Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

385

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

NİTQ QÜSURLU VƏ EŞİTMƏ ƏNGƏLLİ UŞAQLARIN                

TƏLİMİNDƏ İNTERNET RESURSLARINDAN İSTİFADƏ    

İMKANLARI VƏ YOLLARI 

 

Fəzilə İSRAYILOVA 

Qafqaz Universiteti  

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ali ŞAHİNTAŞ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

Təqdim olunan iş son zamanlar diqqət tələb edən nitq qüsurlu uşaqların təhsilinə yönəlmişdir. 

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, dünyada hər 10 nəfərdən biri əlildir. Statistik mə-

lumatlara görə, hazırda Azərbaycanda 400 mindən çox əlil var. Fiziki cəhətdən qüsurlu insanların isə 

cəmiyyətə inteqrasiya olunmalarında daim problemlər olur. Azərbaycanda 5 mindən çox nitq qüsurlu 

uşaqlar var. Amma bu uşaqların hamısı təhsil almaqdan məhrumdular. Bunun bir neçə səbəbləri var: 

•  Təhsil ocaqlarının az olması 

•  Dərs vəsaitinin az olması 

Buna görə  də, bu problemli uşaqlar həyatdan küskün ,aqressiv olurlar. Həyatdan təcrid olurlar. 

Problemi aradan qaldırmağın ən sərfəli üsulu veb portal yaratmaqdır. Layihənin həyata keçirilməsi ilə 

birlikdə, nitq qüsurlu uşaqların tədris sistemində qarşılaşdığı bir çox problemlərin həll edilməsi 

mümkün olacaqdır. Ümumiyyətlə bu cür sosial proyektlərin cəmiyyətə faydaları danılmazdır. Bu işdə 

e-təhsilin faydalarıda danılmazdır. Elektron təhsil – informasiya texnologiyalarından və elektron 

öyrənmə vasitələrindən istifadə edən tədris metodudur. E-təhsil təhsil sistemində  ənənəvi öyrənmə 

üsullarına meydan oxuyan, elektron vasitə  və  ləvazimatlardan istifadə edərək bilik əldə edilməsinə 

imkan verən İnternet töhfəsidir. E-təhsilin faydaları aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür: 

•  Öyrənmək üçün zaman və məkan məhdudiyyətinin olmaması 

•  Fərdi bilik səviyyəsinə uyğun təlim materiallarını təmin edilə bilmə imkanı 

•  Fərdi və ya qrup şəklində olan təlimlərdən eyni zamanda yararlanma imkanı 

•  Zaman itkisinin qarşısının alınması 

•  Vəsaitlərin fərdə uyğun təmin edilməsi sayəsində təlimlərin daha effektiv şəkildə qavranılması 

•  Təlimlərlə bağlı yeniliklərin asan şəkildə çatdırılma və əldə etmə imkanı  

•  Böyük kütlələr üçün nəzərdə tutulan dərs və təlimlərin asan şəkildə idarə edilə bilməsi 

•  Əldə edilən biliklərin paylaşılma və müzakirə ediləbilmə imkanı 

Həmçinin uşaqların təhsilində distant təhsilində rolu vardır. Distant təhsil, elektron təhsilin tərkib 

hissəsi olub, müəllim və tələbələrin məsafədən qarşılıqlı əlaqə yaratmasına və dərs prosesinin təşkilinə 

imkan verir. Bu sistem vasitəsilə müəllim və  tələbə heyətinin dərs proqramı planlaşdırılır,  şagird 

müəllim və tədris vasitələri internet texnologiyaları və kommunikasiya vasitələri ilə bir araya gəlir.  

•  Çox geniş şagird kütləsinə xidmət edə bilən bir təhsil sistemidir. 

•  Ənənəvi təhsildən yararlana bilməyənlər(əlillər, şikəstlər, imkansızlar, ucqar rayonlarda yaşayan-

lar) üçün zəruridir. 

•  Məlumat və bacarıqların artması, dəyişməsi, çeşidlənməsidi. 

•  Az maliyyət tələb edir 

•  Çox fərqli ünsiyyət texnologiyalarının təhsil xidmətinə təqdim edə bilən bir sistemdir. 

•  Tələbə mərkəzlidir. 

