Microsoft Word ?hali cografiyas?

Dağınıq-qrup k nd m skunlaşması. Burada insanlar artıq ayrı-ayrı mülkl rd yerl şm yib, bir qrupda toplanmışlar; bu qruplar, ad t n, istifad etdikl ri razid az v ya çox d r c d b rab r halda s p l nmişl r v h r biri, sanki mü yy n t bii ehtiyatlar (şum yerl ri, heyvandarlıq üçün otlaqlar v s.) sah sind lokallaşırlar.

Ş&h&r qrup m&skunlaşması ticar tin v s n tkarlığın kinçilikd n v maldarlıqdan ayrılması il t ş kkül tapmağa başlamışdır. İlk ş h rl r h l çox uzaq keçmişl rd yaransalar v o vaxtdan xeyli d yişiklikl r uğrasalar da, bu ayrılmanın sası – razi m k bölgüsü indiy d k h miyy tini saxlamaqdadır.

«Ş h r» anlayışı t rifinin spesifikası, lb tt , problem hansı mövqed n yanaşmaqdan asılıdır. 6n ümumi ş kild ş h r halisinin mütl q ks riyy ti k nd t s rrüfatında deyil, s naye, ticar t, xidm t, elm v m d niyy t sah l rind çalışan iri yaşayış m nt q sidir.
Müasir ş h rl rin aşağıdakı s ciyy vi xüsusiyy tl rini ayırd etm k olar:
İqtisadi – halinin k nd t s rrüfatı il deyil, başqa sah l rd m şğul olması;
Ekistik – halinin xeyli hiss sinin nisb t n böyük olmayan razid c ml şm si v bel likl , yüks k hali sıxlığı (ş h r razisinin 1 km²-n bir neç on min d k sakin) formalaşması;
Demoqrafik – halinin t krar istehsalının v onun strukturunun spesifik ş h r xüsusiyy tl rinin formalaşması;
Memarlıq – s ciyy vi ş h r memarlıq – planlaşdırma mühitinin yaranması;
Sosioloji – ş h r h yat t rzinin formalaşması;
Hüquqi – ş h rl r, bir qayda olaraq, bitişik razinin inzibati m rk zl ridir.
Hazırda «ş h r» anlayışı xeyli transformasiyaya uğrayır. 6halinin razid m skunlaşma forması olaraq, ş h r z ld n t s vvürümüzd t kc qeyri-k nd t s rrüfatı f aliyy tinin (s naye, ticar t, n qliyyat v s.) c ml şdiyi yer deyil, h m d halinin toplaşdığı, evl rin t m rküzl şdiyi, yolların qovuşduğu m kan kimi canlanır. «Ş h r» anlayışı hansısa funksional m rk z t s vvürü il bilavasit bağlıdır. Qeyd etm k olar ki, bel m rk z kimi müxt lif funksiyaların yerin
yetirilm si ş h rl rin industrial rolundan az h miyy tli deyil. Bu m nada, ş h rl r m rk z kimi, ta q dimd n m skunlaşmanın razi strukturunun öz yind durmuş, bununla bel , x rit d yalnız ayrı-ayrı nöqt l r - fokus nöqt l ri olsalar da, - kimi qeyd olunmuşlar. Ş h rl rin inkişafına t sir göst r n yeni d yişiklikl rin mahiyy ti ondan ibar tdir ki, nöqt formasında m skunlaşmanın yerini şahar aqlomerasiyaları tutur.
XX srin vv lin q d r «aqlomerasiya» termini s naye mü ssis l rinin c ml şdiyi razi m nasında işl nmişdir. 6halinin ş h rl rd t m rküzl şm si prosesini is A.Veber t tbiq etmişdir (1903). Bel birl şm l rin sas lam tl ri bunlardır:

1. 
   S naye mü ssis l rinin s naye v k nd t s rrüfatı m hsullarının istehsalı v istehlakı arasında kombinasiya v kooperasiyası üzr sıx iqtisadi laq l r. Xarici yük axını il müqayis d aqlomerasiya hüdudlarında daha güclü yük axını bu
   

laq l rin möhk mlik göst ricisidir;

2. 
   6m k laq l ri. M sk nin mü ssis v idar l rind işl y nl rin bir hiss si dig r m sk nl rd yaşayır, y ni aqlomerasiya ç rçiv sind qarşılıqlı sur td asılı m skunlaşma müşahid edilir v baş ş h rl ş h r trafı zona m sk nl ri, habel bu m sk nl r arasında günd lik k fkirsayağı m k miqrasiyası baş verir.
   
3. 
   M d ni-m iş t v rekreasiya laq l ri. Bir, yaxud bir neç m sk nin idar l ri v ya istirah t yerl ri, qism n, dig r m sk nl rin d sakinl rin xidm t göst rir, m d ni-kütl vi, yaxud rekreasiya m qs dl ri il günd lik v ya h ft lik k fkirsayağı miqrasiyalar baş verir.
   
4. 
   Sıx inzibati-siyasi v t şkilat – t s rrüfat laq l ri (aqlomerasiya m sk nl ri arasında istehsalatla, xidm tl v ictimai işl rl laq dar günd lik işgüzar s f rl r).
   

Aqlomerasiya halisi dinamikasının m rh l l ri aşağıdakılardır:

1. 
   öz k halisinin sayı artır, xarici (ş h r trafı) zonanın halisi is öz y miqrasiya hesabına azalır, bütövlükd , aqlomerasiya halisinin sayı artır;
   
2. 
   öz k sür tl böyüyür, xarici zona da böyüyür, bütün aqlomerasiyada t m rküzl şm yaranır;
   
3. 
   öz k böyüm kd davam edir v ş h r trafı zonada n yüks k t m rküzl şm
   

yaranır, aqlomerasiya böyüm kd davam edir;

4. 
   öz yin halisi azalmağa başlayır, ş h r trafı zonada is çoxalır, bütövlükd , aqlomerasiya böyüyür;
   
5. 
   öz yin halisi azalır, ş h r trafı zonada is artım davam edir, lakin aqlomerasiya halisinin sayı azalır (bu m rh l hazırda bir sıra ölk l r üçün s ciyy vidir);
   
6. 
   öz yin v xarici zonanın halisi azalır, aqlomerasiyanın da halisi azalır.
   

M skunlaşma dedikd , ad t n, halinin razid yerl şm si v yenid n yerl şm si v onun n tic si – m sk nl r ş b k si başa düşülür. 6halinin m skunlaşmasına onun yerl şm si, yaşayış yerl rinin qarşılıqlı funksional razi
laq l ri v hali miqrasiyaları daxildir. Ümumil şdirilmiş ş kild dem k olar ki, ahalinin maskunlaşması onun arazica taşkilidir. Onun tarkibina ham ahalinin yerlaşmasi, ham da ona immanent şakilda xas olan bütün alaqalar sistemi daxildir. 6halinin ölk razisind m skunlaşması prosesinin inkişafını sosial-iqtisadi
amill rd n lav , daha iki amill r qrupu, - t bii v demoqrafik, - mü yy n edir.