Microsoft Word giriw. docx
Yüklə 5,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Inkişaf etmiş ölkələrin büdcədənkənar fondlarının formalaşması
təcrübəsi Hazırda bütün dövlətlərdə, o cümlədən sənayecə inkişaf etmiş dövlətlərdə büdcədənkənar fondların yaradılması dövlətin qarşısında duran əsas məqsədlərindən biridir.Büdcədənkənar fondlar ilk dəfə ABŞ - da yaradılmışdır, sonradan isə bütün dövlətlərdə yayılmağa başlamışdır.Büdcədənkənar fondlar dövlətin müxtəlif mənbələrdən maliyyə ehtiyatlarımn toplanmasma və həmin ehtiyatlar hesabına özünün sosial iqtisadi məsələlərini həll etməsinə şərait yaradır. Büdcədənkənar fondlarla yanaşı sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə elmi tədqiqat fondu, investisiya fondu, kredit fondu, yol fondu, müvafıq yerli fondlar və s. yaradıhr.Həmin fondlar büdcədənkənar olsalarda özünəməxsus səciyyə daşıyırlar və "xüsusi fondlar" adı altında nəzərdən keçirilir.Bir sıra ölkələrdə xüsusi iqtisadi fondlar, hərbi - siyasi fondlar, dövlətlərarası fondlar da yaradılır. Xarici ölkələrin maliyyə sistemində xüsusi fondlar əhəmiyyətli yer tutur.Burada toplanmış vəsaitlərin həcmi olduqca böyükdür.Belə ki, Fransada xüsusi fondlar həcminə görə ölkənin dövlət büdcəsinə yaxındır. Yaponiyada xüsusi fondlardan dövlət xərclərinin yarıdan çoxu, Böyük Britaniyada 1/3 — ni maliyyələşdirilir. Xaricdə xüsusi fondlara muxtar və birləşdirilmiş büdcələr, büdcədənkənar fondlar, xüsusi smetalar və hesablar aiddir.Onlara hər şeydən əwəl iqtisadi və sosial funksiyalar həvalə edilir. Dövlət fondların vəsaitlərindən istifadə edərkən istehsal prosesinə qarışa bilir, müəssisələrə subsidiya, kreditlər və habelə borclar verə, ə haliyə sosial xidmət göstərə bilər. Xüsusi fondlar məqsədli xarakter daşıyır. Belə ki, sosial sığorta fondu sığorta olunanlara pensiya və müavinət vermək üçün, kredit fondları sahibkarlara və digər ölkələrə ssuda vermək üçün istifadə olunur. tstifadə olunması məqsədindən asılı olaraq xüsusi fondlar iqtisadi fondlara, elmi - tədqiqat fondlarına, kredit fondlarına, sosial fondlara, şəxsi və əmlak sığortası fondlarına, hərbi — siyasi fondlara, dövlətlərarası fondlara bölünür.
qtisadi fondlar - təsərrufat prosesinin məqsədi ilə yaranır. Bu fondlara investisiya fondları və modernləşdirmə fondları aiddir. Bu fondlar vasitəsi ilə dövlət və özəl kompaniyaların subsidiyaları və imtiyazlı kreditlər formasında maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir. Xüsusi fonılar aşağıdakı qruplara bölünür: Sosial fondlar; Iqtisadi fondlar; Elmi-tədqiqat fondlar; Kredit fondlar; Şəxsi və əmlak sığortası; Hərbi – siyasi fondlar. qtisadi fondler – təsərrüfat prosesinin tənzimlənməsi məqsədi ilə yaradılır. Bu fondlara investisiya fondlara və modernləşdirmə fondları aiddir. Bu fondler vasitəsi ilə dövlət və özəl kompaniyaların subsidiyaları və imtiyazlı kreditlər formasında maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir. Xüsusi fondler aşağıdakı qruplara bölünür: social fondlar, iqtisadi fondlar, elmi-dədqiqat fondları, şəxsi və əmlak sığortası fondları, hərbi-siyası fondlar. Büdcədənkənar fondlar dövlətin maliyyə sisteminin mühüm hissəsidir.Onların yaradılmasında əsas məqsəd mümkün qədər çox vəsait cəlb etmək və onları social-iqtosadi məsələlərinin həllinə yönəltməkdən ibarətdir. Büdcədənkənar fondlar pul vəsaitlərinin xüsusi formasıdır.Büdcədənkənar fondlar üçün pul vəsaitlərinin yaradılması və istifadəsinin xüsusi sistemi fəaliyyət göstərir.Dövlətin büdcədənkənar fondları mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının sərəncamında olan və məqsədli təyinata malik olan maliyyə vəsaitlərinin məcmusudur. Tarixən büdcədənkənar fondlar büdcədən tez yaranmışdır.Onların büdcə vəsaitlərindən əsas fərqi