Tədqiqat işimizdə e-təhsilin bu faydalarından fərqli bir sahədə, nitq qüsurlu uşaqlara yardım 

məqsədilə yararlanmanın yolları  və buna dair yerinə yetirilməsi planlanan işlərdən bəhs edilir. E-

təhsilin nitq qüsurlular üçün istifadə məqsədi ilə planlanan bu çalışmanın mərkəzində nitq qüsurların 

təhsil materiallarını  əldə edə biləcəkləri, interaktiv çalışma  şəraitini təmin edəcək bir portalın 

layihələndirilməsi vardır. Portalda dərslər mərkəzləşmiş bir sistemlə idarə olunacaqdır. Evində internet 

olan hər bir kəs dərslərə qoşula biləcək. Əvvəlcə portalda iştirak etmək üçün qeydiyyatdan keçəcək. 

Portalda hazır video dərslər, muxtəlif mövzulara dair videolar, şəkillər mövcud olacaqdır.  Şagirdlər 

müxtəlif oyunlara qoşulub yarışlarda iştirak edərək, dərsləri nə dərəcəd mənimsədiyini biləcək.  

Nəticədə bu cür problemi olan uşaqlar həmçinin nitq qüsurunda problem olmayan insanlar da bu 

portaldan istifadə edərək jestikanı öyrənəcək. Bu uşaqlar üçün yaradılacaq bu tipli bir portalın 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

386

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

faydaları daha çox olacaqdır. Əsas məqsəd bu cür uşaqların cəmiyyətdən təcrid olunmasının qarşısını 

almaqdır. Layihənin həyata keçirilməsi ilə birlikdə nitq qüsurluların tədris sistemində qarşılaşdığı bir 

çox problemlərin həll edilə bilməsi mümkün olacaqdır. Ümumiyyətlə bu cür sosial layihələrin 

cəmiyyətə faydaları danılmazdır. 

 

 

 

PROVIDING SECURITY FOR PROTECTION MEASURES AND 

ADOPTION OF INFORMATION WEB -SITE CMS JOOMLA 

 

Dilafruz NURJABOVA 

Tashkent University of Information Technologies Kartshi branch

 

[e-mail]

 

UZBEKISTAN 

 

This article deals with the protection of data and information websites created in CMS Joomla and 

take measures to protect the information practically. 

CMS Joomla is becoming more popular and easy installing the number of sites and most important 

and absolutely free engine increases in a geometrical progression which is working on this CMS from 

year to year. In turn, this is a very huge number of Joomla-based website has attracted the attention of 

many hackers who can do stuff that hacking a site, both for money and for own perverse pleasure. If 

you have a website on the engine Joomla and you want to avoid hacking then this guide specifically 

for you. I'll note that any site cannot protect 100% because any security system can be hacked. But it is 

always possible to arrange a complicated obstacle course which will overcome every attacker.  

Step one. Once is installed Joomla sure to remove the «Installation» directory. Often beginners 

developer of site forget to do it but in vain because the directory is an excellent loophole for hackers. 

Step Two. Changing the default login is used to log into the admin panel on something more 

original and less predictable than standard admin\admin; demo\demo. 

Step Three. Regardless of whether you are using the CNC or not, rename htaccess.txt in 

.htaccess. Thus, you enable standard instructions for protection against burglary, which are contained 

in this file. 

Step Four. Place complicated password to the directory «Administrator». Usually this is done in 

your hosting control pane. 

Step Five. Endure Configuration.php file outside the root directory (usually the root of the site - 

it's public_html folder on your hosting). This file contains very important information, which must 

remain in the strictest confidence in particular the login password to the site database. Sometimes the 

contents of this file can be seen only by typing in the address bar of the file path. 

Step Six. Keep your Joomla to the latest version because the newer version, the less Joomla 

«holes» and bugs with which you can easily hack your site. 

Step Seven. Do not be lazy from time to time make backups site database (MySQL), after all 

experienced developer of site knowingly always say 'backups - is everything to us. " Just do not be 

amiss to make a copy of all the files of the site, and record them on a DVD-ROM or flash card. Even if 

attackers completely destroy your site, you can always restore it from a backup. Especially not 

unimportant these steps if you have a website that provides additional services, membership, sale of 

goods, etc. Backup is always possible to recover and you will never lose its customers and all the 

important information. 

