Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar


ASPE + x həcm/ % Bi2Te3  KOMPOZİTLƏRİNİN ELEKTRET



Yüklə 22,28 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/148
tarix16.02.2017
ölçüsü22,28 Mb.
#8634
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   148

ASPE + x həcm/ % Bi2Te3  KOMPOZİTLƏRİNİN ELEKTRET 

XASSƏLƏRİNİN TƏDQİQİ 

 

A.Y. İSMAYILOVA  

Gəncə Dövlət Universiteti 



aysel-hemzeyeva@mail.ru 

AZƏRBAYCAN



 

 

Elektret halı müxtəlif tip dielektriklərə, o cümlədən, polimerlərə  və onların  əsasında alınmış 

kompozisiya materiallarına xas olan əlamətdir. Bu hal göstərilən tip maddələrdə yüksək elektrik 

sahəsinin elektron və ya ion seli ilə  şüalandırılmalarının təsiri ilə meydana çıxır. Elektretlər sabit 

maqnitin analoqu olmaqla, onu əhatə edən mühitdə sabit elektik sahəsi yaradır. Onlar müxtəlif 

üzlərində  əks işarəli yüklərin toplanmış olduğu stabil olaraq polyarlaşmış dielektriklərdir. Onların 

səthlərindəki yüklər həm bir-birilə bağlı, həm də  sərbəst ola bilirlər. Elektretlərin fiziki xassələri 

dielektrikin xüsusiyyətlərindən–onların polyarlaşmasından, hazırlanma rejimindən, sahə  gərginliyin-

dən, temperaturdan, polyarlaşma müddətindən asılıdır. Elektretlərin keyfiyyətləri əsasən 2 parametlə 

müəyyən edilir: onlarda yüklərinin həcmi yük sıxlıqların 10

-5

-10


-3

 Kl/m


2

, elektretin yaşama müddəti 3-

10 il intervalında dəyişməsi. Bu gün məişət texnikasından tutmuş kifayət qədər mürəkkəb qurğuların 

hazırlanmasında da elektretlər müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. Polimerlərin və onların əsasında alınmış 

elektretlərin xassələrini idarə etmək üçün müxtəlif mənşəli dolduruculardan istifadə edilir. 

Qeyd olunanlar nəzərə alınaraq, təqdim olunan işdə  aşağı  sıxlıqlı polietilenə Bi

2

Te

3



 birləşmə-

sindən  əlavələr etməklə alınan ASPE+ xhəcm/ %Bi

2

Te

3



tip kompozitlərdə yüklərin effektiv 

sıxlıqlarının paylanması və qeyd olunan tip kompozitlər əsasında hazırlanmış elektretlərin tədqiqinin 

nəticələri barədə məlumatlar verilir. 

Şəkil 1-də tac boşalması üsulu ilə ASPE+ xhəcm/ %Bi

2

Te



kompozitlərindən  elektret alınması 

üçün istifadə edilən qurğunun sxemi verilmişdir. 1 nümunəsi onun səthindən 10 mm məsafədə 

yerləşən torpaqlanmış 2-elektrodu ilə 6-elektrodu arasında yerləşdirilir. Yuxarı iynə-elektrod, 

mənbəyə yüksək voltlu sıxacla qoşulur. Taclama vaxtı  həmin iynənin potensialı 4-kilovoltmetrinin 

köməyi ilə axma cərəyanı isə 3-mikroampermetri vasitəsilə  təyin edilir. Alınmış  təbəqələrin 

polyarlaşdırılması 5 dəqiqə ərzində 6 kV gərginlikdə aparılır. Bundan sonra gərginlik kəsilir. Sonra isə 

polyarlaşmış nümunələrin xassələri tədqiq edilir.  

