Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

MÖVZU XII

XARICI INVESTORLARIN TORPAQ V6 DIG6R 6MLAK HÜQUQLARI
Xarici investorların torpaq v mlak hüquqlarından danışark n ilk önc bunun n dem k olduğunu, hansı hüquqları özünd ehtiva etdiyini aydınlaşdırmaq lazımdır. “Mülkiyy t” v ya “ mlak” anlayışı çox geniş ç rçiv d ş rh olunur. O, iqtisadi maraqların geniş spektrini özünd ehtiva edir. 1950-ci il Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 1 saylı Protokolunun 1-ci madd sind öz ksini tapan bu münasib tl rin t sir dair sin hansı obyektl rin daxil olmasını mü yy n etm k vacib ş rtdir, bel ki, t ş kkül tapmış presedent hüququna sas n, 1-ci madd nin t sir dair sin asağıdakı obyektl r daxildir:

• 
  Daşınar v daşınmaz mlak;
  
• 
  maddi v qeyri-maddi maraqlar, m s l n, s hml r, patentl r;
  
• 
  iddia bar d arbitraj q rarı; pensiya hüququ;
  
• 
  ev sahibinin icar haqqı almaq hüququ;
  
• 
  biznes f aliyy tinin h yata keçirilm si il bağlı iqtisadi maraqlar;
  
• 
  bu v ya dig r peş il m şğul olmaq hüququ;
  
• 
  hüquqi h llini gözl y n konkret situasiyaya mü yy n ş rtl rin t tbiqin ümid edilm si v s.
  

Lakin n q d r ki mübahis predmeti olan mülkiyy t bar sind hüquqi t l b ir li sürm k mümkün deyil, 1sayli Protokolun 1-ci madd si t tbiq edilmir, bel ki, yalnız real mövcud olan mülkiyy tin hüquqi mühafiz si mümkündür v bu mühafiz h r hansı mülkiyy ti g l c kd ld etm k hüququna şamil olunmur. Buradan bel n tic çıxır ki, m s l n, g l c kd mülkiyy tin v r s lik qaydasında keçm sin ümid edilm si 1-ci madd nin n z rd tutduğu hüququn t tbiq dair sin düşmür. Yadda saxlamaq lazımdır ki, öz hüquq v maraqlarını müdafi ed n hüquqi ş xsl r d fiziki ş xsl r kimi 1-ci madd y istinad ed bil rl r. AİHK-nın sas m tnind mülkiyy t hüququnun qorunması il bağlı norma mövcud deyildir. Ancaq, lav Protokolda yer alır. Konvensiyaya mülkiyy t hüququnun müdafi si il bağlı normanın daxil edilm sinin

leyhdarları bel hesab edirdi ki, 1-ci madd v t ndaşların hüquqlarının müdafi sind durmaqdan daha çox dövl tin hakimiyy t maraqlarına xidm t edir. Lakin, Konvensiyanın q bulundan iki il sonra y ni 1952-ci ild 1 saylı Protokolun 1-ci madd si il bu norma g tirildi.

6cn bil rin mlakının beyn lxalq hüquqi müdafi si dövl tdaxili qanunvericiliy ümumi qaydaya riay t edilm si üçün mü yy n h dd m hdudlaşdırıcı qaydaların t tbiqi imkanını verm kl , bütövlükd , cn bi ş xsl rin mlakı il bağlı vahid rejim mü yy n edir. Beyn lxalq hüquq mlak anlayışına subyektiv hüquq v maraq nöqteyi-n z rind n yanaşır. Bel bir n tic 1950-ci il Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 1saylı Protokolunun 1-ci madd sind n ir li g lir:

- “H r bir fiziki v hüquqi ş xs öz mülkiyy tind n dinc istifad hüququna malikdir. Heç k s, c miyy tin maraqları namin , qanunla v beyn lxalq hüququn ümumi prinsipl ri il n z rd tutulmuş ş rtl r istisna olmaqla, öz mülkiyy tind n m hrum edil bilm z.”

Yuxarıdakı müdd alar dövl tin ümumi maraqlarına müvafiq olaraq, mülkiyy td n istifad y n zar ti h yata keçirm k üçün, yaxud vergil rin v ya dig r rüsum v ya c rim l rin öd nilm sini t min etm k üçün z ruri olan qanunları yerin yetirm k hüququnu m hdudlaşdırmır. Madd d göst rildiyi kimi mülkiyy t hüququ bura mlak da daxildir yalnız v yalnız c miyy tin maraqları namin v qanunla mü yy n edilmiş qaydada m hdudlaşdırıla bil r.

