Microsoft Word ?hali cografiyas?

Tabii amillarin tasiri ila. İnsanların h yatı üçün lverişli olmayan geniş s hra bölg l ri son d r c z if m skunlaşmışlar. Yaşayış v t s rrüfatı inkişaf etdirm k üçün b ş riyy ti z ld n daha yararlı olan düz nlik bölg l r c zb etmişdir.

Qurunun maskunlaşmasının tarixi xüsusiyyatlarila. İnsanların Yer üz rind m skunlaşması bütün tarix boyu baş verdiyind n aliml rin ks riyy ti hesab edir ki, b ş riyy tin ulu v t ni Afrika v c nub-Q rbi Avrasiyadır. İnsanlar t dric n buradan Yer kür sinin bütün materikl rin yayılmışlar.

Yer kür sind 5 sas yüks k sıxlıq arealı mövcuddur. Onların n böyüyü Çinin
ş rq yal tl rini, Koreya v Yaponiyanı hat ed n Ş rqi Asiya arealıdır.
Oykumen razisinin 54%-d n çoxunda orta sıxlıq 1km²-d 5 n f rd n azdır. Bu,
sas n, qütb trafı adalar v arxipelaqlar, Şimali Amerikanın v Avrasiyanın Şimal Buzlu Okeanına yaxın d niz sahill ridir. Bu razil rin xeyli hiss si (Kanada Arktika Arxipelaqı adaları, Şimal Torpağı, Frans İosif torpağı, Taymır yarımadası v s.), ümumiyy tl , halisizdir, yaxud çox seyr k m skunlaşmışdır.

Mühazir& 17.

M6SKUNLAŞMA V6 M6SKUNLAŞMIŞ 6RAZİL6R


«Maskunlaşma» termini çox mür kk b anlayış olub, halinin tarix n m skunlaşması v yerd yişm si, onun hansısa yeni razil ri tutması prosesini v bu proses n tic sind m skunlaşmış yerl r m cmusunu, h tta c miyy tin m kanca t şkili formasını da bildir bil r.
Maskunlaşma halinin ölk , yaxud region razisind tarix n yayılma prosesidir.M skunlaşma sistemi bütövlükd m skunlaşma formalarını v m sk n tipl rini mü yy nl şdir n coğrafi mövqeyi, t s rrüfatı, razinin halisini yaradır. M skunlaşma sosial-iqtisadi, coğrafi v demoqrafik amill rl (istehsal münasib tl rinin xarakteri, m hsuldar qüvv l rin s viyy si v yerl şdirilm si, iqlim, relyef, yer t kinin eytiyatları, halinin t krar istehsal rejimi v s.) ş rtl nir. O, halinin t bi tl sosial-iqtisadi laq imkanlarını mü yy nl şdir n m hsuldar qüvv l rin yerl şdirilm si prosesinin t rkib hiss sidir.
6halinin maskunlaşması - yaşayış m nt q l ri ş b k sinin yerl şm si il
laq dar halinin razid yerb yer edilm sidir.
Yer üz rind insan m sk ni olan h r hansı razini yaşayış m nt q si adlandırmaq mümkündür.
Bel likl , yerl şdirm ni h m m skunlaşdırma prosesi, h m onun n tic si, h m d hali coğrafiyası üçün xüsusi maraq doğuran v onun başlıca t dqiqat obyekti olan bütün yaşayış yerl rinin m cmusu kimi d y rl ndirm k olar.

İnsanların sas m skunlaşma forması b zi bölg l rd sıx, dig rl rind is seyr k ş b k yaradan daimi yaşayış m nt q l ri – ş h rl r v k ndl rdir. M sk nl rin ş h r v k nd yerl rin ayrılması üçün sas tarix n ictimai- razi m k bölgüsü olmuşdur. Bu, h r şeyd n vv l, s naye v ticar t m yinin kinçilik m yind n ayrılmasına g tirib çıxarır ki, bu da iki sas m sk n tipinin – ş h r v k nd m sk nl rinin inkişafını ş rtl ndirir.

Şahar maskanlari – bir, yaxud bir neç müxt lif xalq t s rrüfatı funksiyalarını –

1. 
   s naye; 2) n qliyyat; 3) t şkilat-t s rrüfat, m d ni, siyasi v inzibati; 4)istirah tin v müalic nin (kurortlar) t şkili funksiyalarını yerin yetir n yaşayış m nt q l ridir. Kand maskanlarina, sas n, sakinl ri razic hiss l r ayrılmış k nd t s rrüfatı f aliyy ti il m şğul olan kiçik yaşayış m nt q l ri aid edil bil r. K nd m sk nl rinin çoxlu adları mövcuddur. T kc Rusiyada k nd, xutor, stanıtsa, vıselki v s. adlar vardır. Dig r ölk l rd özl rin m xsus spesifik adlar (aul, qışlaq, şenlik v s.) işl dilir.
   