Bu məqsədlə istifadə edilən qurğunun sxemi şəkil 2-də verilmişdir. Onun köməyi ilə elektret 

yüklərinin səthi sıxlıqları  ölçülür. Qurğu, üzərinə 1-elektromühərriki bağlanmış ağır metallik, silindrik 

gövdəyə malikdir. Elektromühərrikin valına 4 qanadlı 2-pəri bərkidilmişdir. Qanad torpaqlanmış 

elektrodla yuxarı ölçmə elektrodu arasında nümunənin yerləşdiyi hissədə olur. Qanadın fırlanması 

zamanı elektret tərəfindən yaradılmış sahədən yuxarı ölçmə elektrodunun ekranlaşması baş verir ki, bu 

da elektrodlara ardıcıl qoşulmuş 4-osilloqrafında dəyişən siqnalın yaranmasını kompensə edən 

gərginlik nizamlayıcısı ilə  tənzimləməklə, 3- sabit gərginlik mənbəyinə verilir və 4-osilloqrafı 

vasitəsilə qeyd olunur. Yüklərinin səthi sıxlıqlarının işarəsi verilən gərginliyin işarəsinə görə 

voltmetrlə təyin edilir.   

 

 

Şəkil 1. Tac boşalması ilə elektretlər alınması üçün qurğunun sxematik təsviri hazır olur. 



IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

36

 



Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

Şəkil 2. Yüklərin səthi sıxlığını ölçmək üçün qurğu. 

Elektretlərin yüklərinin səthi sıxlığı kompensasiyalı induksiya üsulu ilə ölçülərək, məlum 

eff


 =

d



U

k

0





   


(1) 

düsturu ilə hesablanır. 

Burada, 

eff

-effektiv yüklərin səthi sıxlığı (Kl/m



2

),   d - elektret nümunənin qalınlığı(mkm), 



dielektrik nüfuzluğu əmsalı, 



0

- elektrik sabiti 8.85·10



-12 

F/m,  


k

U

-gərginlikdir (V). 

 

Alınmış nəticələrin 



)

(

ln



sax

t

f



şəklində qrafiki qurularaq, yüklərin 

relaksasiya müddətləri  



1

2

2



sax

1

sax



ln

ln

t



t





   


(2) 

 

Şəkil 3. ASPE + xhəcm/ %Bi

2

Te

3



 kompozitlərinin tac elektretləri üçün yüklərinin səthi sıxlıqlarının zamandan 

aslılıqları. (qrafiklər üzərindəki faizlər kompozitin tərkibindəki əlavənin miqdarını göstərir)

 

 

düsturundan istifadə etməklə  təyin edilir. Yüklərin səthi sıxlıqlarının elektretlərin yaşama 



müddətindən asılılıqları (1) düsturu ilə  təyin edilmiş  və  şəkil 3-də verilmişdir. Eyni şəraitdə 

hazırlanmış  və eyni qurğuda səth potensialları ölçülmüş, Bi2Te3 əlavələri edilmiş kompozit 

elektretlərin yaşama müddətləri tərkibində 3, 5, 7, 10  və 15həcm % Bi2Te3 əlavəsi olan nümunələrdə 

müvafiq olaraq τ( 3% ) ≈ 187 gün, τ( 5 % ) ≈ 358 gün, τ( 7 % ) ≈ 538 gün, τ( 10 % ) ≈ 154 gün, τ( 15 

% ) ≈ 110 gün  olmuşdur. Alınmış  nəticələrin təhlili göstərir ki , qeyd olunan tərkibli nümunələr 

əsasında alınmış elektretlərdə yaşama müddətləri fərqlidir. Onların içərisində kifayət qədər yüksək (τ) 

yaşama müddətinə malik olan elektret tərkibində 7 həcm % Bi2Te3 olan kompozitdir ki, onun yaşama 

müddəti 538 gün olur. Bu isə  həmin tərkibli kompozitdən praktiki əhəmiyyət kəsb edən elektret 

materialları kimi istifadə etməyə əsas verir.  


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

37

 



Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

BALIQ SÜMÜYÜNDƏN ƏLAVƏLƏR EDİLMƏKLƏ ALINMIŞ 

KOMPOZİTLƏRİN DİELEKTRİK XASSƏLƏRİ 

 

Ş.V.ƏLİYEVA  

Azərbaycan Texniki Universiteti 



serefxanim@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 



 