Qeyd etm k vacibdir ki, 1 saylı Protokolun 1-ci madd si yalnız ş xsin hal-hazırda mövcud olan mülkiyy t bar sind ki t l bl rin şamil olunur. Başqa sözl , 1-ci madd g l c k mükiyy t ld etm k hüququna t minat vermir. N z r almaq lazımdır ki, 1 saylı protokolun 1-ci madd sinın t tbiqi üçün bu v ya dig r ölk nin qanunvericiliyi t r find n ş xsin müvafiq maraqlarının mülkiyy t hüququ kimi tanınması vacib deyil. Konvensiyanın m qs dl ri baxımından “mülkiyy t” anlayışı müst qil m na daşıyır.

Avropa İnsan Hüquqları M hk m si 1 saylı Protokolun 1-ci madd sin üç normanı özün birl şdir n madd kimi baxdı. Bel yanaşma ilk d f Sporronq v Lonnrot İsveç qarşı m hk m işi üzr Avropa M hk m sinin q rarında nümayiş etdirilib, M hk m nin sonrakı q rarlarında d f l rl t sdiq olunub. H min normalar bunlardır :

1. 
   öz mlakından mane siz istifad prinsipi;
   
2. 
   mlakdan m hrum edilm ;
   
3. 
   mlakdanistifad y n zar t.
   

2-ci norma, y ni, mlakdan m hrum edilm nin baş verib verm diyini mü yy n etm k üçün bel bir m s l ni araşdırmaq lazımdır ki, mülkiyy tin formal c h td n özg ninkil şdirilm si v ya götürülm si baş veribmi?; el c d , zamanında mü yy n etm k lazımdır ki, mlakdan de fakto m hrum edilm baş veribmi?; y ni, mövcud olan real v ziyy ti d araşdırmaq lazımdır. Üçüncü norma o vaxt t tbiq edilir ki, mlak hüquqlarına müdaxil q sd n baş vermiş olsun v ya mlakdan istifad y n zar t m qs di daşıyan qanunvericilik sisteminin t rkib hiss si olsun.

1 saylı Protokolun 1-ci madd sinin birinci normasını “ hat li“ norma saymaq olar, bel ki, dig r 2 normanı t tbiq etm k mümkün olmayan hallarda birinci normanı t tbiq etm k olar. Dövl t t r find n görül n v mülkiyy t hüququna müdaxil t şkil ed n t dbir mülkiyy td n m hrum edilm v ya mülkiyy td n istifad y n zar t kateqoriyalarına aid deyils , bel hallarda birinci norma t tbiq edilir. 1saylı Protokolun 1-ci madd sinin pozulub pozulmadığını n z rd n keçir rk n ilk növb d şikay tçinin 1-ci madd nin hat dair sin düş n h r hansı mükliyy t v ya

