdur. O, kənd camaatının ulu babası sayılır. Tirkeşəvənd kəndi - bu kənd 1937-ci ilə kimi Bəylik adlanıbdır. Kənddə çox sayda bəy (Gəray bəy, Həmid bəy, Xosrov bəy, Cavad bəy, Rüstəm bəy, Firudin bəy, Əsəd bəy, Səlim bəy, Məşədi Kərim bəy, Əşrəf bəy, Ədil bəy və başqaları) yaşadığmdan Bəylik adı verilib. 1937-ci il represiyasmdan sonra kəndin adı Tirkeşəvənd adlandırılıbdır. Digər bir varianta görə kəndin yaxınlığımda Tutxun çayı üzərindən türklər tir atıb körpü düzəltdiklərinə görə Tirkeşəvənd adlanır, yəni türk keçən bənd. Kəndin ərazisi qədim yaşayış məskəni olub. Başqa bir varianta görə bu ərazidə ilk məskunlaşan X VI - X V11 əsrlərdə Laçm rayonundan gələn Qotur Məmməd olubdur. O, bu əraziyə gələndə uçulub-dağılmış kənddə divarının üstündə tirkeşəvənd və tiri qalan bir evə rast gəlib. Ona görə də kəndin admı Tirkeşəvənd qoyubdur. Keçmiş zamanlarda yaşayış damlarının (evlərin) divarının üstünə yoğün tir qoyurmuşlar. Bu tirin adı tirkeşəvənd olub, yəni tirkeçən bənd, tirləri bir-biri ilə bağlayan bənd deməkdir. Həmin tirin üstünə isə bir divardan o biri divara keçən tirləri qoyurmuşlar. Qotur Məmmədin oğlu Kərbəlayı Tanrıver- dinin oğlu Kərbəlayı Bəxtiyar Laçm rayonunun Bülövlük bəyliyindən Alməm- məd bəyin qızı Pərixanla evlənir. Qaynatasının təqdimatma görə ona da bəy titulu verilib. Bu hadisədən sonra kənddə bəylərin sayı çoxalır və kənd 1937-ci ilə qədər Bəylik adlanır. Vəng kəndi - rayonun ərazisində bir neçə Vəng kəndi var. Bu kəndlər qədim alban məbədləri olan ərazilərin yaxınlığında salındığına görə belə adlanırlar. Vəng albanca məbəd (məbəd olan ərazi) deməkdir. Yanşaq kəndi - Yanşaq sözünün mənası aşıq deməkdir. Kənd məşhur aşıqlar məskəni olmuşdur. Kəndin bünövrəsini XIX əsrin əvvəllərində Tovuz rayonunun Seyidlər kəndindən gələn Seyid Əsəd, Laçm rayonundan gələn Qazıxanlı Allahverdi və Goranboy dan gələn Mehbalı qoymuşlar. Yanşaqbinə kəndi - bu ərazi Yanşaq kəndinin binə yeri imiş. Kəndin sakinləri Yanşaq kəndindən ayrılan adamlardır. Onlar mal-qoyun saxlamaq üçün binə yerində məskunlaşıblar. Binə qışda mal-qoyun saxlanılan yerə deyirlər. Yanşaqbinə, yəni binə yerində yerləşən (salınan) Yanşaq deməkdir. Yellicə kəndi - bu kənd həmişə külək əsən, yel olan dağ ətəyində yerləşdiyinə görə belə adlanır. Yuxarı Ora taq kəndi - kəndin adı dağ yüksəkliyində yerləşən qala, ev mənasını verir. Zar kəndi - bu kənd tarixdə Şəhrizər kimi tanınır. 1970-1980-cı illərə kimi yaşayan çoxyaşlı sakinlər Zara Şəhrizər deyildiyini öz ata-babalarmdan eşitdiklərini söyləyirdilər. Zər sözü qızıl deməkdir. Şəhrizər, yəni qızılla zəngin olan şəhər deməkdir. Belə ki, Zarın ərazisində torpağın altmdan tez-tez tapılan qızıl dəfinələr bu sözün həqiqət olmasını təsdiq edir. Əfsuslar olsun ki, Şəhrizər sözünün Zar sözünə keçməsi tədqiq edilməmişdir. Kəndin axırıncı dəfə məskunlaşması təxminən X VI - X VII əsrlərə təsadüf edir. Cəfər Qoca adlı bir şəxs Dərələyəzdən gəlib Zarın ərazisi