Microsoft Word giriw. docx

2.2 Azərbaycanda  fəaliyyət göstərən büdcədənkənar fondların 

formalaşmasının müasir vəziyyətinin tədqiqi 

 

Bu  günkü   Azərbaycan   Respublikası   Dövlət  Sosial  Müdafiə   Fondunun 

formalaşması  tarixi,  ölkəmizdə  iqtisadi  münasibətlərin,  eləcə  də  sosial  sığorta  və 

pensiya təminatı üzrə köklü dəyişikliklərin dinamikası ilə birbaşa əlaqəlidir. 

 

Məlum  olduğu  kimi,  SSR   dövründə  Azərbaycanda  sosial  sığorta  və  pensiya 

məsələləri  müstəqil  respublika  qanunvericiliyi  çərçivəsində  deyil,  ümumittifaq 

qanunvericiliyi çərçivəsində inkişaf etmişdir. Sovet pensiya təminatı sistemi «haqqı 

ödəmədən sığorta» prinsipi ilə qurulmuşdu. Zəruri maliyyə vəsaitləri yalnız dövlət 

büdcəsi  və  ya  müəssisələrinin  ödənişlərindən  götürülürdü. Bu  tipli  pensiya 

təminatının maliyyə modeli, habelə pensiyaçıların sayının müntəzəm olaraq artması 

mövcud pensiya sisteminin sabit fəaliyyətinə mənfi təsir göstərirdi. 1980-ci illərdə 

ölkədə  təsərrüfat  formalarının  dəyişməsi,  əksər  müəssisələrin təsərrüfat  hesabı və 

özünümaliyyələşməyə  keçməsi  onlarda  çalışan  işçilərin  gələcək  təminatını 

çətinləşdirirdi.1990-cı  ildə  SSR   Sosial  Sığorta  Fondu  yaradıldı  və tabeçiliyindən 

asılı olmayaraq, bütün müəssisə, idarə, təşkilat, kooperativ, sovxoz, kolxoz və digər 

təşkilatların  onun  hesabına  ayırmalar  etməsi  qərara  alındı.  Bundan  sonra 

"Azərbaycan  SSR-də  sosial  sığorta  üzrə  idarəçiliyin  təkmilləşdirilməsi  və 

maliyyələşdirmə  qaydası  haqqında"  Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Kabinetinin  və 

Həmkarlar  ttifaqlarının Azərbaycan Respublika Şurasının qərarı ilə (08. 05. 1991) 

Həmkarlar  ttifaqlarının Azərbaycan Respublikası Şurasının nəzdində Azərbaycan 

SSR Sosial Sığorta Fondu yaradıldı. Azərbaycan xalqının öz dövlət müstəqilliyini 

bərpa etməsi haqqında Konstitusiya aktı elan edildikdən sonra respublikanın dövlət 

təsisatlarının  yenidən  təşkilinə  başlandı.  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin 

Fərmanı ilə (16.12.1991) SSR  Pensiya Fondunun Azərbaycan şöbəsi Azərbaycan 

Respublikasının Pensiya Fonduna çevrildi. 

"Sosial Sığortaya və Məşğulluq Fonduna normativ ayırmalar haqqında" Azərbaycan 

Respublikasının 31 dekabr 1991-ci il tarixli Qanununun bəzi maddələrinə əlavə və 

dəyişikliklərin  edilməsi  haqqında"  Azərbaycan  Respublikası  Qanunu  ilə  1  iyun 

---

 

1992-ci il tarixdən sosial sığorta üzrə ayırmaların əməyin ödənişi fondunun 40%-ni 

təşkil etdiyi müəyyən olundu. Qeyd olunan məbləğin 85%-nin Respublika Pensiya 

Fonduna, 15%-inin isə Sosial Sığorta Fonduna daxil olması nəzərdə tutuldu.  