Ş h rin v k ndin sistemli öyr nilm si ancaq bir meyara saslana bilm z, çünki onların h r biri anlayışların ancaq bir c h tini ks etdirir. Ş h r v k nd m sk nl rinin h rt r fli öyr nilm si üçün meyarlar sistemi t tbiq olunmalıdır.
«Ş h r» v «k nd» meyarlarının t qribi sxemini n z rd n keçir k:

1. 
   halinin sayı v sabitlik d r c si, halinin t bii v mexaniki h r k tinin xarakteri;
   
2. 
   ictimai istehsalın sah v peş strukturunun xarakteri v mür kk bliyi, s nayenin, tikintinin v n qliyyatın inkişaf d r c si;
   
3. 
   maddi-m kan mühitinin t şkilinin s viyy si, m sk nin abadlıq d r c si;
   
4. 
   xidm t sah sinin inkişaf s viyy si, y ni sosial istehsalın bütün formalarının t şkili;
   
5. 
   m sk nin sosial funksiyaları (c miyy tin v xalq t s rrüfatının idar olunmasında onun rolu, trafdakı yaşayış m nt q l rin münasib td funksiyaları);
   
6. 
   halinin h yat t rzi;
   
7. 
   t l bat f rql rini s ciyy l ndir n şüurluluq f aliyy ti (h min yaşayış m nt q si üçün spesifik norma v d y rl r);
   
8. 
   yaşayış m nt q sin ş h r, yaxud k nd kimi münasib t.
   

M sk nl rin «ş h r» v «k nd»l r gör t snifatını m li s viyy y çatdırmaq üçün n z ri meyarların düsturlaşdırılmasından lav :

1. 
   h r bir meyara müvafiq konkret göst ricil r sistemi;
   
2. 
   «k ndd n» «ş h r » keçidi s ciyy l ndir n «h dd» göst ricil ri sistemi;
   
3. 
   bu göst ricil rin öyr nil n m sk nl r toplusu üçün k miyy t göst ricil ri haqqında informasiya lazımdır.
   

Perspektivd ş h r v k nd m sk nl ri arasında f rql r azalacaqdır. Lakin onlar h l lik aradan qaldırılmadığından m sk nl rin sas tipologiyasını yeni ş rait – k ndin getdikc urbanizasiyalaşmasına v k nd yerl rind qeyri-k nd t s rrüfatı işl rinin yayılmasına uyğunlaşdırmaqla d yişm k (sakinl rin ictimai istehsalın sas sah l rin münasib ti meyarı üzr ) m qs d uyğun olardı. M sk nl rin hamısını ş h r (ş h r tipli) v qeyri-ş h r m sk nl rin bölm k olar. H m birincinin t rkibind iki – ş h rl r v ş h r q s b l ri, h m d dig rinin t rkibind iki – q s b l r (qeyri-k nd t s rrüfatı profilli m sk nl r) v k ndl r – d r c si ayırd etm k mümkündür.
H r formasiyanın özün m xsus tarixi m skunlaşma tipi olmuşdur.
I tipi - «dispers (dağınıq, p rak nd ) q bil m skunlaşması» adlandırmaq olar. Bu, oturaq h yata keçm k meylinin artıq üstünlük t şkil etdiyi v daimi m sk nl rin yayıldığı ibtidai icma quruluşu dövrüdür. II tip – «antik polis» (ş h r) üçün d niz v çay sahill rind yerl ş n, - b z n, h tta 1 milyonad k halisi olan iri, - ş h r – dövl tl r s ciyy vidir. 6halinin h r k ti, miqrasiya, sas n, h rbi yürüşl rl m hdudlaşmışdır.

3. 
   tip – «feodal k ndi»dir. Burada kiçik k nd m sk nl ri üstünlük t şkil edir, ş h rl r böyük deyil. 6halinin müt h rrikliyi aşağıdır (h r hansı dig r s b bl rl – müharib l r, dini t qibl r v s. il deyil, iqtisadi s b bl rl bağlı miqrasiya n z rd tutulur).
   
4. 
   tip – «urbanizasiyalı m skunlaşma» yüks k d r c d ş h rl şmiş, bir sıra (xüsusil ş h r-k nd) c h td n qütbl şmiş m skunlaşmadır. Bu tipd iri ş h rl rin,
   

n yüks k m rh l d is aqlomerasiyaların, meqapolisl rin mövcudluğu, halinin yüks k müt h rrikliyi n z rd tutulur. M skunlaşmanın dağınıqlığı prosesin keçid yüks k müt h rrikliyin n tic sidir.
Yeni V tip m skunlaşma g l c kd halinin çox yüks k müt h rrikliyinin onun
razid daha b rab r ş kild bölgüsün aparan müxt lif funksional tipli m sk nl rd h yat ş raitinin v sivilizasiya nem tl ri bölgüsünün b rab rliyinin t min edil c yi m skunlaşma dem k olacaqdır.

1. 
   Ayrıca h y ti – mülkü olan dispers (dağınıq) k nd m skunlaşması insanları
   

t bii ehtiyatlara ( kinçilik üçün baza olan torpaq fondu, t bii bitki örtüyü, ovçuluq yerl ri v s.) daha da yaxınlaşdırır.

2.