olan Çaxmaqda ev tikib, bir müddət yaşayandan sonra həmişəlik olaraq Zara köçərək orada məskunlaşıb. Çaxmaqdakı evləri (damları) isə binə yeri kimi istifadə edib. Həmin damlar 1993-cü il işğalına kimi qalırdı. Sonra başqa yerlərdən digər şəxslər köçüb burada məskunlaşıblar. Zallar kəndinin adı onun bünövrəsini qoyan Zallar tayfasının şərəfinə belə adlanır. Kəndin bünövrəsini XIX əsrin ortalarında Şəmşəddin mahalmdan gələn Zalzadə Zal Qazıxanlı qoymuşdur. O, Qaçaq Kərəmin əmizadəsidir. Zal kişinin beş oğlu: Kərbəlayı Zeynal, Tapdıq, Aslan, Məstan və bir qızı Anaxanım olub. Anaxanım Aşıq Ələsgərin həyat yoldaşıdır. Aslanm oğlu Zal Qurban rayonda inqilab komitəsinin sədri və ilk sovet sədri olubdur. Zağalar kəndi - bu kəndin ərazisində çox sayda zağalar vardır. Zağa kahaya, mağaraya deyilir. Deyilənə görə kəndin bünövrəsini qoyanlar ilk vaxtlar həmin zağalarda yaşayırmışlar. Kəndin adı buradan götürülmüşdür. Zəylik kəndi - bu kəndin yerləşdiyi ərazidə kristal şəkilində «Zəy» adlanan kimyəvi maddə çıxır. Zəy bəzi mikrobları məhv edir. Zəylik sözü (yəni zəy olan ərazi) buradan götürülmüşdür. Zərqulu kəndi - kəndin yerləşdiyi ərazi qədim yaşayış məskəni olub. Onun bünövrəsini XV-XVI əsrlərdə Şano adlı şəxs qoyb. Bu ərazidə çox sayda qızıl quyuları var. Burada quyu dağ-mədən lağımı mənasındadır. Zər qızıl deməkdir. Görünür nə vaxtsa ərazi Zərquyular adlanıb, sonralar söz assimliyasiya olunaraq Zərqulu formasma keçib. Kəndin adı buradan götürülüb. Zivel kəndi - Zivel sözü zolaq deməkdir. Kənd iki çaym, Quruselaf və Qaraarxac çaylarmm axdığı iki dərənin arasında yerləşir. Dərə zolaq şəkilində şərqdən qərbə doğru uzanır. Kəndin adı buradan götürülmüşdür. Zülfüqarh kəndinin adı Zülfüqar adlı bir şəxslə bağlıdır.
Yer adlarının mənşəyi Çay adlarının mənşəyi Tərtər çayı Tərtər - təmiz, pak, saf su dəməkdir. Həqiqətən də bu çayın suyu həmişə göz yaşı kimi təmiz olur. Tutxun çayı Tutxun el arasmda bulanıq olan suya deyirlər. Bu çay çox sürətlə axdığma görə onun suyu həmişə bulanıq olur.
Göl adlarının mənşəyi Alagöllər Bu göllərin ətrafı-torpaq ərazisi ala-boz rəngə çaldığma görə Alagöllər adlanır. Göllərin suyunun rəngi də ala rəngə çalır. Bulaq adlarının mənşəyi Ağa bulağı Bu bulaq Başlıbel ərazisində Ağcaqız yaylağmda yerləşir. Bulağın yanındakı yurda Ağdamın Xıdırlı kəndinin sakinləri çıxardılar. Yay vaxtı imiş. Başlı- beldən Məşədi Cəfər bu bulağı daşla düzəldirmiş. Qız-gəlinlər su gətirməyə gedəndə görürlər ki, bulağm yanmda bir kişi var. Onlar geriyə qayıdırlar. Kişilər qızlardan soruşurlap ki, niyə su gətirmədiniz. Qızlar əhvalatı danışırlar. Kişilər bulağın yanına gələndə görürlər ki, Məşədi Cəfər bulağı daşdan düzəldir. Qadınlara deyirlər ki, ağa bulaq düzəldir. Ağa seyidə deyirmişlər. Ağa sözü buradan götürülüb. Ceyran bulağı Keçmiş zamanlarda bu bulağın ətrafında ceyranlar yaşayırmış. Ceyranlar su içmək üçün bu bulağa gələrmiş. Ona görə də bulaq Ceyran bulağı adlanır.