Sosial  sığorta  və  pensiya  təminatının  maliyyələşdirilməsi  sahəsində  idarəetmənin 

təkmilləşdirilməsi  məqsədilə  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  30  sentyabr 

1992-ci  il  tarixli  "Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Sosial  Müdafiə  Fondunun 

yaradılması  haqqında"  Fərmanı  ilə  Azərbaycan  Respublikası  Pensiya  Fondu  və 

Azərbaycan  Respublikasının  Sosial  Sığorta  Fondu  bazasında  Azərbaycan 

Respublikası  Dövlət  Sosial  Müdafiə  Fondu  (DSMF)  yaradıldı.  Müstəqil 

maliyyə-bank sisteminə malik olan DSMF-yə Azərbaycan Respublikası ərazisində 

dövlət  pensiya  təminatının,  müavinət  və  ödəniş  xərclərinin  maliyyələşdirilməsi 

başlıca vəzifə kimi həvalə olundu. 

Azərbaycan  xalqının  öz  dövlət  müstəqilliyini  bərpa  etməsi  haqqında 

konstitusiya  aktı  elan  edildikdən  sonra  respublikanın  dövlət  təsisatlarnın  yenidən 

təşkilinə  başlandı.  Azərbaycan  Respublikası  prezidentinin  fərmanı  (16.12.1991) 

SSR   Pensiya  Fondunun  Azərbaycan  şöbəsi  Azərbaycan  Respublikası  Pensiya 

Fonduna  çevrildi.  Sosial  sığorta  və  pensiyanın  maliyyələşdirilməsi  sahəsində 

idareetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 

30  sentyabr  1992-ci  il  tarixli  "Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Sosial  Müdafiə 

Fondunun  yaradılması  haqqında  "  fərmanı  ilə  Azərbaycan  Respublikası  Pensiya 

Fondu və Azərbaycan Respublikasmın Sosial Sığorta Fondu bazasında Azərbaycan 

Respublikası  Dövlət  Sosial  Müdafiə  Fondu  yaradıldı.  Müstəqil  maliyyə  -  bank 

sisteminə malik olan DSMF - yə Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət pensiya 

təminatının, müafınət və ödəniş xərclərinin maliyyələşdirilməsi başlıca vəzifə kimi 

həvalə  olundu.  Ölkədə  sosial  sığorta  və  pensiya  təminatı  məsələlərinin  Avropa 

standartlarına  uyğun  qaydada  tam  formalaşmasını  nəzərdə  tutan  Azərbaycan 

Respublikası prezidentinin 17 iyul 2001 - ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş 

"Azərbaycan Respublikasında pensiya islahatı konsepsiyası " - nın icrası məqsədi ilə 

2001-2005-ci  illərdə  həyata  keçirilən  tədbirlər  DSMF  —  nun  fəaliyyətinin 

keyfiyyətlə yenidən qurulmasını şərtləndirmişdir.

 

---

 

Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Sosial  Müdafıə  Fondu  Azərbaycan 

Respublikasında  məcburi  dövlət  sosial  sığortası,  əmək  pensiyaları  sahəsində 

idarəetməni həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır. 

Fondun aşağıdakı vəzifələri vardır: 

> 

qanunvericiliklə  müəyyən  edilmiş  miqdarda  məcburi  dövlət  sosial  sığorta 

haqlarının toplanmasını təşkil eymək; 

> 

öz səlahiyyətləri daxilində məcburi dövlət sosial sığortası, əmək pensiyaları 

sahəsində qanunvericilik aktlarının tələblərinin yerinə yetirilməsinə və vəsaitlərin - 

təyinatı üzrə istifadəsinə nəzarəti həyata keçirmək; 

> 

məcburi dövlət sosial sığorta vəsaiti və dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına ölkədə 

bütün əmək pensiyalarının maliyyələşdirilmıəsini həyata keçirmək; 

> 

qanunvericilik  çərçivəsində  özünün  müntəzəm  ödəmə  qabiliyyətini  təmin 

edən tədbirlər görmək; 

> 

sosial sığorta ödəmələrinin vaxtında hesablanılıb ödənilməsini təmin etmək. 

Fond bu vəzifələrlə yanaşı aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir: 

> 

fondun  növbəti  il  üzrə  təsdiq  olunmuş  büdcəsinin  gəlir  və  xərclər 

göstəricilərinə uyğun olaraq yerli orqanların gəlir və xərclər proqnozunu təsdiq edir; 

> 

ə

halinin sosial müdafiəsi ilə bağlı təkliflərin hazırlanmasında iştirak edir; 

> 

məcburi  dövlət  sosial  sığortasının  inkişafı  və  təkmilləşdirilməsinə  dair 

təkliflər verir; 

> 

məcburi  dövlət  sosial  sığorta  vəsaitlərini  idarə  edir,  əmək  pensiyalan 

sahəsində idarəetməni, əmək pensiyalarının təyin edilməsini, maliyyələşdirilməsini 

və ödənilməsinə nəzarəti həyata keçirir. 