məqsədi üzrə istifadə edilməsindən ibarətdir. Maliyyə sisteminin inkişafının müəyyən mərhələsində müxtəlif fondların birləşməsi nəticəsində dövlət büdcəsi yaranmış və bud a bir fondda vəsait çatışmadıqda diğər fondun vəsaiti hesabına ödənilməsinə imkan verirdi. Büdcədənkənar fondların dövlətin büdcə sisteminə daxil olması prosesi hələ də davam etməkdədir. Məsələn, son illər büdcədənkənar fondların bir hissəsi dövlət büdcəsinin tərkibində daxil edilmiş və məqsədli büdcə fondları statusu artmışdır. Müasir dövrdə büdcədənkənar fondların əhəmiyyatı artır.Bu ilk növbədə fondların büdcədənkənar fəaliyyət göstərməsi üstünlüyü ilə əlaqədardır. Bu
üstünlüklərə aiddir: birincisi, fondların muxtar fəaliyyət göstərməsi. qtisadiyyatın qeyri-sabitliyi və büdcə kəsirinin mövcudluğu şəraitində xüsusi tədbirlərin maliyyələşdirilməsi sabit olaraq büdcədənkənar fondlar vasitisilə həyata keçirilir. kinci üstünlüyü ondan ibarətdir ki, büdcədənkənar fondların gəlir hissəsi büdcəyə nisbətən tez dolur və bu da fonda müsbət saldonun mövcudluğu şəraitində büdcənin kreditoru rolunu oynamağa imkan verir. Büdcədənkənar fondların mənbəyi milli gəlir təşkil edir.Bu fondların əsas yaranma mənbələrini social sığorta haqları, transfertlər, müəssisə və təşkilatların ə mək haqqı fondlarından, balans mənfəətindən məcburi ayırmalardan daxilolmalar, kommersiya və sahibkarlıq fəaliyyətindən daxilolmalar təşkil edir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin maliyyə sistemi üçün müxtəlif büdcədənkənar fondlar, həmcinin “xüsusi fondlar” anlayışı altında birləşən birləşdirilmiş büdcələr xarakteridir. nkişaf etmiş ölkələrin maliyyə sistemi üçün onların əhəmiyyəti böyükdür. Bir sıra ölkələrdə xüsusi fondlar həcminə görə dövlət büdcəsi ilə müqayisə edilə bilər, bir çox ölkələrdə isə bu fondlar vasitəsilə dövlət xərclərinin 1/3 hissəsi, hətta yarısı maliyyələşdirilir. Hüquqi statusundan asılı olaraq xüsusi fondlar dövlət və yerli fondlara bölünürlər. Dövlət xüsusi fondlarına mərkəzi hakimiyyət orqanlarının sərancamlarında olan fondlar daxildir. Bu fondlara aiddir: dövlətin valyuta fondu, mərkəzi yol fondu, investisiya fondları, elmi-tədqiqat fondları, pensiya fondu və b. Yerli xüsusi fondlar müxtəlif tədbirlərin kreditləşdirilməsi üçün yaradılan fondlardır. Sosial fondlar əhaliyə sosial yardımın həyata keçirilməsi məqsədilə yaradılan pul vəsaitləri fondlarıdır. Son zamanlar bir sıra obyektiv səbəblərə görə (inkişaf etmiş ölkələrdə həyat səviyyəsinin yaxşılışması ilə əlaqədar uzunömürlüyün artması və s.) sosial ehtiyacların artması müşahidə olunur. Sosial fondların yaradılmasının üç əsas mənbəyi mövcudur: sığorta olunanların və muzdla işləyənlərin sığorta haqları, sahibkarların ödədiyi sığorta haqları, dövlət subsidiyaları. Sığorta olunanların və muzdla işləyənlərin sığorta haqları onların gəlirlərindən çıxılan hissədir. Bir çox ölkələrdə bu haqların dərəcələri faizlə və proporsional olaraq tətbiq edilir, yə'ni onlar gəlirlərin həcmindən asılı olaraq dəyişmir, sabit olur. Müxtəlif ölkələrdə üzvlük haqlarının dərəcələri aşağıdakı həcmdə müəyyən edilir: Böyük Britaniyada və Fransada - 5,7%, ABŞ-da - 7,15%, Yaponiyada - 5,3% və s. Sahibkarların ödədiyi sığorta haqlarının həcmi müxtəlifdir, məsələn, ABŞ-da 15,3% həcmində kombinə edilmiş dərəcə (muzdla işləyənlərdən və sahibkarlardan birgə) tətbiq olunur. Burada sığorta haqqına cəlb edilmə bazası qabaqcadan müəyyən edilmiş maksimal ümumi əmək haqqıdır (məsələn, ABŞ-da bu məbləğ 50 min dollardır). Maksimum həddi keçdikdə haqq ödənilmir. Sosial fondlara haqq istehsal xərclərinə bərabər tutulur və beləliklə, məhsulun qiymətinə daxil edilir. ABŞ-da çoxlu sayda sosial fondlar vardır.Bunların arasında ən iriləri qocahğın, ə lilliyin və ailə