Hazırda dielektriklərin tələb olunan ehtiyaclarını  tam təmin edə bilən hər hansı baza materialı 

mövcud deyil. Məhz bununla əlaqədar olaraq yeni dielektrik materiallarının axtarılmasına və tədqiqinə 

böyük ehtiyac duyulur. Dielektrik materiallarının  əksəriyyəti yüksək molekullu maddələr, yəni 

polimerlər əsasında alınmışdır. Polimerlər yaxşı dielektrik xassələrinə malik olmaları ilə yanaşı kifayət 

qədər yüksək fiziki mexaniki və kimyəvi xassələrə  də malikdirlər. Qeyri üzvi dielektriklərlə 

müqayisədə onlardan hər hansı məmulatın hazırlanması asan olur. Xüsusi çəkiləri kiçikdir. Qiymətləri 

dəfələrlə ucuzdur. Bu xassələr toplusu bir sıra polimerlərdən müasir texnikanın bir çox sahələrində 

dielektrik kimi istifadə edilməsinə imkan verir. lakin təmiz halda polimer materiallar tələbatları tam 

ödəyə bilmir. Polimerlərin istiliyə,  radiasiya şüalanmalarına,  rütubətliliyə davamlılığını artırmaq və 

fiziki mexaniki xarakteristikalarını yaxşılaşdırmaq üçün onları mövcud olan üsullarla modifikasiya 

edirlər. Modifikasiya etmənin  ən effektiv üsulu polimer materiallarının müxtəlif maddələrlə 

doldurulması hesab edilir. Doldurucuların seçilməsi ilə onların dielektrik xassələrinin pisləşməsinin 

qarşısını almaq mümkündür. Doldurucu qismində adətən üzvi və ya qeyri üzvi mənşəli materiallardan 

istifadə edilir. Son illərdə bioloji mənşəli dolduruculardan istifadə edilməsi ilə alınmış kompozitlərə 

diqqət xüsusilə artmışdır. Bu müasir doldurucuları seçməklə yüksək keyfiyyətli kompozisiya 

materiallarının alınmasının mümkünlüyü ilə  əlaqədardır. Hazırda kompozisiya materiallarının 

alınmasında təbii ehtiyyatları külli miqdarda olan balıq sümüyündən istifadə edilməsinə 

başlanılmışdır. Məhz bunu nəzərə alaraq təqdim olunan işdə  qeyd etdiyimiz kimi doldurucu qismində 

balıq sümüyününü tozundan istifadə etməklə yeni kompozisiya materiallarının alınması və dielektrik 

xassələrinin tədqiqinin nəticələri barədə  məlumatlar verilir. Aşağı  sıxlıqlı polietilenə (ASPE) balıq 

sümüyü (BS) tozundan müxtəlif konsentrasiyalarda əlavələr etməklə alınmış nümunələrin qalınlığı 

100mkm olmuş, kontakt olaraq gümüş pastasından istifadə edilmişdir. Dielektrik nüfuzluğunun və 

dielektrik itgi bucağının tezlik asılılıqlarının tədqiqi E7 – 20  impedans ölçən rəqəmsal cihazdan 

istifadə edilmişdir Nümunəyə verilən gərginlik 1V olmuşdur. Dielektrik nüfuzluğunun və dielektrik 

itkisinin ölçülməsində yol verilən xətalar müvafi olaraq 3 və 5 % olmuşdur.   

Aşağı sıxlıqlı polietilenə müəyyən nisbətdə balıq sümüyü əlavə etməklə alınan (ASPE + x həcm 

% BS)  kompozitlərinin  dielektrik nüfuzluqlarının  və dielektrik itki  bucaqlarının  tangenslərinin  

 

Şəkil 1. Dielektrik nüfuzluğunun tezlikdən asılılıq qrafiki 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

38

 



Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

tədqiqləri  əlavələrin miqdarının 3, 5, 7, 10  və 15 həcm%  olduğu nümunələrdə 0-1MHs  tezlik 

diapazonunda aparılmışdır. Tədqiqatın nəticələri  şəkil 1-də verilmişdir.  Şəkil 1-dən göründüyü kimi 

qeyd olunan tezlik diapazonunda tədqiq olunan kompozitlərin  ε(ν) asılılıqlarında nəzərəçarpacaq 

dispersiya müşahidə edilmir və dielektrik nüfuzluğu praktiki olaraq dəyişməz qalır. Tezliyin böyük 

qiymətlərində xarakterik olaraq dielektrik nüfuzluqları tezlik artdıqca artır. Yalnız tərkibində 15həcm 