Dağ adlarının mənşəyi Ağduzdağ Bu dağ Keytidağ silsiləsinin cənub-şərqində yerləşir. Minlərlə mal-qoyun yay aylarında yaylamaq üçün bu dağm qoynuna çıxarılır. Mal-qoyuna duz vermək üçün böyük, üst hissəsi düz olan daşlardan (duzdaxlardan) istifadə edirlər. Dağm 159
ətəyində çox sayda duzdaxların olduğuna görə bu dağ Ağduzdağ adlanır. Ayıçınqılı dağı Bu dağ küllü miqdarda böyük çınqıllıqlardan (sal daşlardan) ibarətdir. Bu çınqıllıqlarda ayı yaşadığına görə belə adlanır. Çilgəz dağı Çil ağ-boz, xal-xal mənasını verir. Gəz dağ aşırımına deyilir. Yəni çil-çil olan, ağ-boz rəngə çalan gəzi olan dağ deməkdir. Bu dağm fotoşəkli kitabda var. Dəlidağ
Dəlidağın zirvəsində və onun ətrafında gün ərzində hava şəraiti bir neçə dəfə dəyişir. Gah gün çıxır, gah yağış yağır, gah duman-çiskin, gah da qar-boran olur. Dağın belə dəyişgənliyinə görə Dəlidağ adlanır. Dikpiləkən dağı Bü dağ hündür sıldırımlıqlardan ibarətdir. Dağın quruluşu pilləkəni xatırladır. Ona görə də bu dağ Dikpləkən adlanır. Dağm foto şəkli kitabda var. İldırım dağı Bu dağın bir hissəsini ildırım (şimşək) vurub dağıdıb. Ona görə də İldırım dağı adlanır. Keyti dağı Şifahi mənbələrə görə Keyti və Mehdi adlı iki qardaş var imiş. Onlar dağlarda ovçuluq edirmişlər. Bir gün qardaşların biri evdə qalıb yemək hazırlamaqla məşğul olur, o biri qardaş isə ova gedir. Ova gedən qardaş bir maral vurub, onun dərisini soyub əyninə geyinir. O, evə qayıdıb qapmı açıb içəri girmək istəyəndə evdə qalan qardaş onun maral olduğunu güman edib, onu güllə ilə vurur. Maral yıxılır. O, yaxınlaşanda görür ki, bu onun maral dərisi geyinmiş qardaşıdır. Qardaşmı ölmüş görəndən sonra özünü də güllə ilə vurub öldürür. İki qardaşın qəbri Keyti dağmm zirvəsində yerləşir. Keyti dağmm adı bu əhvalatdan götürülmüşdür. Qeyd etmək istəyirəm ki, qocaman adamların söylədiklərinə görə 1700-1800-cü illərə qədər Keyti dağmm ərazisində xırda meşəliklər olubdur. Bu ərazilərdə çöl heyvanlarından maral, əlik, ayı və başqaları yaşayırmış. Keçəldağ Bu dağm başmda ot ara-sıra bitir. Dağ sanki keçəl adamı xatırladır. Ona görə də Keçəldağ adlanır. Dağın fotoşəkli kitabda var. Qonurdağ Bu dağın döşü-ətəyi boz-qara rəngə, qonur rəngə bənzədiyinə görə Qonur dağ adlanır. Qonur, Qonqur adlı dağlar rayonun ərazisində bir neçə yerdə var. Qızılarxac dağı Qızıl qırmızı mənasını verir. Arxac yay aylarında mal-qoyun saxlanılan yerə deyilir. Qızılarxac, yəni ətəyində-döşündə, dağın dibində boz rəngə çalan arxac yeri olan dağ deməkdir. Qoçdaş dağı Bu dağın zirvəsində qədim alban qəbirstanlığı var idi. Qəbirüstü daşlar at, qoç, sandıq və s. şəkilində idu. Qadın qəbirlərinin üstündə sandıq formasında düzəldilmiş daşlar, kişi qəbirlərinin üstündə isə at və qoç şəkilində yonulmuş daş abidələri vardır. Bu qəbirstanlıqda olan qoç abidələrin sayı o biri abidələrin