mlak hüququna malik olub-olmadığını n z rd n keçirm k lazımdır. İkinci növb d , h min mlak hüququna müdaxil nin baş verib-verm diyini üçüncü növb d is h min müdaxil nin xarakterini y ni üç normadan hansının t tbiq edil c yini n z rd n keçirm k lazımdır.Lakin, xatırlamaq lazımdır ki, Avropa İnsan Hüquqları M hk m si d f l rl bildirib ki, bu üç norma bir-biril qarşılıqlı sur td laq dardır: ikinci v üçüncü normalar öz mülkiyy tind n mane siz istifad hüququnun, y ni birinci normanın xüsusi formalarıdır v birinci normada yer alan ümumi prinsipin işığında ş rh olunmalıdır. Sporrong and Lönnroth v. Sweden işind AİHM bununla bağlı ön mli v tez-tez t krarlanan meyar q bul etmişdir: “İctimai marağın n olduğunun mü yy n edilm sind milli hakimiyy t orqanları beyn lxalq hakimd n daha yaxşı mövqed dirl r. Çünki, onlar öz c miyy tl rini v onun ehtiyaclarını daha yaxşı bilirl r. İctimai maraq doğuran problemin olub-olmadığını v alınacaq t dbirl rin n olduğunu mü yy n etm k milli hakimiyy t orqanlarının işidir. Bu işd d onlar konkret mülahiz s rb stliyind n istifad edirl r.” Bel hallarda bu geniş mülahiz s lahiyy tin t tbiq olunası h dd bundan ibar tdir: qanunverici orqanın geniş q rarı açıq ş kild sassız v qeyri-rasional olmamalıdır. Burada qeyd etm liyik ki, AİHM-nin t tbiq etdiyi yoxlama meyarı inzibati hüquqda ümumi olaraq q bul edilmiş mülahiz s lahiyy tinin yoxlama standartlarıdır. İctimai marağın olduğu hallara bel misallar verm k mümkündür; ictimai xidm t aparmaq üçün binaların tikintisi m qs di il torpağın alınması düzgün v müasir ş h rl şm politikası m qs dil tikintiy m hdudlşdırma g tirilm si evl rin kiray qiym tl rinin maksimum h ddl rinin mü yy n edilm si kimi. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, mlak hüququna h r hansı müdaxil y o halda haqq qazandırmaq olar ki, h min müdaxil c miyy tin maraqları namin v ya ümumi maraqlar namin h yata keçirilsin. H r hansı müsadir nin v ya mülkiyy td n m hrum edilm nin “c miyy tin” maraqları namin h yata keçirilm si haqqındakı t l b 1 saylı protokolun 1-ci madd sind ki 2-ci norma birbaşa qeyd edilib. Üçüncü normada is ümumi maraqlar qeyd olunur. Lakin, mlak hüququna h r hansı müdaxil , hansı normanın t tbiqind n asılı olmayaraq, qanuni m qs d daşımalıdır, y ni c miyy tin maraqları v ya ümumi maraqlar namin h yata keçirilm lidir. 6mlak hüququna müdaxil nin yol veril bil n hesab edilm si üçün o, t kc c miyy tin maraqlarına xidm t etm m li, y ni t kc qanuni

m qs dl r daşımamalı, h m d mülkiyy tind n m hrum etm t dbiri h min t dbirin daşıdığı m qs d müt nasib olmalıdır. C miyy tin ümumi maraqları il f rdin sas hüquqları arasında ağlabatan tarazlığa m l olunmalıdır, özü d n z r almaq lazımdır ki, bel tarazlıq ümum n Konvensiyaya xas olan c h tdir. Ümumiyy tl , beyn lxalq hüquq xarici investorların mlak hüquqlarının qorunmasına münasib td mü yy n prinsip v standartlar formalaşdırılmışdır. Xarici investorların

mlak hüquqlarının qorunması BMT Baş M clisinin T bii ehtiyyatlar üz rind suverenlik haqqında Q tnam sind ifad edilm kl , cn bil rin maraqları il q bul ed n dövl tin ümumi maraqlarının balanslaşdırılmasına yön lmişdir. Universal beyn lxalq sazişl r Avropa Konvensiyasindan f rqli olaraq, xüsusi mlak hüququna mütl q hüquqlar mövqeyind n deyil, balanslaşdırılmış mövqed n yanaşır. Bel ki, 1948-ci il B yannam sinin 29-cu madd sind qeyd edilir ki, h r bir k s hüquq v azadlıqlarını h yata keçir rk n, demokratik c miyy td ictimai m nafeyi, ümumi qaydanı, m n viyyatın dal tli t l bl rini v başqalarının hüquq v azadlıqlarını t min etm k üçün, yalnız qanunla n z rd tutulan m hdudiyy tl r m ruz qala bil r bu B yannam nin 17ci madd sind göst rilir:

1. 
   H r bir insanın h m t kbaşına, h m d başqaları il ortaq mlak sahibliyi hüququ
   

var.

