Microsoft Word Materiallar Full

 

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

48 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

S

Nd

Sn

x

x



1

 MONOKRİSTALLARININ TERMOELEKTRİK XASSƏLƏRİ 

X.A. ADGÖZƏLOVA, Kəmalə ƏHMƏDOVA 

Aərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur ki, A

IV

B

VI

 qrup birləşmələrinin xalkogenedləri öz fiziki və fiziki-kimyəvi xassələrinə görə bir-birindən 

fərqlənirlər və yüksək tərtibdən defektli quruluşa malik olduqlarından onlara müxtəlif növ aşqar atomları daxil etməklə 

məqsədə uyğun şəkildə tənzimləmək mümkündür. SnS kristalı özünə məxsus spesefik fiziki xassəyə malikdir, optik xassəli 

birləşmədir və NTM sırasından olan Nd elementi aktiv metallar sırasına daxildir. Məlumdur ki, NTM atomları daxili 

elektron qurluşunun 4f səviyyəsində mütəhərrik elektronların olduğundan asanliqla f-d-s keçidi baş  verir.  Bu  səbəbdən 

lantanoidlərin iştirakı ilə alınmış materiallar maraqlı xassələrə malik materiallar olub, lantanoid atomlarında dərində 

yerləşən 4f elektron səviyyəsinin olması, 

14

7

0

4

,

4

,

4

f

f

f

 dayanıqlı energetik səviyyələrin olması bu materialları maraqlı 

tədqiqat obyektinə çevirir. 

Yarımkeçirici materiallarda baş verən  əsas proseslərin təbiətini izah etmək üçün onların kristal quruluşunu, elektro-

fiziki və optik xassələrini tədqiq etmək zəruridir. Fiziki xassələrində güclü anizotropluq müşahidə olunan monosulfid qalay 

laylı quruluşa malik olub, yüksək konsentrasiyalı vakant quruluşla xarakterikdir. Monokristalalrda vakansiyalarla şərtlənən 

defektlər onlarda maraqlı proseslərin yaranmasında əsas rol oynayır. 

Tədqiqat işində 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristalları sintez edilmiş, kompleks fiziki-kimyəvi analiz (mikro-

quruluş, differensialtermik analiz (DTA) rentgen faza analiz) aparılmışdır.  





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristalları Bricmen metodu ilə yetişdirilmiş və alınan nümunələrin laueqrammaları, 

difraktoqrammaları çəkilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristalları başlanğıc nümunə 

SnS kimi ortorombik sinqoniyada kristallaşır. 

Elektikkeçiriciliyin temperatur asılılığı 100-700K temperatur intervalında (10

-3

 mm c.st.) vakuumda tədqiq olunmuş və 

bu monokristallarda anizotropluq müşahidə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, elektrikkeçiricilik c oxu istiqamətində c 

oxuna perpendikulyar istiqamətinə  nəzərən 6 dəfə azdır. Eksperiment göstərmişdir ki, aşağı temperaturlarda (300K kimi) 

elektrikeçiricilik temperaturdan zəif asılı olur. Bu oblastda Nd faizlə artımı elektrikkeçiriciliyin azalmasına səbəb olur. Bu 

onunla izah olunur ki, aşqarlanmış  SnS monokristalı (vakant struktura) p-tip keçiriciliyə 





3

16

10





sm

p

 malikdir  ki, 

aşqarların konsentrasiyasının artması (0,2%) deşiklərin  Nd-la tutulmasına, başqa sözlə elektrikkeçiriciliyin azalmasına 

gətirir. 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 

monokristallarında elektrikkeçiriciliyin temperatur asılılığını yüklərin müxtəlif daşınma 

mexanizminə uyğun olaraq 3 hissəyə bölmək olar:  

1. 

K

T 300



 temperaturlarda elektrikkeçiricilik aşqar keçiricilik olub, Fermi səviyyəsi yaxınlığında lokallaşmış 

səviyyədən keçirici zonada olan lokallaşmamış  səviyyəyə yükdaşıyıcılaırn temik həyəcanlanması  nəticəsində keçməsilə 

yaranır. 

2. 

K

T

K

400

300





 temperatur  intervalında bütün aşqarlar ionlaşmışdır və yükdaşıyıcıların konsentrasiyaı 

temperaturdan asılı olmur. Bu temperatur oblastı  aşqarların tükənmə oblastı adlanır. Bu oblastda əsas yükdaşıyıcıların 

konsentrasiyası sabit qalır və elektrik keçiricilik yürüklüyün temperaturdan asılı olaraq dəyişməsi hesabına dəyişir. 

3. 

K

T 400



 temperaturda keçiricilik 

eV

E

2

,

1



 aktivləşmə enerjisilə xarakterizə olunur. Bu oblastda elektrikeçiri-

cilik yükdaşıyıcıların enerjisi 

d

E

E



 olan yükdaşıyıcıların valent zonadan keçirici zonaya keçməsi nəticəsində baş verir. 

Belə köçürmə mexanizmi dreyf yürüklüyünün temperaturdan zəif asıl olması ilə izah olunur. Buna görə də keçiriciliyin belə 

güclü artımını yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının artması ilə izah etmək olar. 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristallarında termo e.h.q  temperatur asılılığı (100-700K ) göstərir ki, tədqiq 

olunan nümunələrdə  termo e.h.q.-si 100-400K temperatur intervalında temperaturun artması ilə artır, T=450K 

---