Backup - a necessary and most reliable measure of protection for your site. Even the most modern 

server, equipped with disk RAID-arrays with as show in the mirror which may break. Hackers can 

break through the most powerful and layered defense, erected system admins. Finally, no one is 

immune from emergencies such as fire or flooding the server ... When you create a backup copy of the 

data is necessary to ensure data consistency and integrity. What does it mean? As a rule, when adding / 

editing data adjustments are made to multiple files (or database tables). Now imagine that, for 

example, adding an article to the site coincided with the backup procedure. It may happen that one of 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

387

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

the files changed by the addition of articles, written in a backup before, and the other - after article 

appeared on the website. As a result, it may happen that, for example, a link to the article (stored in a 

file 2) in the backup will be present, and the article itself (which is in the file 1) - no. When restoring 

from a copy of your will broken link leading to a non-existent page. And this example is still among 

the most harmless ... And if such a discrepancy occurs in the billing system? How to ensure that the 

backup contains consistent data? The approach here united: it is necessary to ensure that the 

information has been recorded at the beginning of the copy procedure and its course has not changed, 

at least "in terms of" program, generating a backup. But the implementation of this approach are very 

dependent on the used database and the site engine. Without going into details, I will give a few 

examples. 

 

Fig 1. Interface of web-site 

 

 

 

TOPDAN VE PƏRAKƏNDƏ TİCARƏT MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ QEYRİ-

SƏLİST SORĞULARIN EMALI VƏ PROQRAM REALİZASİYASI 

 

KenanKILIÇ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bazar iqtisadiyyatı ticarət iqtisadiyyatının özəyini təşkil edən topdan və  pərakəndə satış 

kompaniya və müəssisələrin səmərəli, koordinasiya olunmuş iş rejiminin yaradılmasını tələb edir. 

Bu baxımdan tədqiq olunan müəssisələrin informasiya sistemlərinin verilənlər bazasının yaradıl-

masına və idarəetməsinə, personalına gündəlik və analitik hesabatların hazırlanmasına imkan vermək 

və  qərar qəbuletmə prosesinin keyfiyyətinin artırılması  məqsədi ilə verilənlər bazasinda verilənlərin 

analizi və sorğularin emali alqoritmlərinin işlənməsi çox aktual məsələdir. 

Məqalədə relyasion verilənlər bazasında olan səlist sorğuların emalı zamanı “itən” və ya “gizlə-

nən” məlumatların aşkarlanması və keyfiyyət baxımından vacibliyi əsaslandırılmış və informasiya sis-

temlərinin verilənlər bazasına qeyri-səlist sorğuların təşkili, e`malı və proqram realizasiyasi məsələlə-

rinə baxılmışdır.  

Konseptual olaraq relyasiyon verilənlər bazası predmet sahəsinin informasiya modelidir. Beləki, 

verilənlər bazasının hər bir nüsxəsi predmet sahəsinin müəyyən zaman anı üçün vəziyyətini əks etdirir. 

Hər bir vəziyyət predmet sahəsinin obyektlərinin xüsusiyyətlərini əks etdirən xüsusi olaraq nizamlan-

mış verilənlər -qiymətlər (atributlar) cütlükləri kimi modelləşdirilir. Hər bir obyektə və onun vəziyyə-

tinə münasibətlər korteji uyğun gəlir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu münasibətlər korteji eyni zamanda 

atributlara xas olan qeyri-səlist münasibətləridə əks etdirməlidir.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

388

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Məsələn, assortiment sayı - çoxdur, satışı - aşağıdır, menecerin satışı – yaxşıdır,  əmək haqqı – 

yüksəkdir, aptekin metrodan məsafəsi - uzaqdır, aptekə daxil olan müştəri sayı - çoxdur və s. 

Predmet sahəsinin (PS) obyektləri arasındakı münasibətləri əks etdirmək üçün baxılan məslənin 

həllinə qeyri-səlist sinif anlayışı tətbiq olunmuşdur. 

Qeyri-səlist sinif aşağıdakı qaydada təsvir olunur: 

НК = {(o

i j

, а

i j

 ,



(o

ij

)) | o

ij

 – обyekt, а

ij

 – atribut və 0 < , 



(o

ij,

 а

ij

) 



 1} (1) 

haradakı 



(o

ij

) – НК

i

 qeyri-səlist sinfində j

th 

atributunun , o

ij

 obyektinə mənsub olması dərəcəsini 

göstərir. (o

i j

, а

i j,



 (o

ij

)) cütlüyü qeyri-səlist obyekt adlanır. 

Predmet sahəsinin xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, obyekt olaraq - işçilər, apteklər, müştərilər, 

menecerlər, kassalar, banklar və s. başa düşülür. 

Atribut olaraq nümunədən göründüyü kimi əmək haqqı, satış, alış, pul qalığı, dövriyyə, assorti-

ment və sairə nəzərdə tutulur. 

Qeyri-səlist siniflərə baxılan predmet sahəsi üçün: 

1. aptekin aylıq satışı, çox yüksək, 0.96  

2. saticının aylıq satış kvotası , az, 0.78 

3. satıcının aylıq maaşı, orta, 0.85 

4. kassada olan pul qalığı, az, 0.73 və s. nümunə kimi göstərmək olar.  

Göründüyü kimi hər bir qeyri-səlist sinif konkret sorğunu əks etdirə bilər. Məsələn uyğun olaraq 

firma rəhbərləri həmişə aşağıdaki kimi qeyri-səlist suallar verir: 

1. Apteklərin aylıq satışı artmayıbki? 

2. Saticılardan tələb olunan satış kvotası azdırmı? 

3. Satıcıların aylıq maaşı az deyilki? 

4. Kassada pul azalmayıbki? 

5. Alıcıların bizə olan borcu çoxdurmu?  

Qeyri-səlist sorğuların emalı üçün yaradılmış proqram sistemində  mənsubiyyət funksiyalarının 

dinamik olaraq seçilməsi və sistem administratorunun subyektiv baxışına uyğun gəlməsinin yoxlanıl-

ması prosesi çox səmərəli şəkildə həll olunmuşdur. 

Hər bir obyektə, sistem tərəfindən unikal identifikator təyin olunur. Qeyri-səlist obyektlər qeyri-

müəyyən vəziyyətləri ilə xarakterizə olunan obyektlər sinfinə aiddirlər. Bu o deməkdir ki, onlar qeyri-

səlist atributlara malik olduqları kimi qarşılıqlı olaraq bir-biri ilə qeyri-səlist assosiasiyalara daxil ola 

bilirlər. 

Qeyri-səlist assosiasiya – qeyri-səlist semantikaya malik münasibətlərdir. 

Obyektlər səviyyəsində qeyri-səlist assosiyasiya riyazi olaraq aşağıdakı kimi formalizə oluna 

bilər: 

НА

iw

 (k) = {((o

ij

, o

wd

), R

(k)

 (o

ij

, o

wd

)) bütün (j və d)-lər üçün, 

(o

ij

, 



(o

ij

,)) 

 НК

i

, (o

wd

 , 



(o

wd

))

 НК

w  

və  0 



 R

(k)

 (o

ij

, o

wd

) 



 1} 

haradaki, R

(k)

(o

ij

,o

wn

) – o

ij

 və o

wd

 obyektləri arasındakı əlaqələrin səviyyəsinin göstərir. k – assosiasi-

yanın identifikatorudur. İdentifikator müxtəlif tətbiqi məsəsələlərin həllində qeyri-səlist obyektlər 

arasında əlaqələrin xarakterini müəyyən etmək üçündür. 

Funksional baxımdan qeyri-səlist obyektlər, müxtəlif biznes məsələlərin həlli üçün istifadə olu-

nan sorğularda çoxlu sayda öncədən bilinməyən münasibətlərdə (şərtlərdə) ola bilərlər. 

İstifadəçilər yeni qeyri-səlist sorğuları  işləyərkən mövcud şablonlar toplusundan istifadə etmək 

imkanına malikdirlər. Digər tərəfdən proqram sistemi mövcud relyasion verilənlər bazasına  əlavə 

proqram bloku olaraq yaradılmışdır və istifadəçilərə dinamiki olaraq qeyri-səlist anlayış və sorğuları 

yaratmağa imkan verir.  

Biznes prosesləri və hesabatlarının hazırlanması zamanı kəmiyyət və keyfiyyət (ən yaxşı satılan, 

pis satılan, bahalı  dərman, yaxşı müştəri, riskli müştəri və s.) baxımından fərqlənən böyük həcmdə 

informasiyalardan istifadə olunur. 

Digər tərəfdən müasir dövrdə müəssisələrin informasiya vasitələrinin inteqrasiyası böyük həcmdə 

verilənləri və tranzaksiyaları yadda saxlamağa imkan verən relyasion verilənlər bazası üzərindən 

qurulmuş ERP sistemləri vasitəsi ilə həyata keçirilirlər. 

Bu baxımdan məqalədə analiz olunan və ERP sistemlərinə köməkçi vasitə kimi yaradılmış qeyri-

səlist sorğuların təsviri və emalına imkan verən proqram vasitəsinin yaradılması çox vacib məsələdir. 

 

Qafqaz U

Məs

yalar  şək

qeyri-səl

verilmişd

Pro

lərində q

Hal

sürətlə b

ləni həll

adlanan 

üçün laz

həlledici

alqoritm

Veb

rının qar

yən Veb

motorlar

lazımlı  s

linklərin

yüklənm

Eni

Bu 

lazım ol

səviyyəd

qonşu U

axtarılıb

Həd

nəticə  v

yolların 

IV INTERN

University     

sələnin həlli

klində  təsvir

list anlayışla

dir. 

qram sistem

qeyri-səlist so

l-hazırda veb

böyüdüyü üçü

 etməkdən ö

proqramlar t

zımsız ola bi

i məqamın ö

mlərinə baxac

b axtarış hal

rşısında dura

b ilə mübari

rı tərəfindən 

səhifələr yük

n sayı və ya i

məsi üçün mü

nə axtarış alq

alqoritm, kö

lan informas

də sorğuya  u

URL-lər arası

 bitdikdən so

dəf ağacın iç

verir. Çoxlbu

eyni hədəfə 

NATIONAL 

                      

i üçün məqa

r olunması  t

ar baxımında

mi mövcud ER

orğuların e`m

VE

b böyük info

ün lazım ola

ötrü, məqsəd

tətbiq olunur

lməsidir. Cra

hdəsindən gə

cağıq. 

-hazırda Veb

an əsas məsə

zə aparmaqd

indekslənmə

klənməlidir. 

istifadəçi tərə

üxtəlif alqorit

qoritmi  

ök URL-dən 

iya tapılsa, u

uyğun nəticə

ında axtarış 

onra heç bir u

çərisində, üz 

udaqlı oyun 

doğru apardı

SCIENTIFIC

                      

lədə verilənl

əklif olunmu

an analiz olun

RP sistemlər

malı məsələlə

EB CRAW

Elc

Qa

eqa

A

rmasiya tutu

an məlumatın

də çatmaq üç

r. Digər müh

awling alqor

əlməlidirlər.

b saytların  t

ələ, həcmi m

dır. Bu böyü

əsinə imkan 

Hər bir veb

əfindən ziyar

tmlər mövcu

 başlayaraq 

uğurlu nəticə

ə tapılmazsa 

aparılır, bu p

uyğun nəticə

hissələrdə ta

ağaclarında

ığı hallarda y

Şəkil1. Eninə ax

C CONFERE

389

 

                     

lər bazasında

uş  və ticarət

nmuş və mə

rinə əlavə ki

ərinin həllinə

 

 

WLING A

 

can QABİL

afqaz Universi

abilli@gmail.c

AZƏRBAYCA

 

umuna malik

n tez və dəqi

çün müxtəlif 

hüm məsələ 

ritmləri istifa

Bu məqaləd

traffikinin 13

ilyonlarla sə

ük ölçü hazı

verir. Verilə

b  səhifənin  u

rət sayı ilə m

uddur. 

eyni səviyyə

ə haqqında  m

aşağıya, nö

proses məqsə

ə tapılmazsa 

apılan vəziyy

 isə  əksinə, 

yaxşı nəticə v

xtarış və Dərininə

ENCE OF YO

                    2

a sorğuların 

t müəssisəsin

əsələnin proq

imi yaradıldı

ə çox asanlıq

LQORİT

LLİ 

iteti 

com 

AN 

kdir və bu gü

q tapılması v

f alqoritmlərd

isə bir istifad

adəçini razı s

də biz bu həl

3% -dən çox

əhifə ilə ölçü

ırda Vebin y

ənlərin həcm

uyğunluğu  v

müəyyən olun

ədə olan büt

məlumat ver

övbəti səviyy

ədə çatana q

uğursuzluq b

yətlər üçün E

xüsusilə,  şa

vermir. 

ə axtarış alqoritm

OUNG RESE

29-30 April 2

qeyri-səlist 

nin nümunəs

qram realizas

ığından oxşa

qla tətbiq olu

TMLƏRİ 

ünü-gündən d

vacib məsələ

dən istifadə 

dəçi üçün va

salacaq səhif

lər üçün istif

xunu  təşkil  e

ülən və ekspo

yalnız üçdə-

mi böyük oldu

və ya dəyəri 

nur. Hansı ve

tün qonşu  U

rir və axtarış

yəyə keçir v

qədər davam 

barədə sistem

Eninə axtarış

ahmat oyunu

mləri 

EARCHERS

016, Baku, A

siniflər və  a

sində predm

siyasının fraq

ar tipli predm

una bilər.  

daha da artır

ə olmuşdur. B

edən “Web 

acib məluma

fələrin seçilm

fadə olunan 

edir. Axtarış 

onensial olar

-iki hissəsini

uğundan, ilk

  səhifədə  ol

eb səhifənin 

URL-ləri axta

ş sona yetir. 

və  həmin səv

edir. Bütün 

m məlumat v

ş alqoritmi da

u  və eyni u