Microsoft Word Kasbiy psixologiya Yulchiyeva Z

Temperament turlarining tizimli tavsifi
14
 
Ichki 
xususiyat 
Holerik 
Sangvinik 
Flegmatik 
Melanxolik 
xulqi 
beqaror 
barqaror 
o’ta 
barqaror 
juda beqaror 
hissiyoti 
kuchli, qisqa
muddatli 
yuzaki, qisqa 
muddatli 
kuchsiz 
chuqur va uzoq 
muddatli 
 
kayfiyati 
turg’un 
emas, 
yaxshi 
turg’un, 
ko’ta- rinki 
ruhda 
turg’un, doi- 
mo xursand 
va qayg’usiz 
turg’un emas, 
pessimistik 
ruhda 
 
nutqi 
baland, 
keskin, bir 
xil emas 
baland, 
jonli, bir 
xil sur’atda 
ohista, bir 
ohangda 
 
juda sekin 
sabri 
sust 
boshqariladi 
juda kuchli 
besabr 
moslashish 
qobiliyati 
oson 
juda oson 
sekinlik 
bilan 
juda qiyin 
muomalasi 
yuqori 
o’rtacha 
past 
juda past 
o’zini 
tutishi 
tajovuzkor 
do’stona 
bosiq 
qiyinchilikdan 
qochadi 
tanqidga 
munosabati 
asabiy 
bosiq 
befarq 
qabul qilmaydi 
faoliyatga 
munosabati 
qiziqqon, 
berilib 
ishlaydi 
jonli, ko’p 
gapirib 
ishlaydi 
betinim 
ishlaydi 
vaziyatga qarab 
turlicha, 
reaktiv 
yangilikka 
munosabati 
ijobiy 
befarq 
salbiy 
manfaatli 
14
Щекин Г. В. Визуальная психодиагностика и её методы. – К., 1991. 

---

66 
xavfga 
munosabati 
jangovar, 
tavak- 
kaliga 
yaxshi 
tayyorgar- 
likdan so’ng 
tavakkalsiz 
sovuqqon, 
o’zidan 
chiqishi 
qiyin 
 
xavotirli,o’zini 
yo’qotib qo’yadi
maqsadga 
intilish 
kuchli, bor 
imkoniyati- 
tez etishish, 
to’siqlarni 
qat’iyat 
bilan, 
to’siqlardan 
qochish orqali 
ni ishga 
soladi 
aylanib o’tish 
shoshmasda
n 
tez yoki sust 
imkoniyatni 
baholashi 
juda 
ortiqcha 
bir muncha 
real baho 
hisoblay 
olmaydi 
ta’sirga 
berilish 
past 
biroz mavjud 
kuchsiz 
juda kuchli 
Xarakter – shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon 
bo’ladigan barqaror individual xususiyati bo’lib, individ uchun tipik xulq-atvor 
usullarini yuzaga keltiradi. 
Shaxs ba’zida o’z xarakteridan afsuslanadi, lekin boshqacha harakatni 
amalga oshirishni uddasidan chiqa olmaydi. Xorijiy psixologlarning 
tasdiqlashicha, ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlikka uchrashidan 
xavfsirab, 
o’z 
yutuqlarini 
qadrlaydilar 
va 
yuqori 
baholaydilar. 
Muvaffaqiyatsizlik ular uchun fojia emas, shuning uchun «tavakkalchilik»ka 
qo’l urishda davom etaveradilar. Boshqa toifadagi odamlar muvaffaqiyat- 
sizlikdan cho’chiydilar, o’ta ehtiyotkor bo’ladilar, qiyinchilikdan qo’rqib, engil 
ishga qo’l urishni lozim topadilar. Fanda shaxsning munosabatlarini aks 
ettiruvchi xarakterni quyidagi to’rt tizimga ajratish qabul qilingan: 
1. 
Jamoaga (guruhga) va ba’zi bir insonlarga nisbatan munosabatni 
ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik va 
boshqalar. 
2. 
Mehnatga nisbatan munosabatni mujassamlashtiruvchi xususiyatlar: 

---

67 
mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik, mas’uliyatsizlik kabilar. 
3. 
Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyat- lar: ozodalik, 
ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo. 
4. 
Shaxsning o’ziga nisbatan munosabatini ifodalovchi xislat- lar: izzat-
nafslilik, shuhratparastlik, mag’rurlik, takabburlik, dimog’dorlik, kamtarinlik, 
samimiylik va boshqalar. 
Xarakter va kishining tashqi ko’rinishi. Psixologiya tarixida inson bosh 
suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga (tana tuzilishi va 
hokazolarga) ya’ni ayrim tashqi alomatlariga qarab kishi xarakterini belgilash 
nazariyalari mavjud bo’lgan. Arastu va Aflotun ham kishi xarakterini tashqi 
ko’rinishiga qarab aniqlashni taklif qilganlar qatoriga kiradi. Ularning xarakterni 
o’rganish nazariyasi asosi qanchalik sodda bo’lsa, shunchalik g’aroyib faraz 
yotdi. Masalan, kishining tashqi ko’rinishida qandaydir hayvon bilan o’xshashlik 
belgisini topish tavsiya qilingan, so’ngra esa uning xarakteri ana shu hayvonning 
xarakteri bilan aynan bir xil deb qaralgan. Arastuning fikricha, buqaniki singari 
yo’g’on burun ish yoqmaslikni bildiradi
15
. 
Qobiliyat shaxs faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblab, 
zarur bilim, ko’nikma va malakalarni egallash- ning o’sishida yuzaga chiqadigan 
farqlarda namoyon bo’ladigan individual-psixologik xususiyatdir. 
Qobiliyat individual-psixologik xususiyat bo’lib, bir odamning boshqa bir 
odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’riflanadi. 
Qobiliyat umumiy va maxsus turga bo’linadi. 
Shaxsning umumiy qobiliyati yoki umumiy fazilati muayyan psixologik 
ko’rinishlarga ega bo’lib, ularni tadqiq qilishga psixo- loglar allaqachon 
kirishgan. Shaxsning aniq faoliyat sharoitida qobiliyat sifatida namoyon 
bo’ladigan umumiy fazilatlari jumlasiga odamlarning uch tipdan bittasiga 
mansubligini ko’rsatadigan individual-psixologik fazilat kiradi. 
15
Umumiy psixologiya G’ A.V. Petrovskiy tahriri ostida. – T., 1992. – B. 467. 

---

68 
Iste’dod, uning tuzilishi va paydo bo’lishi. Qobiliyat taraqqiyotining yuksak 
bosqichi iste’dod deb ataladi. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta’rif 
berilishiga qaramay, uning asosiy belgilar ta’kidlab o’tiladi. Chunonchi, shaxsga 
qandaydir murakkab mehnat faoliyatini muvaffaqiyatli, mustaqil va original 
tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar maj- muasi iste’dod deyiladi. 
Muxandis xodimlari faoliyatida qobiliyat asosiy o’rinni egallaydi. Chunki 
har bir xodimning mehnatga loyiq yoki loyiq emasligi ham uning qobiliyatini 
aniqlashdan boshlanadi.