2. 
   Heç k s özbaşına öz mlakından m hrum edil bilm z.
   

Bel likl , mlak hüquqlarının m hdudlaşdırılması yalnız hüquqi sasda “ictimai marağa” müvafiq olmalıdır, ks t qdird , h r hansı bir m hdudlaşdırma hüquq pozuntusu faktı kimi qiym tl ndiril c kdir. Burada bel bir m s l ortaya çıxır. Dem li, “ictimai marağın” h ddi v meyarları d qiq mü yy n edilm lidir. Bu m s l n dövl tdaxili, n d beyn lxalq hüquqda h ll edilm mişdir, buna gör d mübahis li mövzu olaraq qalmaqdadır. Yalnız Avropa M hk m sinin praktikası bu m s l y mü yy n d r c d aydınlıq g tirmişdir. 6mlakın ictimai m nafe üçün götürülm si beyn lxalq-hüquqi sasa malikdir. Beyn lxalq hüquqa uyğun millil şdirm , ekspropriasiya ist r ikit r fli, ist rs d çoxt r fli beyn lxalq sazişl rd t sbit edilmişdir. 6ks r halda q bul ed n dövl t cn bi ş xsl rin m nsub olduğu dövl tl iqtisadi, siyasi münasib tl rin k silm m si üçün kompensasiya öd m yi üstün tutur. Bel ki, iqtisadi laq l rin k silm si mü yy n hallarda, m s l n, g r cn bi investor özünün siyasi riskini İnvestisiya T minatları üzr Çoxt r fli Agentlikd sığortalamışdırsa, bu halda, q bul ed n dövl t üçün dünyanın ks r iqtisadi c h td n güclü dövl tl rinin üzv olduğu bir t şkilatla probleml ri yaranmış olacaqdır. Ona gör d iqtisadi münasib tl rin k silm sind ns , dövl t kompensasiya öd nilm sin üstünlük verir. 6cn bi ş xsl rin mlakına t hlük , bir qayda olaraq, iri layih l rin reallaşdırılmasında dövl tl cn bi ş xsl r arasında bağlanan investisiya sazişl rinin birt r fli qaydada dövl t t r find n pozulması zamanı yaranır. Beyn lxalq M hk m v Arbitraj praktikasına sas n, h r bir dövl tin cn bi ş xsl rl bağladığı beyn lxalq kontraktların ş rtl rini d yişm si, h mçinin kompensasiya verm kl onun qüvv sin xitam verm si hüququ tanınır. Bel bir s lahiyy t dövl tin suverenliyind n yaranmaqla, müqavil öhd likl ri il müqayis d ümummilli maraqların üstün mövqey malik olmasını ifad edir. H mçinin müqavil münasib tl rind qarşılıqlı razılaşma olmadan müqavil nin d yişdirilm sini istisna ed n ş rtl r d mövcuddur ki, onların t ftişi dövl t h r hansı bir s lahiyy t vermir. Xarici mlak hüquqlarının müdafi sinin beyn lxalq iqtisadi-t s rrüfat münasib tl rinin inkişafına, maliyy resurslarının,

xidm tinin s rb st h r k tin t sirini n z r alaraq, beyn lxalq ictimaiyy t beyn lxalq- hüquqi t minat sisteml rini daha da t kmill shdirmişdir. Xarici mlak, sas n, dövl tin siyasi f aliyy ti il laq dar probleml rl “rastlaşdığından” m qs d h min f aliyy td n ir li g l n t minat sisteminin yaradılmasında idi.M hz bunu n z r alaraq, 1985-ci ild q bul edilmiş Investisiya t minatları üzr Çoxt r fli Agentliyin (MIQA) t sis olunması haqqında Konvensiya xarici mlakın bütün siyasi riskl rd n beyn lxalq-hüquqi sığorta sistemini yaratmış oldu. Konvensiyaya gör siyasi riskl r kateqoriyasına: siyasi v z yy tin d yişm si il çevik v tam h cmd kompensasiya verilm d n investisiyaların millil şdirilm si, ekspropriasiyası; investisiya qoyuluşundan ld edilmiş g lirl rin dön rli valyuta il xaric s rb st çıxarılmasına q bul ed n dövl tin ciddi m hdudiyy tl r yaratması; h rbi v v t ndaş ita tsizliyi n tic sind xarici investora z r rin d ym si; beyn lxalq kontrakt t r fi olan q bul ed n dövl tin özünün öhd likl rini yerin yetirm m si aid edilir. Bel likl , müasir beyn lxalq hüquq cn bil rin mlak hüquqlarının müdafi si sah sind ist r beyn lxalq m hk m qurumları vasit sil , ist rs d kvazim hk m , inzibati- dliyy sisteml ri il ciddi mexanizml r formalaşdırmışdır. Bu v ya dig r dövl tin h min t minat sistemi il m kdaşlıgı is bir t r fd n cn bil rin mlak hüquqlarının müdafi sini t min edirs , dig r t r fd n, bu, müvafiq dövl tin özünün iqtisadi inkişafı, maliyy potensialının artması bütövlükd onun qloballaşan iqtisadi sistem inteqrasiyasi üçün h miyy tlidir.6mlak hüquqlarının müdafi sind beyn lxalq vasit l r sırasında n effektiv müdafi vasit l rind n biri d Avropa İnsan Hüquqları M hk m si olduğunu minlikl qeyd ed bil rik. M hk m nin mlak hüquqlarının müdafi si il laq dar çox saylı işl r baxmışdır. Bunların sırasına Sporronq v Lonnrot İsveç qarşı A 52 (1982), Hentrix Fransaya qarşı A 296-A(1994), Müq dd s Monastrlar Yunanıstana qarşı A 301-A(1994), “Pressos Kompaniya Navyera A.O” Belçikaya qarşı A 332 (1995), Aka Türkiy y qarşı 1998-6 (1998) v s. göst rm k olar. AİHM-n daxil olan