% BS olan nümunənin dielektrik nüfuzluğunun göstərilən tezlik diapazonunda səlis olaraq artması 

müşahidə edilmişdir. Tərkibdə doldurucunun miqdarının artması ilə  tədqiq olunan bütün tezlik 

diapazonunda dielektrik nüfuzluğunun artması aşkar edilmişdir. Beləki, tezliyin 25Hs qiymətində 3, 5, 

7, 10  və 15 həcm%BS əlavəli kompozitlərin dielektrik nüfuzluqları müvafiq olaraq 12,8, 11,7, 10,23, 

9,1, 6,33 olduğu halda, 500kHs tezlikdə 12,1, 10,86, 10,44, 9,49, 8,12, 1000kHs tezlikdə isə  12,897, 

11,617, 11,157, 10,151, 8,68 olur.   

Qeyd olunan nümunələrdə dielektrik itki bucağının tangensinin (tg(δ)) tezlik asılılıqları da tədqiq 

edilmişdir. Alınmış nəticələr şəkil 2-də verilir. Şəkildən göründüyü kimi həm təmiz polietilenin həm 

də onun əsasında alınmış kompozitlərin dielektrik nüfuzluqlarının tezlik xarakteristikalarında 

müəyyən qanunauyunluq mövcuddur: tezliyin 0-1kHs diapazonunda xarakterik olaraq bütün 

nümunələrin tg(δ) – ları  kəskin olaraq azalır. Bu azalma təmiz polietilendə 0,035  - dən  0,017 - ə 

qədər, tərkibində 3, 5, 7, 10, 15həcm% BS olan nümunələrdə isə  həmin azalmalar müvafiq olaraq 

0,384- 0,121,  0,234 - 0,088 , 0,152- 0,072 , 0,058- 0,049, 0,032- 0,021  olur.  Tezliyin 1-100kHs 

diapazonunda dəyişməsi halında dielektrik itkisi praktiki olaraq müşahidə edilmir, 100 – 1000kHs 

tezlik diapazonunda isə tg(δ) – nın zəif azalması müşahidə edilir. Kompozitlərin tərkibində sümük 

əlavəsinin miqdarı artdıqca dielektrik itki bucağının azalması müşahidə edilmişdir.  

 

Şəkil 2. Tangens itki bucağının tezlikdən asılılıq qrafiki 

Beləliklə, tədqiq olunan kompozitlərin tərkibində doldurucunun miqdarı artdıqca həm dielektrik 

nüfuzluğunun, həm də dielektrik itki bucağının tangensinin qiymətcə aqzalması müşahidə edilir. Çox 

ehtimal ki, tərkibdə doldurucunun miqdarının artması kompozitin en kəsiyinə düşən balıq sümüyü 

hissəciklərinin artmasına səbəb olduğundan bu, nümunənin bütün qalınlığı boyunca balıq sümüyü 

hissəciklərinin payının artmasına ekvivalentdir. Nümunənin qalınlığı boyunca bir – biri ilə  qapanmış 

klasterlərə elektrodlar arasındakı aktiv müqavimət kimi baxmaq olar. Balıq sümüyü 10

-10


 Om

-1

, ASPE 



isə 10

-15


Om

-1

 elektrik keçiriciliyinə malik olduğundan kompozitin müqaviməti  əsasən balıq sümüyü 



hissəcikləri arasındakı kontaktlardan asılı olacaq. Dəyişən elektrik sahəsində  sərbəst elektrik 

yüklərinin toplanılması və yenidən paylanması baş verdiyindən bu halda daxili elektrik sahəsi təhrif 

olunmuş olur. Aşağı tezliklərdə daxili elektrik sahəsi keçiriciliyə uyğun olaraq paylanır və bununla 

əlaqədar olaraq tezliyin artması ilə dielektrik parametrlərinin dəyişməsini balıq sümüyündən olan 

klasterlərdə nisbətən güclü daxili sahənin meydana çıxması ilə izah etmək olar. 

