Microsoft Word Economic theory lecture 12

 
12.1-rasm. Ish xаqqi shаkllаri vа tizimlаri. 
 
Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifati yoki bajargan 
ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun to‘lanadigan ish haqi 
miqdori, tarif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish normasiga taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi.
Ish haqi tizimi o‘z ichiga haq to‘lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga 
oladigan turlari majmuini oladi. Jumladan: 
-
oddiy ishbay haq to‘lash tizimida ishlab chiqarish me’yori qay darajada bajarilishidan 
qat’iy nazar, ish haqi yagona mahsulot birligi uchun belgilangan tarif bo‘yicha to‘lanadi; 
-
mukofotli ishbay haq to‘lash tizimi bir qancha ko‘rsatkichlar, ya’ni reja topshirig‘idan 
ortiqcha hajmda ishlab chiqarilganligi, yuqori sifat darajasi ta’minlanganligi va boshqalar 
uchun mukofot berishni nazarda tutadi; 
-
o‘sib boruvchi ishbay haq to‘lashda ishchining belgilab qo‘yilgan me’yor doirasida ishlab 
chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun belgilangan tarif bo‘yicha ish haqi beriladi, 
me’yordan yuqorisiga esa oshirilgan haq yoki tarif bo‘yicha pul to‘lanadi. 
Shuningdek ishbay ish haqi tizimida yakka va jamoa tartibdagi mehnatga haq to‘lash 
farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab chiqarish chiqimlarini 
hisobga olib haq to‘lanadi. Haq to‘lashning jamoa shaklida ish haqi mavjud bo‘linmaning 
pirovard mehnat natijalariga bog‘liq qilib qo‘yiladi. Bunda har bir xodim faqat o‘ziga berilgan 
shaxsiy topshiriqlargagina emas, bo‘linmaning butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor 
bo‘ladi. 
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi yordamida amalga 
oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat mintaqasi bo‘yicha, ular ichida esa 
ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi 
va xizmatchilarning ish haqi darajasi tartibga solib turiladi. 
Tarif tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
-
tarif-malaka ma’lumotnomalari ayrim kasblar va mehnat turlarining batafsil tavsifi, u yoki 
bu aniq ishni bajaruvchining bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘ladi, 
shuningdek, unda bu ishni tariflash uchun qo‘yiladigan razryadlar ham ko‘rsatiladi; 
Ish hаqi shаkllаri vа tizimlаri 
Ishbаy ish hаqi 
Оddiy ishbаy 
Mukоfоtli ishbаy 
1 sutkаli ishbаy 
O`
sib bоruvchi ishbаy 
Yakkа
tаrtibdаgi 
ishbаy 
Jаmоа 
tаrtibidаgi 
ishbаy 
Vаqtbаy ish hаqi 
Оddiy vаqtbаy 
Mukоfоtli vаqtbаy 
Sоаtbаy 
Kunlik ishbаy 
Xаftаlik ishbаy 
Оylik ishbаy 

---

-
tarif setkasida razryadlardan tashqari tarif koeffitsientlari ham bo‘lib, ular birinchi razryadli 
ishchiga haq to‘lash bilan keyingi razryadli ishchilar mehnatiga haq to‘lashning o‘zaro nisbatini 
ko‘rsatadi (birinchi razryadning tarif koeffitsienti hamma vaqt birga teng bo‘ladi); 
-
tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lgan ishchining mehnatiga to‘lanadigan haq 
miqdorini belgilab beradi; 
-
mehnat qilish sharoiti og‘ir va zararli bo‘lgan ishchilarga tarif stavkasiga qo‘shimcha 
haqlar belgilanadi. Tarif stavkalariga ustamalar shaklidagi haq (razryadlar bo‘yicha 
farqlantirilgan) kasbiy mahorat uchun belgilanadi. 
Alohida tarmoqning iqtisodiyotdagi ahamiyatiga qarab amalda ish haqini va mansab 
maoshlarini farqlantirish ishlari amalga oshiriladi. Bunda mamlakat uchun muhim ahamiyatga 
ega bo‘lgan yetakchi tarmoqlarga tajribali, malakali kadrlarni jalb etish, bu tarmoqlarda ishchi 
va xizmatchilar tarkibi barqaror bo‘lishini ta’minlaydigan sharoitlarni vujudga keltirish maqsadi 
ko‘zlanadi. 
Rеspublikаdа tаrif sеtkаsi 22 ta rаzryaddаn tаshkil tоpgаn. Ishchilаr mеhnаtini 1-8 
rаzryadlаr аsоsidа, mutаxаssis vа xizmаtchilаr 9-16 rаzryadlаr bo’yichа, yuqоri lаvоzimli 
xizmаtchilаr esа 17-22 rаzryadlаr bo’yichа ishgа qаbul qilinаdilаr vа ulаrgа shu rаzryadlаri 
аsоsidа ish hаqi to’lаnаdi. Rеspublikаdа аhоlini ijtimоiy himоyalаshni tа’minlаsh mаqsаdidа 
iqtisоdiy rivоjlаnishdаgi inflyatsiya jаrаyoni dаrаjаlаrini e’tibоrgа оlgаn hоldа ish hаqining eng 
pаst dаrаjаsini bеlgilаsh аsоsidа оshirib bоrilmоqdа. Shuningdek tarif tizimi orqali ish haqi 
tabaqalashtirilib, turli kasblar va ish turlari uchun ish haqi to‘lashning yagona razryadlari 
aniqlangan. Narxlar o‘sishi bilan minimal ish haqi darajasi (1-razryad) hamda barcha razryadlar 
ular o‘rtasidagi nisbat saqlangan holda oshirib boriladi. 
21 may 2019 yilda «Mehnatga haq to‘lash, pensiyalar va boshqa to‘lovlar miqdorlarini 
aniqlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida» PF-5723 sonli Prezident Farmoni qabul qilindi. 
2020-yil 1-fevraldan boshlab ish haqining eng kam miqdori o‘rniga quyidagi miqdorlar 
belgilandi: 
-
mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori - 679 330 so‘m; 
-
bazaviy hisoblash miqdori - 223 000 so‘m; 
-
pensiyani hisoblashning bazaviy miqdori - 238 610 so‘m; 
-
eng kam yoshga doir pensiyalar - 466680 soʻm; 
-
bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa - oyiga 466680 soʻm; 
-
zarur ish stajiga ega boʻlmagan keksa yoshdagi va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga 
beriladigan nafaqa oyiga 286390 soʻm miqdorida belgilandi. 
Bunda: mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori maosh, ustamalar, qo‘shimcha haq, 
gonorar, qo‘shimcha ish uchun kompensatsiya to‘lovlari va rag‘batlantiruvchi tusdagi 
to‘lovlarning boshqa turlari, shuningdek, qonunchilikda belgilangan ushlanmalar, ilgari eng 
kam ish haqiga nisbatan belgilab qo‘yilgan boshqa to‘lovlar miqdorini aniqlashda hamda 
oilalarning ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga muhtojligi va ishsizlik bo‘yicha nafaqalar miqdorini 
aniqlashda qo‘llaniladi.