Microsoft Word ?hali cografiyas?

Mühazir& 12.

6m&k ehtiyatları v& &halinin m&şgullugu
6m k ehtiyatları-olk halisinin m k f aliyy ti ucun z ruri fiziki inkişafa v saglamlıga malik olan hiss dir.
6mık ehtiyatları c miyy tin bütün xalqın h yat ş raitinin h rt r fli yaxşılaşdırılması ücün istifade edil n başlıca m hsuldar qüvv sidir. 6m k ehtiyatlarının t rkibin m k qabiliyy tli yaşda olan hali daxildir. Bu kateqoriyaya Rusiyada 16-59 yaşlı kişil r, 16-54 yaşlı qadınlar; Az rbaycanda 15- 61 yaşlı kişil r, 15-56 yaşlı qadınlar; Gürcüstanda 16-64 yaşlı kişil r, 16-59 yaşlı qadınlar daxildir. İş qabiliyy tlil rin aşağı yaş h ddinin mü yy nl şdirilm sind ölk l r arasında h miyy tli f rq olmasa da, yuxarı iş yaşı h ddind d yişm xeyli
böyük olub 20 il çatır. Yuxarı iş yaşı h ddind ki bel böyük f rq orta ömür müdd ti v c miyy tin yaşlı insanları pensiya il t min etm k imkanları arasındakı f rql mü yy n olunur. İnkişaf etm kd olan bir çox ölk l rd orta ömür müdd ti yuxarı iş h ddin çatmır. Dünya ölk l rinin ks riyy tind yuxarı iş yaşının h ddi 60-65 yaş mü yy n edildiyi halda, bır sıra Asiya v Afrika ölk l rind t qaüd çıxmaq yaşı 50 yaş mü yy n olunmuşdur. İnkişaf etmiş ölk l rd m k qabiliyy tli yaş h ddi xeyli yüks kdir (Danimarkada, İsveçd –67 yaş, Norveç, Yaponiya, Finlandiya v Almaniyada –70 yaşınad k).
6m k ehtiyatlarının sayı 2 kateqoriyadan olan ş xsl ri hat edir:

1. 
   6m k qabiliyy tli yaşlı hali, işl m y n I-II qrup lill rin, habel güz ştli ş rtl rl t qaüd alan işl m y n ş xsl rin m k qabiliyy tli yaşlı halinin sayından çıxılması il mü yy nl şdirilir.
   
2. 
   6m k ehtiyatları m k qabiliyy tli yaşda olan işl y n, o cüml d n işl y n yeniyetm l r (16 yaşınad k) v işl y n t qaüdçül rin sayı il mü yy n edilir.
   

K miyy t aspekti aşağıdakı parametrl rl s ciyy l nir:

1. 
   m k qabiliyy tli halinin ümumi sayı;
   
2. 
   işl y n halinin formalaşmış m k m hsuldarlığı v m yin intensivliyi
   

ş raitind yerin yetirdiyi iş vaxtının miqdarı.
6m k potensialının keyfiyy t aspekti aşağıdakı göst ricil rl mü yy n olunur:

1. 
   m k qabiliyy tli halinin sağlamlığı v fiziki iş bacarığı;
   
2. 
   m k qabiliyy tli halinin ümumt hsil v peş -ixtisas hazırlığı.
   

Bel likl , m k potensialının k miyy t aspekti onun ekstensiv t rkibini, keyfiyy t aspekti is intensiv t rkibini ks etdirir.

6m k qabiliyy tli halinin t rkibind iqtisadi cahatdan faal v iqtisadi cahatdan passiv hali f rql ndirilir. İqtisadi c h td n f al hali dedikd m k qabiliyy tli

halinin bütün f aliyy t sah l rind çalışan, yaxud istehsalatda iştirak etm k niyy tind olan hiss si n z rd tutulur. İqtisadi c h td n f al halinin sayına h m işl y nl r, h m d işsizl r daxildir. İqtisadi c h td n passiv hali dedikd is onun
iş düz lm y s y göst rm y n hiss si başa düşülür.
İnkişaf etmiş ölk l rd halinin ks riyy ti qeyri-istehsal sah sind işl yir. Xidm t sah sind çalışan halinin payı böyükdür. Böyük Britaniyada, AFR, Belçika, Fransa v İsveçd iqtisadi c h td n f al halinin 40%- yaxını, ABŞ-da is 50 %-d n çoxu bu sah d çalışır. Q rb ölk l rind f hl sinfinin t rkibind müxt liflik getdikc daha aydın ş kild özünü göst rir. ABŞ-da "mavi yaxalıqlılar"ın – f hl v fermerl rin sayı c mi 27% t şkil edir. Mü ssis l rd onların yerini, t dric n, daha savadlı zehni m k adamları tuturlar. Zehni heyy t avtomatlaşdırma v elektron-hesablama texnikasını yaradan, onlara xidm t göst r n yüks k ixtisaslı müt x ssisl r aid edilir.
Minillikl r rzind orta ömür müdd ti 30-35 il olmuşdur. Hazırda Afrika v Asiyanın 40 n yoxsul ölk sind bu, 47 ildir. İnkişaf etmiş ölk l rd orta ömür müdd ti xeyli böyükdür. Bu göst rici Yaponiyada – 79 il (kişil rd 76, qadınlarda 82 il), İsveçd – 78 il (75 v 80), ABŞ-da – 75 (72 v 79). Rusiyada – 65 (58 v
72), İranda – 55 (56 v 55), Hindistanda – 59 (58 v 59), Çind – 68 (68 v 71), Az rbaycanda is (66 v 71) il t şkil edir. Ölk mizd n böyük probleml rd n biri uşaq ölümünün yüks k s viyy d olmasıdır. 6g r bu göst rici h r min n f r doğulana gör İsveçd 3,8, Yaponiyada 4,5 ABŞ-da 9, Rusiyada 18,6-dırsa, Az rbaycanda –33,1 n f rdir. Bu r q m Pakistanda –100, 6fqanıstanda-163, İranda 127-dir. İnsanların sosial-iqtisadi h yat ş raiti yaxşılaşdıqca uşaq ölümü azalır. XX srin vv ll rind dünyada bu göst rici h r 1000 n f r haliy t qrib n 250, 1950-55-cı ill rd -155, 1990-1997-cı ill rd is , BMT-nin hesablamasına gör , 63 n f r olmuşdur. Ür yin işemiyası, qaraciy rin serrozu v bir çox x st likl r, habel b db xt hadis l rd n ölüm t hlük sini k skin sur td artıran alkoqolizm insanların xeyli hiss sinin sağlamlığına böyük ziyan vurur. İçki düşkünl rinin orta ömür müdd ti ümumi orta s viyy d n 10-15 il azdır. Fransa, İtaliya v Macarıstan halisi alkoqola alud olan ölk l r aid edilir (adambaşına 11 litrd n çox). Narkotikl rd n istifad bir çox ölk l r üçün n ciddi problem çevrilmişdir. "Ağ ölüm" h r il minl rl adamın h yatına son qoyur, öz qurbanlarını
cismani v m n vi şik st edir. Ölümd n b hs ed rk n ahalinin amak qabiliyyatli yaşda hayatdan getmasindan danışmaq lazımdır. Az rbaycanda ölümün s b bl ri arasında birinci yerd qan dövranı sistemi (ür k-damar sistemi) x st likl ri, ikinci yerd b db xt hadis l r, z h rl nm l r, travmalar; üçüncü yerd is b dxass li x st likl r durur.