başçısınm itirilməsinə görə sığorta fondu, dövlət qulluqçularının sığortalanması fondu, ehtiyacı olanlara yardım fondudur. Almaniyada bir neçə fond vardır: fəhlə və qulluqçuların pensiya sığortası fondu, xəstəliyə görə sığorta fondu, işsizliyə görə sığorta fondu. Böyük Britaniyada milli sığorta fondu və dövlət müəssisələrinin pensiya fondu fəaliyyət göstərir. Yaponiyada sağlamlığın sığortası fondu, istehsal zədələnməsindən sığorta fondu və işsizliyə görə sığorta fondu fəaliyyət göstərir. Fransada əhaliyə sosial yardım fondu, xəstəliyin, əlilliyin, analığın sığortalanması fondu, pensiya fondu, ailələrə yardım fondu və işsizlərə yardım milli fondu xidmət edir. qtisadi fondlar təsərrüfat prosesinin tənzimlənməsi məqsədilə yaradılır.Bu fondlara investisiya fondlan və modernləşdirmə fondlan aiddir.Bu fondlar vasitəsilə dövlət və özəl kompaniyaların subsidiyalar və imtiyazlı kreditlər formasında maliyyələşdirilməsi həyata keçirilir. ABŞ-da iqtisadiyyatın yenidən qurulması və inkişafı fondu fəaliyyət göstərir və bu fondun yaranmasmın əsas mənbəyi federal büdcənin vəsaitləridir. Fransada iqtisadi və sosial inkişaf fondu (mənbəyi - ssuda kapitalları bazarında yerləşdirilən istiqrazlar, mərkəzi büdcənin vəsaitləri), sənaye adaptasiya fondu (mənbəyi - mərkəzi büdcənin vəsaitləri), konyunktura fondu (mənbəyi - konyunktura vergisi) fəaliyyət göstərir. Yaponiyada investisiya büdcəsi (mənbəyi — əmanət, sığorta və pensiya vəsaitləri) fəaliyyət göstərir. Elmi-tədqiqat fondları.Elmi-tədqiqat fondlan sənayedə və tikintidə elmi- tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsi, həmçinin fundamental tədqiqatları həyata keçirən dövlət elmi mərkəzinin saxlanması üçün istifadə edilir. ABŞ-da milli elmi fond (mənbəyi — federal büdcənin vəsaiti, sənaye müəssisələrinin mənfəətindən ayırmalar, universitetlərin və kolleclərin üzvlük haqları), standartlar bürosunun elmi fondu (mənbəyi — federal büdcənin vəsaiti) fəaliyyət göstərir. Böyük Britaniyada tədqiqatların inkişafı üzrə millmi korporasiya fondu (mənbəyi — ixtitalardan istifadə hüququ verən lisenziyaların satışından gəlir, uzunmüddətli imtiyazlı dövlət krediti, mərkəzi büdcədən subsidiyalar) fəaliyyət göstərir. Kredit fondları - dövlət banklarının, əmanət kassalarının, digər kredit institutlarının qaytarılmaq və faizli şərtlərlə verilən vəsaitləridir.Bu fonddan istifadə etmək hüququna dövlət sifarişlərini yerinə yetirən hüquqi şəxslər və ya inkişaf etmiş ölkələrin dövlət proqramları ilə işləyənlər malikdirlər. ABŞ-da fermer kreditinin inzibati fondu, mənzil tikintisinin imtiyazlı kreditləşdirilməsi fondu (mənbəyi - xəzinədarlığın vəsaiti, qiymətli kağızlar emissiyası), ABŞ-m ixrac-idxal bankı fondu (mənbəyi - bankın vəsaiti, qiymətli kağızlar emissiyası) fəaliyyət göstərir. Fransada Fransanın Bank fondu (mənbəyi - Milli Bankm vəsaitləri, fondun qiymətli kağızlar emissiyası), xarici ticarət bankı fondu (mənbəyi — xarici ticarət Bankı vəsaiti, xüsusi istiqrazlar emissiyası) fəaliyyət göstərir.
Yaponiyada mənzil tikintisinin maliyyələşdirilməsi korporasiyası fondu, kiçik və orta müəssisələrin maliyyələşdirilməsi korporasiyası fondu, Yaponiyanın ixrac- idxal bankı fondu (mənbələri - büdcə vəsaitləri, kreditlərin verilməsindən gəlirlər) fəaliyyət göstərir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin maiiyyə sistemi üçün müxtəlif büdcədənkənar fondlar, həmçinin "xüsusi fondlar" anlayışı altında birləşən birləşdirilmiş büdcələr xarakterikdir. nkişaf etmiş ölkələrin maliyyə sistemi üçün onların əhəmiyyəti böyükdür.Bir sıra ölkələrdə xüsusi fondlar həcminə görə dövlət büdcəsi ilə müqayisə edilə bilər, bir çox ölkələrdə isə bu fondlar vasitəsilə dövlət xərclərinin 1/3 hissəsi, hətta yarısı maliyyələşdirilir.
|