 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

39

 



Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

DOLDURUCUNUN DƏNƏCİKLƏRİNİN ÖLÇÜSÜNÜN (CuInSe

2

)

1-х

 

(МеSe)

х 

(Ме=Mn,Fe) x=0.1 BƏRK MƏHLULLAR VƏ POLİETİLEN 

ƏSASLI KOMPOİZTLƏRİN MAQNİT XASSƏLƏRİNƏ TƏSİRİ 

 

Ş.M.HƏSƏNLİ, Ü.F.SƏMƏDOVA 

AMEA Fizika İnstitutu 



sh_hasanli@rambler.ru 

AZƏRBAYCAN



 

S.X.ƏLİƏHMƏDLİ

 

Bakı Dövlət Universiteti 



neytrino7@gmail.com 

AZƏRBAYCAN



 

 

Yeni maqnit materialları yüksək maqnit parametrlərinə, optimal elektrik və  maqnit xassələrinə 

malik olduqları üçün texnikada geniş istifadə edilirlər. Məsələn, elektronikada, radiotexnikada, 

generatorlarda və başqa sahələrdə yaddaş elementi kimi istifadə edilən maqnit yumşaq və maqnit bərk 

materialları göstərmək olar. Qurğuları yaradan zaman yarımkeçiricilərlə müqayisədə maqnitlərdə 

nanometr məsafədə yeni effektlər meydana gəlir, məsələn, atomlar arasındakı məsafə atomun ölçüsü 

tərtibində  və ya bir nanometr olduqda yeni maqnit effektləri yaranır. Son onillikdə çoxqatlı maqnit 

plyonkaların və süni maqnitlərin alınmasında proqres müşahidə edilir. O cümlədən, birdomenli 

nanohissəciklərə malik sistemlər maqnit və maqnitoptik qurğularda informasiyanın (toplanmasına) 

işlənməsinə, qeyri adi maqnit, optik, elektrik və katalizator xassələrinə malik olduqlarına görə intensiv 

tədqiqat obyektidirlər. Bundan əlavə, antiferromaqnit nanohissəciklərin xassələrinin öyrənilməsi həm 

səth hallarının fundamental məsələlərini tədqiq etmək üçün, həm də belə materialların praktik 

istifadəsi üçün, məsələn, informasiyanın yazılması  və tibb sahəsində böyük maraq yaradır. Belə 

nanohissəciklər mineral təbiətə malik olub bioloji proseslər nəticəsində yarana həmçinin süni 

formalaşa bilərlər. 

Onu da qeyd edək ki, maqnit mikro-nano zərrəcikli yarımkeçirici materiallar əsasında alınmış 

kompozit materiallar bir sıra mühüm xassələrə malikdirlər. Belə kompozit sistemlərin maqnit 

sahəsində tədqiqi həm fundamental nöqteyi nəzərdən, həm də nəzəri cəhətdən böyük maraq kəsb edir. 

Adətən kompozit materiallar iki hissədən, disperqatordan və onları özlərində saxlayan matrisadan 

ibarətdirlər və bu tərkiblərin həcmdəki faizi əvvəlcədən məlum olur. Ərintilərdən fərqli olaraq kompzit 

materiallarda tərkib materiallar ayrı-ayrılıqda öz xassələrini itirmirlər. Kompozit materiallarda 

disperqatorun növünü dəyişməklə, həmçinin mikro-nano zərrəciklərin ölçüsünü və konsentrasiyasını 

dəyişməklə maqnit xassələrini idarə etmək mümkündür. 

Təqdim olunan məqalədə (CuInSe

2

)

1-х



 (МеSe)

х

 (Ме=Mn,Fe) x=0.1 bərk məhlulları (BM) və PE 



(polietilen)  əsaslı kompozitlərin bəzi maqnit xassələrinin disperqatorun ölçüsündən asılı olaraq necə 

dəyişməsi tədqiq edilmişdir. Bunun üçün sintez edilmiş bərk məhlulların zərrəcikləri şarlı dəyirmanda 

əzilərək müxtəlif ölçülü (65,71-I, 160-II, 200-III və 315-IV) mkm ələklər vasitəsilə fraksiyalara 

ayrılmışdırlar. Mikroskop vasitəsilə fraksiyalarda zərrəciklərin ölçüləri təyin edilmiş  və  şəkil 1-də 

onların ölçülərinə uyğun paylanma histoqramları qurulmuşdur. 