> 

məcburi dövlət sosial sığortası üzrə sığorta içtirakçılarının uçota alınması və 

uçotdan çıxarılması qaydalarını müəyyən edir; 

> 

qanunvericiliyə uyğun olaraq məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının uçotu, 

hesablanması və toplanması qaydalarını müəyyən edir; 

> 

qanunvericilik  çərçivəsində  sığortaedənlərdə  məcburi  dövlət  sosial  sığorta 

haqlarının düzgün hesablanmasına, xərclənməsinə və ödənilməsinə nəzarət edir; 

> 

sığortaedənlərin məcburi dövlət sosial sığortası üzrə hesablarını qəbul edir; 

---

 

> 

fondun  büdcəsinin  icrası  haqqında  qanunvericiliklə  müəyyən  olumuş 

orqanlardan aylıq, rüblük və illik hesabatlar alır, ümumiləşdirir və onları aidiyyəti 

orqanlara təqdim edir; 

> 

sığorta olunana dövlət sığorta şəhadətnaməsi verir; 

> 

maliyyə vəziyyəti müvəqqəti pisləşmiş sığortaedənlərə məcburi dövlət sosial 

sığorta ödəmələrinin verilməsinə yardım edir. 

Bildiyimiz  kimi,  2009  -  cu  ildən  Azərbaycanın  pensiya  təminatı  sistemi 

tamamilə  avtomatlaşdırılmışdır.  "Azərbaycan  Dövlət  Sosial  Müdafıə  Fondu 

gələcəkdə  tamamilə  avtomatlaşdırılmış  pensiya  təminatı  sisteminə  keçmək 

niyyətindədir. Hazırki sistem pensiyaların əlavə edilməsi zamanı Fond üçün əlavə 

problemlər  yaradır.  Hazırda  Azərbaycanda  pensiya  təminatı  sistemi  təxminən  90 

faiz  avtomatlaşdırılıb.  Bundan  başqa,  gələn  illərdə  Fondun  üç  əsas  vəzifəsi 

aşağıdakılar olacaq: pensiyaların baza hissəsinin indeksləşdirilməsinin apanlması — 

bu,  təxminən  20  faizsəviyyəsində  gözlənilir;  sayı  1,290  mln.  nəfərə  çatacaq  yeni 

pensiyaçıların maliyyələşdirilməsi; ölkədə inflyasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq, 

pensiyaların baza hissəsinin artırılması. 

    Qeyd  edək  ki,  Dövlət  Neft  Fondu  üçün  dövlət  büdcəsindən  transfertlər 

azaldılacaq və yalnız büdcə təşkilatlarının borcları ödənildikdən sonra transfertlər 

bərpa olunacaq. 2013-cü ildə də icbari sosial sığorta üzrə ayırmaların yığılması ilə 

bağlı problemlər olmamışdır. 2014 - cü ildə Fondun büdcəsində icbari sosial sığorta 

üzrə ayırmalar 1,27 mlrd. manat məbləğində təşkil etmişdir. 2015 – ci ildə Fondun 

büdcəsində icbari sosial sığorta üzrə ayırmalar 1,95mlrd. manat məbləğində nəzərdə 

tutulmuşdur.  Özəl  sektordan  yığımların  həcminin  45,3  faiz  səviyyəsində  artacağı 

gözlənilir. 

    Aparılmış təhlilə əsasən, 2013-cü ildə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun gəlirləri 

1977,9 mln. manat  təşkil etmişdir ki, bu da 2012-ci ilin faktiki göstəricisindən 37,2 

mln. manat və ya 1,9 faiz çoxdur. 

 

---

 

                                                                             

2013-cü ildəməcburi dövl

mln. manat və ya 3,4 faiz yuxarı olmaqla 2012

faiz və ya 120,4 mln. manat artaraq 1120,8 mln. manat t