mlak hüquqları il bağlı bütün işl r AİHK-nin 1 saylı Protokoluna v bu Protokolun 1-ci madd sin sas n baxılır.

2.Torpaqların hüquqi rejimi anlayışı v& kateqoriyaları

Torpaq qanunvericiliyinin bütün inkişafı rzind , h mçinin t bii ehtiyatların istifad si v mühafiz si haqqında qanunvericilik sah l rinin inkişafı boyunca «meş l rin hüquqi rejimi», «yerin t kinin hüquqi rejimi», «suların hüquqi rejimi», «torpaqların hüquqi rejimi» terminl rind n istifad olunmuşdur. Lakin son vaxtlara q d r bu anlayış, xüsus n d «torpaqların hüquqi rejimi» anlayışı torpaq hüququ üzr islahatlara q d rki dövrd n şr olunmuş d rslikl rd onlardan istifad olunsa da, qanunvericilikd araşdırılmamışdır. Uzun bir dövr rzind (40 ild n çox) «hüquqi rejim» anlayışı t bi td n istifad m s l l ri üzr d biyyatda t sdiq olunmuşdur v ümumi h miyy t qazanmışdır. Az rbaycan Respublikasının hazırda qüvv d olan yeni Torpaq M c ll si işl nib hazırlanana q d r

«torpağın hüquqi rejimi» termini torpaq münasib tl rinin obyekti kimi torpağın hüquqi xüsusiyy tl rini ümumil şdir n v torpağa gör t ş kkül tapmış mühüm hüquqi münasib tl rin hat sin iç risind göst rişl r olan n z ri anlayış idi. İslahatlara q d rki torpaq-hüquq d biyyatında, h min dövrd mövcud olan torpaq-hüquq quruluşundan çıxış ed r k qeyd olunurdu ki, torpaq münasib tl rinin sasını müst sna olaraq torpağa dövl t mülkiyy ti t şkil edir. Bu torpaqların hüquqi rejiminin n vacib elementi v sas yaradıcısı idi. Torpaqların hüquqi rejiminin növb ti struktur elementi, torpaq fondunun dövl t idar edilm si, torpağa dövl t mülkiyy ti hüququnun v torpaqdan istifad hüququnun