sayından xeyli çox idi. Ona görə də dağın adı Qoçdaş adlanır. Laçınqaya dağı Laçm sıldırım qayaları olan dağlara deyilir. Laçm yalçın, hündür, sıldırım mənasını verir. Laçm həm də quş adıdır. Laçm quşu hündür, əlçatmaz qayaları olan dağlarda yaşayır. Dağm adı buradan əmələ gəlmişdir. Başqa bir rəvayətə görə Laçm adlı kasıb bir oğlan bir varlı kişinin qızını, qızda oğlanı sevirmiş. Qızın atası belə bir şərt qoyur ki, hansı oğlan ona bir dağ keçisini ovlayıb gətirsə, qızı ona verəcək. Dağ keçiləri əlçatmaz hündür qayaları olan dağm döşündə yaşayırmış. Qızı sevən Laçm dağ keçisini ovlamağa gedir. Oğlan bir keçi vurur. Keçinin cəmdəyi yuvarlanıb dağm döşündə yerləşən sıldırım qayaların birinin səkisinə düşür. Həmin səkiyə enmək çox təhlükəli imiş, ora enən adamın geriyə qayıdıb çıxması qeyri - mümkün imiş. Əlacsız qalan oğlan səkiyə enir, səkinin üstündən kəndir sallayırlar, oğlan keçinin ətini kəndirə bağlayır, başqaları isə əti yuxarı çəkirlər. Oğlanın həmin səkidən çıxması mümkün olmur. Bu xəbəri qıza çatdırırlar. Qız tez gəlir qayanm başma və «Laçm qayıt» deyə çağırmağa başlayır. Qızın səsini eşidəndə Laçmm qollarına qüvvət gəlir, səkidən yuxarı dırmaşmağa başlayır və həmin səkidən sağ-salamat çxır. Bu hadisəni sevgi-məhəbbətin gözə görünməz ilahi bir qüvvə olduğu ilə bağlayırlar. Həmin gündən o dağ Laçın qayıt dağı adlanır. El arasımda isə Laçın qaya kimi ad alır. Malqınlan dağ Bu dağ Keçiliqaya kəndinin ərazisində yerləşir. Dağda otların arasmda zəhərli otlar bitir. Bu otlar mal-qoyunu zəhərləyir. Nə vaxtsa həmin zəhərli otlar mal-qaranm kütləvi surətdə qırdığına görə dağ Malqırılan adlanır. Yerli camaatm 161
dilində malların qırılması - malların ölməsi, məhv olması kimi işlənilir. Mıxtökən dağı Azərbaysan-erməni savaşmda ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri vəhşilik, sadizm hərəkətləri haqqmda məlumat Laçınlı Sultan bəyə çatır. O, öz silahlı dəstələrmı Göyçə mahalma azərbaycanlılara köməyə göndərir. Atlı dəstəsi o qədər sürətlə gedir ki, Mıxtökən dağının ətəyində atlarm nallarının mıxları tökülür. Dağın döşü sərt daşlardan ibarət olduğundan atlarm nallarının mıxlarının baş hissəsi sürtülüb yeyilir və nallar düşür. Ona görə də bu dağa Mıx- tökən dağı deyilir. Yəni, dağ o qədər daşlı, çınqıllıdır ki, atın nalmı tökür. Murov dağı Qədim türk dilində iki çayı ayıran dağ silsiləsinə murov deyilir. Murov dağı Kür və Tərtər çaylarmı ayıran dağ silsiləsi olduğuna görə belə adlanır. Nərdivan dağı Bu dağın ətəyi (döşü) çox sıldırım olduğundan dağa çıxmaq üçün nərdivan formasında qazıb yol düzəldiblər. Ona görə də dağ Nərdivan dağı adlanır. Sultanheydər dağı Qocaman el ağsaqqallarının söylədiklərinə görə Şah İsmayıl Xətainin atası Soltan Heydər yay aylarında bu dağlarda düşərgə salıb dincələrmiş. Ona görə də bu dağ Sultanheydər adlanır.
Digər adlarının mənşəyi Ağcaqız yaylağı Bu yaylaq Başlıbel kəndinin ərazisində yerləşir. Qarabağdan Ağcaqız adında varlı bir qadm yaylamaq üçün bu yaylağa gələrmiş. Ona görə də bu yer Ağcaqız yaylağı adlanır. Ağca sözünün mənası ağ deməkdir. Başqa bir variantda deylir ki, həmin yaylaqda yaşayanlar arasında Ağca admda bir qız olub. Həmin qızı bir bəy özünə zorla almaq istyir. Qız isə narazı olduğundan özünü orada öldürür. Qızın qəbri by yaylaqdakı yurd yerində son zamanlara (1993-cü ilə) qədər qalırdı. Bu hadisəyə görə yaylalğın belə adlandırıldığı da ehtimal edilir. Ağırlıqgizlənən Bu yer Abdullauşağı kəndinin ərazisindədir. Təxminən 1905-1918-ci illər ərəfəsində Abdullauşağı kəndinə bir erməni gəlir. O, kəndin kənarmda yerləşən bir evə qonaq olur. Evin kişisi evdə yox imiş. Evdə olan Püstə adlı qadm erməninin düz niyyətli olmadığmı başa düşür və onu dayandoldurum tüfəngi ilə öldürür. Sonra onu atm quyruğuna bağlayıb kənddən aralıdakı hündür dağa aparıb, çınqıllıqdakı daşların arasında basdırır. Bir müddətdən sonra oradan pis qoxular gəlməyə başlayır. Deyilənə görə 2 ilə yaxın bu pis qoxular oradan getmir. Kəndin əhalisi orada vəhşi heyvanların (ayıların) leş (ağırlıq) gizlətdiyini zənn edərək həmin yeri «Ağırlıqgizlənən» adlandırıblar. Bayramdaşlan Bayramdaşları Zar kəndinin ərazisində, Keytidağ silsiləsinin cənub-qərb hissəsi olan Qazanuçan dağının zirvəsində yerləşən iki ədəd qoşa daşlardır. Yerli sakinlər hansı ildə Novruz bayrammm vaxtmı bilməyəndə həmin daşlar vasitəsi ilə təyin edirdilər. Novruz bayramı günü günəş həmin iki daşın tən ortasından batırdı. Bu təyin edilmə üsulu bir neçə əsrlər boyu sınanılmıqşdır. Bu təyin etməyə görə həmin daşlar Bayramaşları adlanır. Bəşirin damı Dam Zallar kəndinin ərazisində yerləşir. Aşıq Ələsgərin oğlu Bəşir Göyçədə kəndin koxasmı öldürəndən sonra qaçıb dayılarının yanma gəlir. Dayıları kəndin Murova tərəf çıxacağmda, dağın sinəsində qayaları çapıb bir dam düzəldiblər. Bəşir həmin damda gizlənib, yaşamağa məcbur olub. Ona görə də həmin dama Bəşirin damı deyirlər. Hacı Əhməd (Soyuqbulaq) körpüsü Körpü Soyuqbulaq kəndinin ərazisində Tərtər çayının üstündə yerləşir və Soyuqbulağa gedən yeganə yoldur. NTeoääoeää ey 1 ä näeeıe Üäüü 13ü 1 yä eիօTö 1 ö ից 0yöne äynäeoe üänääuıä eıoaäoäedeääy iıöı aäuıuäaoueuö. Hacı Əsədin körpüsü Körpü Zəylik kəndinin şimal-qərbində, Dərəyurdu çayının üstündədir. Körpünü kənd sakini Hacı Əsəd adlı bir şəxs 1927-ci ildə inşa etdirib və onun adını daşıyır. Körpü Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001 -ci il tarixli 132 saylı Qərarı ilə təsdiq edilmiş «Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin» siyahısına respublika əhəmiyyətli tarixi abidə kimi daxil edilib. Günortaqayası Qaya Şurtan kəndinin qərbində, Tərtər çayının şərqində 200-300 m yüksəklikdə yerləşir. Qədim zamanlarda, saat olmayan vaxtlarda həmin qaya vasitəsi ilə günorta vaxtı təyin edildiyinə görə Günortaqaysası adlanır. Günorta vax- tı günəş həmin qayanın hər yerini işıqlandırır. Bu üsul əsrlər boyu sınanılmış surətdə davam etmişdir. Bu qaya Zar, Zəylik, Bəzirxana, Mollabayramlı, Zivel kəndlərinin ərazilərindən və Keytidağ silsiləsinin istənilən hissəsindən müşahidə edilirdi. tldırımvuran qaya Bu qaya Bəzirxana kəndinin «Güney» adlanan ərazisində, Qırmızıqaya- dan şimal-şərqdə 50-100 m yüksəklikdə yerləşir. İldırım (şimşək) həmin qayanı vurub darmadağm etdiyinə görə qaya İldirıvuran qaya adlanır. Hərizəqaya Bu qaya Almalıq kəndinin ərazisində yerləşir və yaylaq yeri kimi məşhurdur. Qaya səsi əks etdirdiyinə görə belə adlanır. Başqa bir rəvayətə görə, yaz-yay aylarında camaat yaylağa köçən vaxtı Qaçaq Nəbi gəlib burada məzlumlarm, kasıbların şikayətinə baxarmış. Bu hadisə ilə əlaqədar olaraq Ərizəqaya adlanıb. Daha sonralar söz assimliyasiya olunaraq Hərizəqayaya çevrilib. Qoturlu zonası Laçm rayonundan Qotur Məmməd adlı bir şəxs indiki Əsrik, Zərqulu, Tirkeşəvənd və ətrafyanı əraziləri mənimsəyib, orada məskunlaşdığına görə bu ərazi Qoturlu zonası adlandırılıbdır. Məmmədhüseyn (Hacı Sevdimalı) körpüsü Məmmədhüseyn (Hacı Sevdimalı) körpüsü XVIII-XIX əsrlərdə İstisuyun cənub-şərqində, Bağırsaqda Turş suyun yanmda Tərtər çayı üstündə tikilibdir. Bu körpü elat yolunun (arandan dağa - Sarıyerə və Qaraarxaca köçənlərin yolu) Tərtər çaymdan keçən sahəsində yerləşir. Yaz-yay aylarında Tərtər çaymda daşqınlar köçlərin keçməsinə imkan vermədiyindən köçərgilər bir neçə gün çaym sahilində qalıb, çayda daşqının-selin azalmasmı gözləyirmişlər. Bu isə narahatçılıq törədirmiş. Bu səbəbdən İmişli rayonundan Məmmədhüseyn adlı bir şəxs öz vəsaiti ilə bu körpünü tikdirib və onun admı daşıyır. Bü körpüyə bəzən də Məm- mədhüseynin oğlu Hacı Sevdimalmm adı ilə Hacı Sevdimalı körpüsü də deyilir. Pəriçınqıh Pəriçınqılı Gəlinqaya ətrafımda daşlı-çınqıllı böyük bir əraziyə deyilir. Rəvayətə görə bir varlının oğlu bir çoban qızma aşiq olur. Çoban qızmm oğlandan xoşu gəlmir. Bir gün qızlar dağda pencər yığan vaxtı həmin oğlan öz dostları ilə oraya gəlib çoban qızını qaçırır. Yolda çoban qızı oğlanı aldadıb qaçmağa nail olur. Ancaq oğlan qızı rahat buraxmır. Əlacsız qalan qız öz əmisi qızı ilə böyük bir çınqıllıqda qayaların altmda gizlənməli olurlar. Onlarm sorağı hər yana yayı- lir. Taleyindən narazı olan qızlar onların yanına yığışırlar. Bu qızların dəstəsi əfsanəyə çevrilir. Qızların çınqıllıqlara girdiklərini görənlər olur. Ancaq heç kəs cürət edib çınqıllığa girib qızları axtarmaqla məşğul olmur. Adamlar belə fikirləşirlər ki, bu qızlar insan yox pəridirlər, mələkdirlər. Ona ğörədə bu çmqıl el arasında «Pəriçınqılı» adlanır. Sarıyer Bu yer rayonun cənub-qərb hissəsində yerləşir və Azərbaycanm strateji əhəmiyyətə malik olan ərazilərindən biridir. Yay mövsümündə respublikamızın 40-a yaxm rayonunun qoyun və mal-qarası yaylamaq üçün bu yerlərə gətirilir. By yerlərin çəmənlikləri yaz-yay mövsümündə sarı rəngli çiçəklərlə bəzəndiyindən Sarıyer adlanır. Sağsağan qaya Qaya Ağcakəndin ərazisində yerləşir. Qayanm ətrafında xeyli taxıl zəmiləri var imiş. Taxıla görə sağsağanlar qayada yuva salıbmış. Taxıl zəmilərində yeyib, qayada yaşayırmışlar. Ona görə də Sağsağan qaya adlanıb. Soğanaşan qaya Qaya Ağcakəndin ərazisində yerləşir. Qayanm ətrafmda ot biçənlər deyirlər ki, gəlin daş ataq, görək kimin daşı qayanın başından o biri tərəfə çatar. Bir neçə nəfər daş atırlar, ancaq daş qayanm başına çatmır. Bir nəfər süfrədə oturub çörək yediyi yerdən baş soğanı qayaya tərəf tullayır. Soğan qayanm başından o biri tərəfə düşür. Ona görə də Soğanaşan qaya adlanıb. Taxtadüz Dağ hündürlüyündə yerləşən düzəngah yerlərə taxta deyilir. Taxtadüz Dəlidağ, Sultanheydər dağı, Keçəldağ, Sərçəli dağı və bir neçə digər dağların arasında hündür bir düzdə yerləşdiyinə görə belə adlanır. Vədə qayası Qaya Başlıbel kəndinin ərazisindədir və «duz yolunun» üstündə yerləşir. Başlıbel, Çovdar, Şahkərəm, Xallanlı və digər kəndlərin sakinləri Naxçıvana duz gətirməyə gedəndə səhər tezdən bu qayanm yanında vədələşib, bir yerdə oradan karvana gedərmişlər. Ona görə də qaya belə adlanır. Səhər tezdən vədələşməyin əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, vədə vaxtmdan bir saatdan az və ya çox zamanda Dəlidağda sərt hava şəraiti karvana getməyə imkan vermir. Binə - Qışlaq adlan Kəlbəcərin ərazisinin müxtəlif yerlərində yaz, payız və qış aylarında mal- qoyun saxlamaq üçün binələrdən istifadə edirdilər. Binələrdə mal-qoyun saxlamaq üçün dam və çobanlar üçün yaşayış evləri var idi. Hər bir binədə odun, kər- mə, duz, qab-qacaq ehtiyyatı olurdu. Uzaq səfərlərə gedən yolçular (adamlar) gecələmək üçün o binələrdən istifadə edirdilər. Hansı kəndin ərazisində yerləşməsi qeyd olunmaqla binələrin adları aşağıda göstərilir: Abdullauşağı kəndi - Kalafalıq binəsi, Eşşəkuçan binə, Çalaçüxurun binəsi, Qoşa armud binəsi, Hasarlı binə. Ağqaya kəndi - Binə, Göl damının binəsi. Ağcakənd - Ocaqqulunun binəsi, Sarıbulaq binəsi. Alaqaya kəndi - Kərbəlayı Lətifin binəsi Almalıq kəndi - Otaqlar binəsi, Gözlü bulaq binəsi. Ahrzalar kəndi - Zəylik binəsi. Alolar kəndi - Pələngə binəsi. Babaşlar və Bozlu kəndləri - Dana damının binəsi, Dönmə binəsi. Başbbel kəndi - Başlıbel binəsi, Barıtlı binə, Çayqovuşan binəsi. Bağlıpəyə kəndi - Həmidin binəsi, Misirin binəsi, Alı bəyin binəsi, Hapım binəsi, Şavan binəsi, Xurşudlu binəsi, Seyidlər binəsi. Cəmilli kəndi - Qonur binəsi, Mal binəsi, Qoyun binəsi. Comərd kəndi - Kənd yeri binəsi, Yarpızlı binə. Çaykənd - Qalanın dərəsi binə. Çərəkdar kəndi - Seyidin binəsi, Xurşudlu binəsi, Məmməd bəyin binəsi, Alı bəyin binəsi, Həsən bəyin binəsi, Uzuntala binəsi, Kollucəvə binəsi. Çovdar kəndi - Kor Alının binəsi, Sarımsaqlının binəsi, Dam yerinin binəsi, Göygüneyin binəsi, Uzun kalafa binəsi. Çorman kəndi - Uçuğunaltı binə, Binə yurdunun binəsi. Dal Qıhşlı kəndi - Barmaq binəsi. Dəmirçidam kəndi - Kalafalıq binəsi. Əsrik kəndi - Kilsə binəsi, Çökək binə, Təkdam binəsi, Maydan ölən binə, Ağ- zıbir binə, Dərə damları binəsi, Xarabanm dərəsi binə. Günəşli kəndi (keçmiş Kilisəli) - Alçalı binəsi, Tələ binəsi. Hacıkənd (keçmiş Sınıq Kilisə) - Hasarlı yurd binəsi, Göytəpə binəsi.
Xöləzək kəndi - Mahrasa binəsi, Dolayı kənd binəsi, Çatımm dərəsi binə. Keçiliqaya kəndi - Çay binəsi, İşgəsu binəsi. Kərəmli (İmarət Qərvənd) kəndi - Zəli gölü binəsi, Qırmızı ferma binəsi. Keşdək kəndi - Xamməd binəsi, Hümbətin damı binə, Məşədi Xələf binəsi. Qasımlar kəndi (keçmiş Kilsə) - Sədrin binəsi. Qaragüney kəndi (Günəşli sovetliyi) - Kalafalıq binəsi. Qaragüney kəndi (Zülfüqarlı sovetliyi) kəndi - Binə yeri. Qala boynu kəndi - Kalafalıq binəsi, Damın yanı binə. Qaraçanlı kəndləri (3 kənd) - Tatoğlu qazan binə, Kahanın binəsi, Xaşbulaq binəsi. Qaraxançallı kəndi - Əzizin binəsi, Sərinoğlu binəsi, Damın yanı binə, Zəylik binəsi, Kərbəlayı damı yanan binə. Qamışlı kəndi - Köhnə binə, Təzə binə, Həcərin binəsi, Ramazanın binəsi, Tala binə, Qaravul binəsi. Qıhnch kəndi - Alçalı binə, Kövşən binəsi. Laçın kəndi - Rəhimin binəsi, Bağamburclu binə, Sədrin binəsi. Lev kəndi - Ağıl binəsi, Təkdam binəsi. Mərcimək kəndi - Şükürün binəsi, Aşağıki binə, Binə, Qazax Ah binəsi, Nazdı- nm güneyi binə, Baba kəndi binəsi. I -11 -111 - Milli kəndləri - Göl binəsi, Dağ bulağının binəsi. Moz Qaraçanlı kəndi - Kalafalıq binəsi, Misirin Payız binəsi. Nadirxanh kəndi - Bəzirxana binəsi, Kazım binə, Daş binə. Narınclar kəndi - Dəmiri i tovla binəsi, Damlar binəsi, Dəyirmanın üstü binə. Nəcəfalı kəndi - Alçalı binə, Kalafalıq binəsi. Nəbilər (keçmiş Quşyuvası) kəndi - Dərə damı binəsi, Qırağın dalı binə. Oruclu kəndi - Oruclu binəsi. Rəhimli kəndi (keçmiş Aşağı xaç) - Sarıgüney binəsi. Sarıdaş kəndi - Yalkənd binəsi. Soyuqbulaq kəndi - Bağırsaq binəsi (Aşağı binə, Yuxarı binə). Şaplar kəndi - Qaraxan binəsi, Aslanın binəsi, Pələngə binəsi, Yuxarı binə, Xaraba yurdun binəsi. Şahkərəm kəndi - Mustafanm binəsi, Səfqulunun binəsi. Şurtan kəndi - Binə. Taxtabaşı kəndi - Oruclu binəsi, Hacı Pənah binəsi. Təkəqaya kəndi - Tala binəsi, Mərmər binə, Ayıöləndə binəsi, Molla Rüstəm binəsi. Tirkeşəvənd kəndi - Firudin bəyin binəsi, Məşədi Kazımın binəsi, Qazıxan binəsi, Qaratorpaq binə, Söyüdlü binə, Əsəd bəyin binəsi, Kalafalıq binəsi. Tövlədərə kəndi - Yuxarı binə. Yanşaq kəndi - Qarabulaq binəsi, Meydan çayı binəsi. Zar kəndi - Çaxmaq binəsi. Zəylik kəndi - Göl binəsi, Qazax binəsi, Qaraçı dərəsinin binəsi. Zülfüqarb kəndi - Dərə yurdun binəsi, Donuz damı binəsi, Çalaçüxur binəsi.
Yüklə 35,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|