Cədvəl 1-də fraksiya olunmuş nümunələrdə maqnit zərrəciklərinin orta qiyməti və paylanmanın 

digər parametrləri verilmişdir.  

Cədvəl 1. Fraksiya olunmuş maqnit zərrəciklərinin paylanma parametrləri 

Nümunələr X

min

 

X



max

 Ortaqiymət

x



μm 



Ortakvadratik 

kənara çıxma,σ 

Asimmetriya 

əmsalı 


Polidispers 

lik əmsalı, p

k

 

I 25.5 



65.5 

44.35 


10.21 

0.089 


1.181 

II 77.4 


158.5 

117.81 


22.68 

-0.054 


1.127 

III 160.5 

199.5 

179.03 


10.16 

0.101 1.013 

IV 205 

309 


256.57 

1.767 


-0.0236 

1.036 


   

Ayrilmış fraksiyalar kompozit materialların alınması üçün müxtəlif faiz tərkibində polimer 

maddəsi ilə qarışdırılır. Bircins tərkibin alınması üçün toz halında olan qarışıq farfor şarlı dəyirmanda 

əzilir. Nazik təbəqəli kompozit plyonkaların sintezi 15MPa təzyiqdə, 1600C

0

-də qaynar presləmə 



IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

40

 



Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

üsulu ilə alınmışdır. Nümunələrin qalınlığı 150

 m

-dir. Kompozitin tərkib hissələri kimi 40% BM1 + 



60% PE (BM1=(CuInSe

2

)



1-х

  (МnSe)


х

  x=0.1) və 40% BM2 + 60% PE (BM2=( CuInSe

2

)

1-х



 (FeSe)

х 

 



x=0.1)  götürülmüşdür. Kompozit materialların otaq temperaturunda maqnitləşməsinin maqnit 

sahəsindən asılılığı vibrasiya metodu vasitəsilə Lakeshore 7404 VSM maqnetometr qurğusu ilə 

çəkilmişdir. 

         

 

Şəkil 1. Zərrəciklərin ölçülərinə əsasən paylanma histoqramları. Histoqrammalardan görünür ki, paylanmanın eni kiçikdir. 

 

Şəkil 2-də koersitiv quvvənin maqnit zərrəciklərinin ölçülərindən asılılığı göstərilmişdir. Şəkildən 



görünür ki, maqnit zərrəciklərinin ölçüləri artdıqca koersitiv quvvənin qiyməti azalır. Bu hal tədqiq 

edilən bütün kompozitlərdə müşahidə edilmişdir. 

Qeyd edək ki, zərrəciklərin ölçüsü azaldıqca H

c

-in artmasının səbəblərindən biri o ola bilər ki, 



maqnit domenlərində spinlərin ilkin vəziyyətə  nəzərən  əks istiqamətdəki dönmə ehtimalı artdıqca 

Koerisitiv qüvvə azalmağa çalışır. Çoxdomenli sistemlərdə    belə çevrilmə  həmçinin domenlərin 

sərhədlərinin yerdəyişməsi hesabına da baş verə bilər. Zərrəciklərin ölçüsü azaldıqca domenlərin sayı 

da azalır və maqnitləşmə prosesində domenlərarası sərhəddin rolu daha az nəzərə çarpan olur. Buna 

görə  də  zərrəciklərin dkr-kritik ölçüsünə  qədər koerisitiv qüvvə d-in azalması ilə artır. Ancaq 

zərrəciklərin ölçüsünün sonrakı azalması ilə birdomenli hala keçilir və istilik flüktasiyalarının ehtimalı 

artır. d

c

-in azalması bununla izah olunur.  



H

c

-koersitiv qüvvəsinin qiyməti histirezis əyrisindən tapılmışdır (Şəkil 3) və qiymətcə 



maqnitləşmə sıfır olanda tədbiq olunan sahənin qiymətinə bərabərdir.  

 

Şəkil 2. Koersitiv quvvənin maqnit zərrəciklərinin ölçülərindən asılılığı 

40% BM1+70%PE (BM1=(CuInSe

2

)



1-х

 (МnSe)


х

  x=0.1) 

 

Otaq temperaturunda maqnitləşmə  əyrilərindən maqnit parametrlərindən  maqnitləşmənin və 



koerisitiv qüvvənin maqnit zərrəciklərinin diametrinin orta qiymətindən asılılığı  təyin edilmişdir. 