mühafiz si, h mçinin t bii s rv t kimi torpağın mühafiz si, v t ndaşlar v hüquqi ş xsl r t r find n torpaq sah sinin t s rrüfat istismarının sas hüquqi titulu kimi torpaqdan istifad hüququ t şkil edir. Bel likl , torpağın hüquqi rejimi, k nd t s rrüfatında sas istehsal vasit si v ümumi m k predmeti olaraq torpağın s m r li istifad sinin t min olunmasına yön lmiş qaydalar, torpaqdan istifad hüququ v torpağın hüquqi mühafiz si, torpaq fondunun dövl t idar edilm si, torpağa münasib td müst sna dövl t mülkiyy ti hüququnun obyekti kimi mümkün v lazımi davranış qaydalarının mü yy n olunmuş hüquqi normaları kimi t yin olunur. Hazırda qüvv d olan torpaq qanunvericiliyinin, h mçinin Az rbaycan Respublikası Torpaq M c ll sinin t hlili göst rir ki, torpağın hüquqi rejiminin göst ril n sas struktur elementl ri formasına gör islahatlardan sonrakı dövrd olan torpaqların hüquqi rejiminin d mahiyy tini t şkil edir. Bel ki, Torpaq M c ll sinin 10-cu madd sin gör , torpaqların hüquqi rejimi – torpaqların istifad sinin, mühafiz sinin, uçotu v monitorinqinin h yata keçirilm si sah sind torpaq, ş h rsalma, su, meş , yerin t ki v t bi ti mühafiz haqqında qanunvericilik aktları il mü yy n edilmiş qaydaların m cmusu kimi t sbit edilmiş v mü yy n torpaq kateqoriyasına aid edilmiş torpaq sah l rinin hamısına şamil edildiyi göst rilmişdir. Qüvv d olan torpaq qanunvericiliyin sas n bel bir n tic y g lm k olar ki, torpaqların hüquqi rejimi ölk nin müvafiq razisind yaşayan xalqların h yat v f aliyy tinin sası olan, Konstitusiya il t yin olunmuş mühüm sosial-iqtisadi funksiyanı yerin yetir n t bii ehtiyat kimi, torpaq ehtiyatlarının dövl t idar edilm si v torpağın hüquqi mühafiz si obyektin , torpaq sah l rin mülkiyy t hüququnun v dig r hüquqların obyektin torpağa münasib td hüquq normaları il mü yy n olunmuş mümkün v z ruri davranışdır. 120 Torpaqların hüquqi rejimi anlayışı yalnız, Az rbaycan Respublikasının bütün torpaqlarına münasib td deyil, h mçinin torpaqların ayrı-ayrı kateqoriyaları v növl rin münasib td d t tbiq olunur. Bel ki, torpaqların hüquqi rejiminin ümumi elementl ri torpaq sah l rind n istifad nin öd nişli olması, mülkiyy t hüququnun formalarının (subyektl rinin) müxt lifliyidir. Torpaqların ayrı-ayrı kateqoriyalarının v növl rinin hüquqi rejiminin xüsusiyy ti bu v ya dig r torpağın öz ll şdirilm sinin qadağan olunmasından, torpaqların mü yy n növl ri v kateqoriyaları üçün vergi güz ştl rinin t yin olunmasından, mühafiz nin xüsusi hüquqi üsullarının v s. mü yy n olunmasından ibar t ola bil r. Torpaqların hüquqi rejiminin özün m xsusluğu h r şeyd n vv l, onların m qs dli t yinatına gör ayrılmış, müvafiq kateqoriyalara m xsusluğu il t yin olunur. Az rbaycan Respublikasının bütün torpaqlarının müxt lif kateqoriyalara bölünm sinin

sasında onların sas m qs dli t yinatı prinsipi durur. Bu prinsip, torpağın sas f aliyy t sah sind , h r şeyd n önc sas istehsal sah sind iqtisadi f aliyy tind ki f rqin torpaq hüququnda ks olunmasıdır. Qeyd etdiyimiz kimi, torpaq iki sas funksiyaya malikdir:

1. 
   m liyyat ( razi, m kan) bazisi (insan f aliyy tinin göst ricisi olan istehsal v dig r obyektl rin yerl şm si yeri) kimi o, m k v dig r sosial-iqtisadi f aliyy t növl rinin ümumi ş rti olaraq xidm t edir;
   
2. 
   istehsal vasit si (istehsalat gücü);
   

Az rbaycan Respublikasında bütün torpaqlar iki hiss y bölünür:

1. 
   istifad olunan (bu v ya dig r funksiyanı yerin yetir n torpaqlar);
   
2. 
   istifad olunmayan (bu torpaqlar qanunvericilikd ehtiyat torpaqları adlanır). İstifad olunan torpaqlar göst ril n funksiyalardan birini yerin yetirir. M hsuldar qüvv kimi istifad olunan torpaqlar, h min funksiyanı nec yerin yetirilm sind n asılı olaraq
   

