Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar
ASPE + x həcm/ % Bi2Te3 KOMPOZİTLƏRİNİN ELEKTRET
Yüklə 22,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- BALIQ SÜMÜYÜNDƏN ƏLAVƏLƏR EDİLMƏKLƏ ALINMIŞ KOMPOZİTLƏRİN DİELEKTRİK XASSƏLƏRİ Ş.V.ƏLİYEVA
- DOLDURUCUNUN DƏNƏCİKLƏRİNİN ÖLÇÜSÜNÜN (CuInSe 2 ) 1-х (МеSe) х
|
ASPE + x həcm/ % Bi2Te3 KOMPOZİTLƏRİNİN ELEKTRET XASSƏLƏRİNİN TƏDQİQİ A.Y. İSMAYILOVA Gəncə Dövlət Universiteti aysel-hemzeyeva@mail.ru AZƏRBAYCAN Elektret halı müxtəlif tip dielektriklərə, o cümlədən, polimerlərə və onların əsasında alınmış kompozisiya materiallarına xas olan əlamətdir. Bu hal göstərilən tip maddələrdə yüksək elektrik sahəsinin elektron və ya ion seli ilə şüalandırılmalarının təsiri ilə meydana çıxır. Elektretlər sabit maqnitin analoqu olmaqla, onu əhatə edən mühitdə sabit elektik sahəsi yaradır. Onlar müxtəlif üzlərində əks işarəli yüklərin toplanmış olduğu stabil olaraq polyarlaşmış dielektriklərdir. Onların səthlərindəki yüklər həm bir-birilə bağlı, həm də sərbəst ola bilirlər. Elektretlərin fiziki xassələri dielektrikin xüsusiyyətlərindən–onların polyarlaşmasından, hazırlanma rejimindən, sahə gərginliyin- dən, temperaturdan, polyarlaşma müddətindən asılıdır. Elektretlərin keyfiyyətləri əsasən 2 parametlə müəyyən edilir: onlarda yüklərinin həcmi yük sıxlıqların 10 -5 -10
-3 Kl/m
2 , elektretin yaşama müddəti 3- 10 il intervalında dəyişməsi. Bu gün məişət texnikasından tutmuş kifayət qədər mürəkkəb qurğuların hazırlanmasında da elektretlər müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. Polimerlərin və onların əsasında alınmış elektretlərin xassələrini idarə etmək üçün müxtəlif mənşəli dolduruculardan istifadə edilir. Qeyd olunanlar nəzərə alınaraq, təqdim olunan işdə aşağı sıxlıqlı polietilenə Bi 2 Te
birləşmə- sindən əlavələr etməklə alınan ASPE+ xhəcm/ %Bi 2 Te
tip kompozitlərdə yüklərin effektiv sıxlıqlarının paylanması və qeyd olunan tip kompozitlər əsasında hazırlanmış elektretlərin tədqiqinin nəticələri barədə məlumatlar verilir. Şəkil 1-də tac boşalması üsulu ilə ASPE+ xhəcm/ %Bi 2 Te
kompozitlərindən elektret alınması üçün istifadə edilən qurğunun sxemi verilmişdir. 1 nümunəsi onun səthindən 10 mm məsafədə yerləşən torpaqlanmış 2-elektrodu ilə 6-elektrodu arasında yerləşdirilir. Yuxarı iynə-elektrod, mənbəyə yüksək voltlu sıxacla qoşulur. Taclama vaxtı həmin iynənin potensialı 4-kilovoltmetrinin köməyi ilə axma cərəyanı isə 3-mikroampermetri vasitəsilə təyin edilir. Alınmış təbəqələrin polyarlaşdırılması 5 dəqiqə ərzində 6 kV gərginlikdə aparılır. Bundan sonra gərginlik kəsilir. Sonra isə polyarlaşmış nümunələrin xassələri tədqiq edilir. Bu məqsədlə istifadə edilən qurğunun sxemi şəkil 2-də verilmişdir. Onun köməyi ilə elektret yüklərinin səthi sıxlıqları ölçülür. Qurğu, üzərinə 1-elektromühərriki bağlanmış ağır metallik, silindrik gövdəyə malikdir. Elektromühərrikin valına 4 qanadlı 2-pəri bərkidilmişdir. Qanad torpaqlanmış elektrodla yuxarı ölçmə elektrodu arasında nümunənin yerləşdiyi hissədə olur. Qanadın fırlanması zamanı elektret tərəfindən yaradılmış sahədən yuxarı ölçmə elektrodunun ekranlaşması baş verir ki, bu da elektrodlara ardıcıl qoşulmuş 4-osilloqrafında dəyişən siqnalın yaranmasını kompensə edən gərginlik nizamlayıcısı ilə tənzimləməklə, 3- sabit gərginlik mənbəyinə verilir və 4-osilloqrafı vasitəsilə qeyd olunur. Yüklərinin səthi sıxlıqlarının işarəsi verilən gərginliyin işarəsinə görə voltmetrlə təyin edilir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 36
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
Elektretlərin yüklərinin səthi sıxlığı kompensasiyalı induksiya üsulu ilə ölçülərək, məlum eff
= d U k 0
(1) düsturu ilə hesablanır. Burada,
-effektiv yüklərin səthi sıxlığı (Kl/m 2 ), d - elektret nümunənin qalınlığı(mkm), -
0 - elektrik sabiti 8.85·10 -12 F/m,
k U -gərginlikdir (V).