Alınmış  nəticələrin analizindən məlum edilmişdir ki, maqnit zərrəciklərinin diametrinin orta 

qiymətinin artması ilə koersitiv qüvvənin  qiyməti isə azalır. 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

41

 



Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

   


 

 

 



Şəkil 3. Koersitiv quvvəninmaqnit  zərrəciklərinin ölçülərindən asılılığı 

30% X


1

+70%PE (X

1

= FeSe binar maddə) 



 

Beləliklə, alınmış  nəticələrin müqayisəsindən görünür ki, otaq temperaturunda tədqiq edilən 

kompozitlərdə maqnitləşmənin maqnit sahəsinin qiymətindən asılılığının tədqiqindən məlum olmuşdur 

ki, doldurucunun dənəciklərinin ölçüsü kiçildikcə histirezis əyrisinin eni böyüyür, yəni koersitiv 

qüvvəsinin qiyməti artır. Onu da qeyd edək ki, Hc-koersitiv qüvvəsi maqnit momentinin mühüm 

xassəsindən biridir. Hc-in qiymətinə  əsasən maqnit materialının tipini (maqnityumşaq, maqnitbərk) 

müəyyən etmək olur. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən maqnit yumuşaq materiallar üçün Hc<1kA/m, 

maqnit bərk materiallar üçün Hc

1kA/m. Tədqiq edilən bərk məhlullar maqnit yumşaq növ 

materiallara aid edilə bilinər. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən bizim tədqiq etdiyimiz maddələr maqnit 

yumşaq maddələrdir. 

 

 

 

ELEKTRON VƏ POZİTRONLARIN AKSİAL KANALLAŞMA   

ZAMANI ŞÜALANMALARI 

 

Ş.İ.TAĞIYEVA, M.R.RƏCƏBOV 

Bakı Dövlət Universiteti 



shahnaz.ilqarzadeh.92@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Yüklü zərrəciklərin və qamma kvantların maddədən keçərkən yaranan sırf elektromaqnit 



proseslərin öyrənilməsi həmişə böyük maraq kəsb edir. Belə proseslərə misal olaraq, yüksək enerjili 

yüklü zərrəciklərin elastiki səpilməsi, yüklü zərrəciklərin tormozlanma şüalanması, elektron-pozitron 

cütünün yaranması, Çerenkov çüalanması, keçid şüalanması, kanallaşma  şüalanması  və sairi 

göstərmək olar. Kristala daxil olan elektron, pozitron, proton və digər yüklü zərrəciklər atomların 

əmələ  gətirdiyi paralel sıralar və ya kristalloqrafik müstəvilər boyunca hərəkət edirlər. Belə  hərəkət 

kanallaşma hərəkəti adlanır. Əgər zərrəciklərin hərəkəti atom müstəviləri arasında qalarsa, bu-müstəvi 

kanallaşma, zərrəcik qonşu  atom zəncirləri arasında hərəkət edərsə, bu - aksial kanallaşma adlanır. 

Belə  hərəkət zamanı  zərrəciklər  şüalandırır. Yüngül zərrəciklərin (pozitron və elektronların) 

kanallaşma şüalanmasının  nəzəri tədqiqi böyük maraq kəsb edir. Aksial kanallaşma o vaxt müşahidə 

olunur ki, yüklü zərrəciklər dəstəsinin kristallik oxla əmələ gətirdiyi bucaq Lindxard bucağından kiçik 

olsun. Relyativist pozitronların hərəkəti protonların hərəkətlərinə uyğundur. Elektronların  atom    

zənciri boyunca kanallaşmasının izah olunması üçün isə rozetonlar modeli təklif olunmuşdur. Bu 

zaman elektron zənciri potensial çuxurda bağlı  vəziyyətdə olur və elektron zəncir  ətrafında hərəkət 

edir. Deməli, aksial kanallaşmada elektronun trayektoriyası mürəkkəb olur.  



Yüklə 22,28 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   148




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin