IV FƏSİL ORTA ƏSRLƏR VƏ YENİ DÖVR AVROPA FƏLSƏFƏSİ § 1. Orta əsrlər Qərbi Avropa fəlsəfəsi § 2. Avropada intibah dövrünün fəlsəfəsi § 3. Yeni dövr fəlsəfəsinin mahiyyəti və onun nümayəndələri § 4. XVII əsr Avropa fəlsəfəsində rasionalizm və sensualizm dünyagörüşü § 5. XVIII əsr Fransız maarifçilik fəlsəfəsi § 1. Orta əsrlər Qərbi Avropa fəlsəfəsi Orta əsrlər Avropa fəlsəfəsinin əsas cizgiləri belədir. O, Qərbi Avropada da
(mərkəzi Roma olmuşdur), Şərqdə də – Bizansda (mərkəzi Konstantinopol olmuş-
dur) inkişaf etmişdir. Bütövlükdə orta əsrlərin fəlsəfəsini bir anlayışla teosentrik
fəlsəfə kimi ifadə etmək olar. Bu fəlsəfədə dünyagörüşü dini etiqada əsaslanmışdır.
Həmin fəlsəfədə mərkəzi yeri – Allah tutmuşdur.
Orta əsrlərdə Qərbi Avropa həyatında dini dünyagörüşü hökmranlıq edirdi.
Feodal dövlətləri mistika və idealizmin, dini ideologiyanın geniş yayılması ilə sə-
ciyyələnirdi. Bu dövrdə fəlsəfə
ilahiyyatın xidmətçisinə çevrilmişdir. Qərb ölkələ-
rinin feodal dövlətlərində kilsə dövlətin maddi və mənəvi dayağı hesab edilirdi. Bu
dövrdə kilsə ehkamları hər cür təfəkkürün çıxış nöqtəsini və əsasını təşkil edirdi.
Hüquqşünaslıq, təbiətşünaslıq, fəlsəfə - bütün bu elmlərin məzmunu kilsə təlimləri
ilə uyğunlaşdırılırdı.
Orta əsrlərin əsas fəlsəfi təlimi
sxolastika idi. Sxolastik fəlsəfənin nümayəndə-
ləri dini dünyagörüşünün nəzəri əsasını yaradırdılar. Dini dünyagörüşü o qədər
güclü idi ki, feodalizmə qarşı mübarizə istər-istəməz dini forma daşıyırdı. Bu da tə-
biidir, çünki bütün xalqların inkişafının məlum mərhələsində bu və ya digər obyek-
tiv səbəblərdən siyasi etirazlara dini don geydirilirdi. Lakin feodalizm cəmiyyətinin
mənəvi həyatında dini dünyagörüşünün hakim kəsilməsi faktı heç də o demək de-
yildir ki, bu zaman filosoflar tərəfindən dünyanın maddiliyi və onun inkişafının qa-
nunauyğunluqları haqqında heç bir materialist fikir irəli sürülməmişdir. Məlum ol-
duğu kimi, feodal istehsal münasibətbrinin inkişafı ilə əlaqədar istər Qərbdə, istərsə
də Şərqdə təbiətşünaslıq problemlərinə, təbiətin öyrənilməsinə xüsusi maraq göstə-
rilirdi. Bəzi mütəfəkkirlər, təbiətşünas alimlər hətta dinə və idealizmə qarşı çıxış et-
məyə başlamışdılar. Onlar dünyanın əbədiliyi və onun heç bir qüvvə tərəfindən ya-
radılmadığı fikrini sübut etməyə çalışmış, ruhun ölməzliyi haqqındakı dini-idealist
baxışları rədd etmişlər. Lakin bu materialist fikirlər ardıcıl olmamışlar.
Bir sözlə, idealist mahiyyətinə baxmayaraq, Orta əsrlər fəlsəfəsi bütünlükdə
feodal cəmiyyəti mədəniyyətinin inkişafına kömək edir və qabaqcıl qüvvələrin irti-
caya qarşı apardığı mübarizənin tələblərinə müəyyən dərəcədə cavab verirdi. Feo-
dalizm quruluşu dövründə fəlsəfi fikrin təşəkkül və inkişafında Antik Dövr mütə-
79
fəkkirlərinin təlimləri müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi.
Qərbi Avropa fəlsəfəsinin bərqərar olması