Alınmış nəticələrin ) ( ln sax t f şəklində qrafiki qurularaq, yüklərin relaksasiya müddətləri 1 2 2 sax 1 sax ln ln t t
(2)
2 Te
kompozitlərinin tac elektretləri üçün yüklərinin səthi sıxlıqlarının zamandan aslılıqları. (qrafiklər üzərindəki faizlər kompozitin tərkibindəki əlavənin miqdarını göstərir)
müddətindən asılılıqları (1) düsturu ilə təyin edilmiş və şəkil 3-də verilmişdir. Eyni şəraitdə hazırlanmış və eyni qurğuda səth potensialları ölçülmüş, Bi2Te3 əlavələri edilmiş kompozit elektretlərin yaşama müddətləri tərkibində 3, 5, 7, 10 və 15həcm % Bi2Te3 əlavəsi olan nümunələrdə müvafiq olaraq τ( 3% ) ≈ 187 gün, τ( 5 % ) ≈ 358 gün, τ( 7 % ) ≈ 538 gün, τ( 10 % ) ≈ 154 gün, τ( 15 % ) ≈ 110 gün olmuşdur. Alınmış nəticələrin təhlili göstərir ki , qeyd olunan tərkibli nümunələr əsasında alınmış elektretlərdə yaşama müddətləri fərqlidir. Onların içərisində kifayət qədər yüksək (τ) yaşama müddətinə malik olan elektret tərkibində 7 həcm % Bi2Te3 olan kompozitdir ki, onun yaşama müddəti 538 gün olur. Bu isə həmin tərkibli kompozitdən praktiki əhəmiyyət kəsb edən elektret materialları kimi istifadə etməyə əsas verir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 37
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan BALIQ SÜMÜYÜNDƏN ƏLAVƏLƏR EDİLMƏKLƏ ALINMIŞ KOMPOZİTLƏRİN DİELEKTRİK XASSƏLƏRİ Ş.V.ƏLİYEVA Azərbaycan Texniki Universiteti serefxanim@mail.ru AZƏRBAYCAN Hazırda dielektriklərin tələb olunan ehtiyaclarını tam təmin edə bilən hər hansı baza materialı mövcud deyil. Məhz bununla əlaqədar olaraq yeni dielektrik materiallarının axtarılmasına və tədqiqinə böyük ehtiyac duyulur. Dielektrik materiallarının əksəriyyəti yüksək molekullu maddələr, yəni polimerlər əsasında alınmışdır. Polimerlər yaxşı dielektrik xassələrinə malik olmaları ilə yanaşı kifayət qədər yüksək fiziki mexaniki və kimyəvi xassələrə də malikdirlər. Qeyri üzvi dielektriklərlə müqayisədə onlardan hər hansı məmulatın hazırlanması asan olur. Xüsusi çəkiləri kiçikdir. Qiymətləri dəfələrlə ucuzdur. Bu xassələr toplusu bir sıra polimerlərdən müasir texnikanın bir çox sahələrində dielektrik kimi istifadə edilməsinə imkan verir. lakin təmiz halda polimer materiallar tələbatları tam ödəyə bilmir. Polimerlərin istiliyə, radiasiya şüalanmalarına, rütubətliliyə davamlılığını artırmaq və fiziki mexaniki xarakteristikalarını yaxşılaşdırmaq üçün onları mövcud olan üsullarla modifikasiya edirlər. Modifikasiya etmənin ən effektiv üsulu polimer materiallarının müxtəlif maddələrlə doldurulması hesab edilir. Doldurucuların seçilməsi ilə onların dielektrik xassələrinin pisləşməsinin qarşısını almaq mümkündür. Doldurucu qismində adətən üzvi və ya qeyri üzvi mənşəli materiallardan istifadə edilir. Son illərdə bioloji mənşəli dolduruculardan istifadə edilməsi ilə alınmış kompozitlərə diqqət xüsusilə artmışdır. Bu müasir doldurucuları seçməklə yüksək keyfiyyətli kompozisiya materiallarının alınmasının mümkünlüyü ilə əlaqədardır. Hazırda kompozisiya materiallarının alınmasında təbii ehtiyyatları külli miqdarda olan balıq sümüyündən istifadə edilməsinə başlanılmışdır. Məhz bunu nəzərə alaraq təqdim olunan işdə qeyd etdiyimiz kimi doldurucu qismində balıq sümüyününü tozundan istifadə etməklə yeni kompozisiya materiallarının alınması və dielektrik xassələrinin tədqiqinin nəticələri barədə məlumatlar verilir. Aşağı sıxlıqlı polietilenə (ASPE) balıq sümüyü (BS) tozundan müxtəlif konsentrasiyalarda əlavələr etməklə alınmış nümunələrin qalınlığı 100mkm olmuş, kontakt olaraq gümüş pastasından istifadə edilmişdir. Dielektrik nüfuzluğunun və dielektrik itgi bucağının tezlik asılılıqlarının tədqiqi E7 – 20 impedans ölçən rəqəmsal cihazdan istifadə edilmişdir Nümunəyə verilən gərginlik 1V olmuşdur. Dielektrik nüfuzluğunun və dielektrik itkisinin ölçülməsində yol verilən xətalar müvafi olaraq 3 və 5 % olmuşdur. Aşağı sıxlıqlı polietilenə müəyyən nisbətdə balıq sümüyü əlavə etməklə alınan (ASPE + x həcm % BS) kompozitlərinin dielektrik nüfuzluqlarının və dielektrik itki bucaqlarının tangenslərinin
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 38
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan tədqiqləri əlavələrin miqdarının 3, 5, 7, 10 və 15 həcm% olduğu nümunələrdə 0-1MHs tezlik diapazonunda aparılmışdır. Tədqiqatın nəticələri şəkil 1-də verilmişdir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi qeyd olunan tezlik diapazonunda tədqiq olunan kompozitlərin ε(ν) asılılıqlarında nəzərəçarpacaq dispersiya müşahidə edilmir və dielektrik nüfuzluğu praktiki olaraq dəyişməz qalır. Tezliyin böyük qiymətlərində xarakterik olaraq dielektrik nüfuzluqları tezlik artdıqca artır. Yalnız tərkibində 15həcm % BS olan nümunənin dielektrik nüfuzluğunun göstərilən tezlik diapazonunda səlis olaraq artması müşahidə edilmişdir. Tərkibdə doldurucunun miqdarının artması ilə tədqiq olunan bütün tezlik diapazonunda dielektrik nüfuzluğunun artması aşkar edilmişdir. Beləki, tezliyin 25Hs qiymətində 3, 5, 7, 10 və 15 həcm%BS əlavəli kompozitlərin dielektrik nüfuzluqları müvafiq olaraq 12,8, 11,7, 10,23, 9,1, 6,33 olduğu halda, 500kHs tezlikdə 12,1, 10,86, 10,44, 9,49, 8,12, 1000kHs tezlikdə isə 12,897, 11,617, 11,157, 10,151, 8,68 olur. Qeyd olunan nümunələrdə dielektrik itki bucağının tangensinin (tg(δ)) tezlik asılılıqları da tədqiq edilmişdir. Alınmış nəticələr şəkil 2-də verilir. Şəkildən göründüyü kimi həm təmiz polietilenin həm də onun əsasında alınmış kompozitlərin dielektrik nüfuzluqlarının tezlik xarakteristikalarında müəyyən qanunauyunluq mövcuddur: tezliyin 0-1kHs diapazonunda xarakterik olaraq bütün nümunələrin tg(δ) – ları kəskin olaraq azalır. Bu azalma təmiz polietilendə 0,035 - dən 0,017 - ə qədər, tərkibində 3, 5, 7, 10, 15həcm% BS olan nümunələrdə isə həmin azalmalar müvafiq olaraq 0,384- 0,121, 0,234 - 0,088 , 0,152- 0,072 , 0,058- 0,049, 0,032- 0,021 olur. Tezliyin 1-100kHs diapazonunda dəyişməsi halında dielektrik itkisi praktiki olaraq müşahidə edilmir, 100 – 1000kHs tezlik diapazonunda isə tg(δ) – nın zəif azalması müşahidə edilir. Kompozitlərin tərkibində sümük əlavəsinin miqdarı artdıqca dielektrik itki bucağının azalması müşahidə edilmişdir.
Beləliklə, tədqiq olunan kompozitlərin tərkibində doldurucunun miqdarı artdıqca həm dielektrik nüfuzluğunun, həm də dielektrik itki bucağının tangensinin qiymətcə aqzalması müşahidə edilir. Çox ehtimal ki, tərkibdə doldurucunun miqdarının artması kompozitin en kəsiyinə düşən balıq sümüyü hissəciklərinin artmasına səbəb olduğundan bu, nümunənin bütün qalınlığı boyunca balıq sümüyü hissəciklərinin payının artmasına ekvivalentdir. Nümunənin qalınlığı boyunca bir – biri ilə qapanmış klasterlərə elektrodlar arasındakı aktiv müqavimət kimi baxmaq olar. Balıq sümüyü 10 -10
Om -1 , ASPE isə 10 -15
Om -1 elektrik keçiriciliyinə malik olduğundan kompozitin müqaviməti əsasən balıq sümüyü hissəcikləri arasındakı kontaktlardan asılı olacaq. Dəyişən elektrik sahəsində sərbəst elektrik yüklərinin toplanılması və yenidən paylanması baş verdiyindən bu halda daxili elektrik sahəsi təhrif olunmuş olur. Aşağı tezliklərdə daxili elektrik sahəsi keçiriciliyə uyğun olaraq paylanır və bununla əlaqədar olaraq tezliyin artması ilə dielektrik parametrlərinin dəyişməsini balıq sümüyündən olan klasterlərdə nisbətən güclü daxili sahənin meydana çıxması ilə izah etmək olar.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 39
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan DOLDURUCUNUN DƏNƏCİKLƏRİNİN ÖLÇÜSÜNÜN (CuInSe 2 ) 1-х (МеSe) х (Ме=Mn,Fe) x=0.1 BƏRK MƏHLULLAR VƏ POLİETİLEN ƏSASLI KOMPOİZTLƏRİN MAQNİT XASSƏLƏRİNƏ TƏSİRİ Ş.M.HƏSƏNLİ, Ü.F.SƏMƏDOVA AMEA Fizika İnstitutu sh_hasanli@rambler.ru AZƏRBAYCAN S.X.ƏLİƏHMƏDLİ Bakı Dövlət Universiteti neytrino7@gmail.com AZƏRBAYCAN Yeni maqnit materialları yüksək maqnit parametrlərinə, optimal elektrik və maqnit xassələrinə malik olduqları üçün texnikada geniş istifadə edilirlər. Məsələn, elektronikada, radiotexnikada, generatorlarda və başqa sahələrdə yaddaş elementi kimi istifadə edilən maqnit yumşaq və maqnit bərk materialları göstərmək olar. Qurğuları yaradan zaman yarımkeçiricilərlə müqayisədə maqnitlərdə nanometr məsafədə yeni effektlər meydana gəlir, məsələn, atomlar arasındakı məsafə atomun ölçüsü tərtibində və ya bir nanometr olduqda yeni maqnit effektləri yaranır. Son onillikdə çoxqatlı maqnit plyonkaların və süni maqnitlərin alınmasında proqres müşahidə edilir. O cümlədən, birdomenli nanohissəciklərə malik sistemlər maqnit və maqnitoptik qurğularda informasiyanın (toplanmasına) işlənməsinə, qeyri adi maqnit, optik, elektrik və katalizator xassələrinə malik olduqlarına görə intensiv tədqiqat obyektidirlər. Bundan əlavə, antiferromaqnit nanohissəciklərin xassələrinin öyrənilməsi həm səth hallarının fundamental məsələlərini tədqiq etmək üçün, həm də belə materialların praktik istifadəsi üçün, məsələn, informasiyanın yazılması və tibb sahəsində böyük maraq yaradır. Belə nanohissəciklər mineral təbiətə malik olub bioloji proseslər nəticəsində yarana həmçinin süni formalaşa bilərlər. Onu da qeyd edək ki, maqnit mikro-nano zərrəcikli yarımkeçirici materiallar əsasında alınmış kompozit materiallar bir sıra mühüm xassələrə malikdirlər. Belə kompozit sistemlərin maqnit sahəsində tədqiqi həm fundamental nöqteyi nəzərdən, həm də nəzəri cəhətdən böyük maraq kəsb edir. Adətən kompozit materiallar iki hissədən, disperqatordan və onları özlərində saxlayan matrisadan ibarətdirlər və bu tərkiblərin həcmdəki faizi əvvəlcədən məlum olur. Ərintilərdən fərqli olaraq kompzit materiallarda tərkib materiallar ayrı-ayrılıqda öz xassələrini itirmirlər. Kompozit materiallarda disperqatorun növünü dəyişməklə, həmçinin mikro-nano zərrəciklərin ölçüsünü və konsentrasiyasını dəyişməklə maqnit xassələrini idarə etmək mümkündür. Təqdim olunan məqalədə (CuInSe 2 )
(МеSe) х (Ме=Mn,Fe) x=0.1 bərk məhlulları (BM) və PE (polietilen) əsaslı kompozitlərin bəzi maqnit xassələrinin disperqatorun ölçüsündən asılı olaraq necə dəyişməsi tədqiq edilmişdir. Bunun üçün sintez edilmiş bərk məhlulların zərrəcikləri şarlı dəyirmanda əzilərək müxtəlif ölçülü (65,71-I, 160-II, 200-III və 315-IV) mkm ələklər vasitəsilə fraksiyalara ayrılmışdırlar. Mikroskop vasitəsilə fraksiyalarda zərrəciklərin ölçüləri təyin edilmiş və şəkil 1-də onların ölçülərinə uyğun paylanma histoqramları qurulmuşdur. Cədvəl 1-də fraksiya olunmuş nümunələrdə maqnit zərrəciklərinin orta qiyməti və paylanmanın digər parametrləri verilmişdir.
Nümunələr X min
max Ortaqiymət x ,
Ortakvadratik kənara çıxma,σ Asimmetriya əmsalı
Polidispers lik əmsalı, p k
65.5 44.35
10.21 0.089
1.181 II 77.4
158.5 117.81
22.68 -0.054
1.127 III 160.5 199.5 179.03
10.16 0.101 1.013 IV 205 309
256.57 1.767
-0.0236 1.036
Ayrilmış fraksiyalar kompozit materialların alınması üçün müxtəlif faiz tərkibində polimer maddəsi ilə qarışdırılır. Bircins tərkibin alınması üçün toz halında olan qarışıq farfor şarlı dəyirmanda əzilir. Nazik təbəqəli kompozit plyonkaların sintezi 15MPa təzyiqdə, 1600C 0 -də qaynar presləmə IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 40
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan üsulu ilə alınmışdır. Nümunələrin qalınlığı 150 m -dir. Kompozitin tərkib hissələri kimi 40% BM1 + 60% PE (BM1=(CuInSe 2 ) 1-х (МnSe)
х x=0.1) və 40% BM2 + 60% PE (BM2=( CuInSe 2 )
(FeSe) х
x=0.1) götürülmüşdür. Kompozit materialların otaq temperaturunda maqnitləşməsinin maqnit sahəsindən asılılığı vibrasiya metodu vasitəsilə Lakeshore 7404 VSM maqnetometr qurğusu ilə çəkilmişdir.
Şəkil 2-də koersitiv quvvənin maqnit zərrəciklərinin ölçülərindən asılılığı göstərilmişdir. Şəkildən görünür ki, maqnit zərrəciklərinin ölçüləri artdıqca koersitiv quvvənin qiyməti azalır. Bu hal tədqiq edilən bütün kompozitlərdə müşahidə edilmişdir. Qeyd edək ki, zərrəciklərin ölçüsü azaldıqca H c -in artmasının səbəblərindən biri o ola bilər ki, maqnit domenlərində spinlərin ilkin vəziyyətə nəzərən əks istiqamətdəki dönmə ehtimalı artdıqca Koerisitiv qüvvə azalmağa çalışır. Çoxdomenli sistemlərdə belə çevrilmə həmçinin domenlərin sərhədlərinin yerdəyişməsi hesabına da baş verə bilər. Zərrəciklərin ölçüsü azaldıqca domenlərin sayı da azalır və maqnitləşmə prosesində domenlərarası sərhəddin rolu daha az nəzərə çarpan olur. Buna görə də zərrəciklərin dkr-kritik ölçüsünə qədər koerisitiv qüvvə d-in azalması ilə artır. Ancaq zərrəciklərin ölçüsünün sonrakı azalması ilə birdomenli hala keçilir və istilik flüktasiyalarının ehtimalı artır. d c
-in azalması bununla izah olunur. c -koersitiv qüvvəsinin qiyməti histirezis əyrisindən tapılmışdır (Şəkil 3) və qiymətcə maqnitləşmə sıfır olanda tədbiq olunan sahənin qiymətinə bərabərdir.
40% BM1+70%PE (BM1=(CuInSe 2 ) 1-х (МnSe)
х x=0.1)
Otaq temperaturunda maqnitləşmə əyrilərindən maqnit parametrlərindən maqnitləşmənin və koerisitiv qüvvənin maqnit zərrəciklərinin diametrinin orta qiymətindən asılılığı təyin edilmişdir. Alınmış nəticələrin analizindən məlum edilmişdir ki, maqnit zərrəciklərinin diametrinin orta qiymətinin artması ilə koersitiv qüvvənin qiyməti isə azalır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 41
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
Şəkil 3. Koersitiv quvvəninmaqnit zərrəciklərinin ölçülərindən asılılığı 30% X
1 +70%PE (X 1 = FeSe binar maddə) Beləliklə, alınmış nəticələrin müqayisəsindən görünür ki, otaq temperaturunda tədqiq edilən kompozitlərdə maqnitləşmənin maqnit sahəsinin qiymətindən asılılığının tədqiqindən məlum olmuşdur ki, doldurucunun dənəciklərinin ölçüsü kiçildikcə histirezis əyrisinin eni böyüyür, yəni koersitiv qüvvəsinin qiyməti artır. Onu da qeyd edək ki, Hc-koersitiv qüvvəsi maqnit momentinin mühüm xassəsindən biridir. Hc-in qiymətinə əsasən maqnit materialının tipini (maqnityumşaq, maqnitbərk) müəyyən etmək olur. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən maqnit yumuşaq materiallar üçün Hc<1kA/m, maqnit bərk materiallar üçün Hc 1kA/m. Tədqiq edilən bərk məhlullar maqnit yumşaq növ materiallara aid edilə bilinər. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən bizim tədqiq etdiyimiz maddələr maqnit yumşaq maddələrdir.
Bakı Dövlət Universiteti shahnaz.ilqarzadeh.92@mail.ru AZƏRBAYCAN
Yüklü zərrəciklərin və qamma kvantların maddədən keçərkən yaranan sırf elektromaqnit proseslərin öyrənilməsi həmişə böyük maraq kəsb edir. Belə proseslərə misal olaraq, yüksək enerjili yüklü zərrəciklərin elastiki səpilməsi, yüklü zərrəciklərin tormozlanma şüalanması, elektron-pozitron cütünün yaranması, Çerenkov çüalanması, keçid şüalanması, kanallaşma şüalanması və sairi göstərmək olar. Kristala daxil olan elektron, pozitron, proton və digər yüklü zərrəciklər atomların əmələ gətirdiyi paralel sıralar və ya kristalloqrafik müstəvilər boyunca hərəkət edirlər. Belə hərəkət kanallaşma hərəkəti adlanır. Əgər zərrəciklərin hərəkəti atom müstəviləri arasında qalarsa, bu-müstəvi kanallaşma, zərrəcik qonşu atom zəncirləri arasında hərəkət edərsə, bu - aksial kanallaşma adlanır. Belə hərəkət zamanı zərrəciklər şüalandırır. Yüngül zərrəciklərin (pozitron və elektronların) kanallaşma şüalanmasının nəzəri tədqiqi böyük maraq kəsb edir. Aksial kanallaşma o vaxt müşahidə olunur ki, yüklü zərrəciklər dəstəsinin kristallik oxla əmələ gətirdiyi bucaq Lindxard bucağından kiçik olsun. Relyativist pozitronların hərəkəti protonların hərəkətlərinə uyğundur. Elektronların atom zənciri boyunca kanallaşmasının izah olunması üçün isə rozetonlar modeli təklif olunmuşdur. Bu zaman elektron zənciri potensial çuxurda bağlı vəziyyətdə olur və elektron zəncir ətrafında hərəkət edir. Deməli, aksial kanallaşmada elektronun trayektoriyası mürəkkəb olur. |