da bir-birind n f rql n bil rl r. Bel ki, k nd t s rrüfatında v meş t s rrüfatında torpağın m hsuldarlıq qabiliyy tind n istifad olunur ki, bu da torpaqların müvafiq kateqoriların hüquqi rejimind mü yy n ümumilik yaradır. Bu daha çox özünü meş t s rrüfatının meş b rpaetm sah sind göst rir, bel ki, bu sah k nd t s rrüfatı kimi torpağın bec rilm si, onun gübr l nm si, kin v ya s pin, suvarma v s. il bağlıdır. Lakin dig r t r fd n, meş fondu torpaqlarının sas hiss sinin f aliyy tind el çizgil r mövcuddur ki, bu onları hüquqi rejimin gör k nd t s rrüfatında istifad olunan torpaqlardan f rql ndirir. 6m liyyat bazisi kimi istifad olunan torpaqların hüquqi rejimi istehsal vasit si kimi istifad olunan torpaqların hüquqi rejimind n xeyli f rql nir. Orada torpağın istifad si haqqında normalar azdır. Lakin, m liyyat bazisi kimi istifad olunan torpaqlar müxt lif cinslidir v vahid kateqoriya m l g tirmir. Ümumi funksiyanın yerin yetirilm si ç rçiv sind onlar, bu torpaqların müxt lif kateqoriyalara bölünm si v onların hüquqi rejiminin müxt lifliyini ş rtl ndir n konkret m qs dli t yinata malik ola bil rl r.

Qüvv d olan qanunvericilik torpaqların aşağıdakı kateqoriyalarını n z rd tutur (Torpaq M c ll si, madd 9):

1. 
   k nd t s rrüfatı t yinatlı torpaqlar;
   
2. 
   yaşayış m nt q l rinin (ş h rl rin, q s b l rin v k nd yaşayış m nt q l rinin) torpaqları;
   
3. 
   s naye, n qliyyat, rabit , müdafi v dig r t yinatlı torpaqlar; 121
   
4. 
   xüsusi qorunan razil rin torpaqları;
   
5. 
   meş fondu torpaqları;.
   
6. 
   su fondu torpaqları;
   
7. 
   ehtiyat fondu torpaqları. Qanunvericiliy gör torpaqların kateqoriyalara aid edilm si v onların bir kateqoriyadan dig rin keçirilm si mü yy n edilmiş qaydada müvafiq icra hakimiyy ti orqanı t r find n h yata keçirilir.
   

Torpaq M c ll sind t sbit olunmuş torpaq kateqoriyaları aşağıdakı hallarda göst rilir:

1. 
   xüsusi mühafiz olunan razil rin v dig r t yinatlı torpaqların istifad sinin xüsusi hüquqi rejiminin mü yy n olunması v ya torpaq sah l rinin t qdim olunması (verilm si) haqqında icra hakimiyy ti orqanlarının q tnam l rind v yerli özünü idar etm orqanlarının q rarlarında;
   
2. 
   torpağa hüquqları t sdiq ed n ş had tnam l rd , müqavil l rd v dig r s n dl rd ;
   
3. 
   dövl t torpaq kadastrı s n dl rind ;
   
4. 
   torpaq sah l rin hüquqların dövl t qeydiyyatı s n dl rind .
   

Az rbaycan Respublikasının Torpaq M c ll sin uyğun olaraq, torpaqların h min M c ll d v dig r qanunvericilik aktlarında mü yy n olunmuş qaydaların pozulması il bir kateqoriyadan dig rin keçirilm si aşağıdakılara sas verir:

1. 
   icra hakimiyy ti orqanlarının v yerli özünü idar etm orqanlarının s n dl rinin, h mçinin onların sasında torpaq sah l ri il bağlanmış qdl rin etibarsız sayılmasına;
   
2. 
   torpağa hüquqların dövl t qeydiyyatından imtina edilm sin .
   

Hazırda qüvv d olan Torpaq M c ll sind vv ll r bizim qanunvericilikd m lum olmayan, torpaqların hüquqi rejiminin elementl rind n biri kimi araşdırıla bil n, torpaq sah l rinin icaz li istifad si anlayışı özün yer almışdır. Qanunvericiliy gör torpaq sah sinin icaz li istifad si, torpaq sah sinin m qs dli t yinatı, mü yy n olunmuş

m hdudiyy tl ri v yüklülükl ri n z r alınmaqla istifad sidir. Torpaq sah l rinin icaz li istifad si torpaqların zonalaşdırılması, ş h rsalma v yerquruluşu s n dl şdirilm si

sasında t yin edilir. O, aşağıdakı t l bl ri t min ed bil r: 1) torpaq sah sinin istifad si v torpağın münbitliyinin azalması v torpağın deqradasiyasına aparan istifad nin qadağan olunması v ya traf t bii mühitin pisl şm si üsullarına; 2) ş h rsalma s n dl şm sin v tikinti normaları v qaydalarına müvafiq olaraq binaların tikilm l rinin sıxlığına, yüks kliyin v d rinliyin ; 3) müvafiq zonaların v ya torpaq sah sinin hüdudlarında sosial-m d ni, kommunal-m iş t, s naye v dig r binaların, qurğuların tikintil rinin yerl şdirilm sin ; 4) insanın sağlamlığına neqativ t sir göst r n v ya onun üçün yüks k t hlük il laq dar olan istifad növl rin ; 5) traf t bii mühit mümkün yol veril n yükl nm normalarına; 6) yaşıllıqların saxlanmasına, h mçinin ölk qanunvericiliyi v yerli özünü idar etm orqanlarının normativhüquqi aktları il mü yy n olunmuş dig r t l bl r. Torpaq sah sinin icaz li istifad sin daxil olan t l bl rin siyahısı h min torpaq sah sin olan hüquqlardan asılı olmayaraq mü yy n edilir. 122 Torpaq sah l rinin icaz li istifad si icra hakimiyy ti orqanları v yerli özünüidar etm orqanları t r find n t yin edilir, h mçinin konkret torpaq sah si t qdim olunan zaman torpaq sah l rin hüquqları t sdiq ed n s n dl rd göst rilir. Torpaq sah l rinin icaz li istifad si rejiminin özbaşına d yişdirilm sin yol verilmir.

Az&rbaycan Respublikasında dövl&t &mlakının öz&ll&şdirilm&sinin II Dövl&t Proqramı»nın t&sdiq edilm&si bar&d& Az&rbaycan Respublikası Prezidentinin F&rmanı

«Dövl t mlakının öz ll şdirilm si haqqında» Az rbaycan Respublikası Qanununun icrasını t min etm k, iqtisadiyyatda aparılan struktur islahatlarını, sahibkarlığın inkişafını v sağlam r qab t mühitinin formalaşdırılmasını sür tl ndirm k, iqtisadiyyata investisiyalar c lb etm k yolu il onun s m r liliyinin artırılmasına nail olmaq m qs di il q rara alıram:

1. «Az rbaycan Respublikasında dövl t mlakının öz ll şdirilm sinin II Dövl t Proqramı» t sdiq edilsin ( lav olunur).

3. 
   Az rbaycan Respublikasının Nazirl r Kabinetin tapşırılsın: n iki ay müdd tind «Az rbaycan Respublikasında 1995-1998-ci ill rd dövl t mülkiyy tinin öz ll şdirilm sinin Dövl t Proqramı»nın h yata keçirilm si prosesind yol verilmiş qanun pozuntularının aradan qaldırılması v t qsirkar ş xsl rin m suliyy t c lb edilm si üçün qanunvericiliy uyğun olaraq müvafiq t dbirl r görsün v bu bar d Az rbaycan Respublikasının Prezidentin traflı m lumat versin; n «Az rbaycan Respublikasında 1995-1998-ci ill rd dövl t mülkiyy tinin öz ll şdirilm sinin Dövl t Proqramı»na uyğun olaraq öz ll şdirilm y açıq elan edilmiş, lakin öz ll şdirilm si başa çatmamış mü ssis v obyektl rin II Dövl t Proqramı ç rçiv sind öz ll şdirilm si bar d t klifl rini hazırlayıb bir ay müdd tind Az rbaycan Respublikasının Prezidentin t qdim etsin;
   

Nazirl r Kabinetinin v müvafiqn m rk zi icra hakimiyy ti orqanlarının normativ- hüquqi aktlarının II Dövl t Proqramının t l bl rin uyğunlaşdırılması üçün t klifl rini iki ay müdd tind Az rbaycan Respublikasının Prezidentin t qdim etsin; bu F rmandan ir li g l n dig r m s l l ri h ll etsin.n

3. 
   Az rbaycan Respublikasının Dövl t 6mlakının İdar Edilm si üzr Dövl t Komit si:
   

n dövl t öz ll şdirm paylarının (çekl rinin) v dövl t öz ll şdirm opsionlarının istifad si üçün qanunvericilik ç rçiv sind lazımi ş rait yaratsın; öz s lahiyy tl ri daxilind «Az rbaycann Respublikasında dövl t mlakının öz ll şdirilm sinin II Dövl t Proqramı»nın icrasını t min ed n dig r t dbirl r h yata keçirsin.