Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

139 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

edilən kiçik molekullu oliqomerlər alınması üçün istifadə edilir ki, onlar da öz növbəsində yanacaq və sürtkü yağlarının 

alınmasında  əsas kompnent kimi, plastifikator, aşqar, SAM, ekstragent, qətran və s. alınmasında istifadə edilirlər. 

Oliqomerləşmə  məhsullarının irimiqyaslı  sənaye istehsalına misal olaraq etilendən ali alfa-olefinlərin alınması prosesini 

göstərmək olar ki, bu da K.Siqler tərəfindən alkilauminiumun etilenlə qarşılıqlı təsir reaksiyasının kəşf edilməsindən sonra 

mümkün olmuşdur. Etilenin oliqomerləşmə  məhsulları kimya sənayesi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirlər. Belə ki, 

etilenin oliqomerləşmə məhsullarına buten-1 (polibutilen, PE istehsalında), heksen-1 (PE sintezində somonomer kimi, aşqar 

alınmasında), okten-1 (zərif üzvi sintez məhsulları-yağ turşuları, merkaptanlar, plastifikatorlar), desen-1 (sürtkü 

materialları), С12 - С18 (detergentlər), С>20 (çoxfunksiyalı aşqarlar), С>30 (mumlar) olefinlərini misal göstərmək olar. 

Laboratoriyamızda etilenin trimerləşmə  məhsulu olan heksen-1-in birgə oliqomerləşmə  məhsulları  əsasında polimer 

aşqarların sintezi istiqamətində sistemli şəkildə tədqiqatlar aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, kimyəvi modifikasiya yolu 

ilə  aşqara lazımi xassələr vermək mümkündür. Heksen-1-in ditsiklopentadien, desilmetakrilat, tərkibində toluol olan 

həlledici iştirakında oliqomerləşməsi yolu ilə birgə oliqomerlər sintez edilmiş və müvafiq çevrilmələrə uğradılaraq yağların 

özlülük-temperatur, yuyucu-dispersiyaedici, antikorroziya xassələrini yaxşılaşdıran polimer aşqarlar sintez edilmişdir. 

Sintez edilmiş  aşqarların məlum aşqarlar (КП-10,  ПМА  В-2, Viscoplex V-2-670, ИХП-388) ilə müqayisəli tədqiqi 

nəticəsində yeni nümunələrin yağların bəzi istismar xassələrini yaxşılaşdırmaq qabiliyyətinə  və destruktiv təsirlərə qarşı 

davamlılığa görə daha üstün olduğu müəyyən edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində xüsusilə tərkibində ditsiklopentadien olan 

birgə polimerlərin digərləri ilə müqayisədə destruktiv təsirlərə qarşı daha davamlı olması  və yağların tərkibində 

antikorroziya xassəsi göstərməsi müşahidə olunmuşdur. Belə ki, tsiklik fraqmentli birləşmələr destruktiv təsirlərə qarşı xətti 

quruluşlu birləşmələrdən daha davamlıdırlar. Tərkibində ditsiklopentadien manqaları saxlayan birləşmələrin antikorroziya 

xassələri göstərməsi belə izah olunur ki, onlar açılmamış ikiqat rabitə hesabına metal səthlərində kimyəvi sorbsiya edərək 

qoruyucu örtük əmələ gətirir ki, bu da metal səthlərin korroziyasının qarşısını alır. 

Oliqoalkiltoluollardan başlanğıc xammal kimi istifadə etməklə  aşağıdakı funksional aşqarlar sintez edilmişdir: 

oliqoalkiltoluol sulfonatlar və dioliqoalkilıtoluol tiofosfinatlar. Sintez edilmiş  aşqarların kimyəvi tərkibindən asılı olaraq 

onların funksional xassələri də dəyişir. Məsələn, sulfonat aşqarları motor yağlarında istifadə edilən yuyucu aşqarların əsas 

kütləsini təşkil edir. Belə  aşqarların polimer əsasında alınması onlara əlavə olaraq yağların özlülük indeksini artırmaq 

qabiliyyəti verir. Bununla yanaşı sulfonatlar yüksək qələvi  ədədinə malik olduqlarından yağlara neytrallaşdırıcılıq 

qabiliyyəti də verirlər.  

Sulfonat aşqarlarının tərkibində yalnız kükürd atomu vardır, kükürd atomu ilə yanaşı fosfor atomu da oliqoalkiltoluol-

ların tərkibinə daxil edilsə alınan birləşmə - tiofosfinat daha yeni xassələrə malik olacaq - onlar yağların yuyucu- 

dispersiyaedici, antikorroziya və oksidləşmə  əleyhinə xassələrini də yaxşılaşdıracaq. Göründüyü kimi aşqara funksional 

xassəni molekulun tərkibinə daxil olan funksional qrup verir. Polimer radikalın rolu isə sintez edilmiş birləşməyə neft 

yağlarında həllolma qabiliyyəti verməkdir, yəni bir növ liqand rolu oynayırlar. Ancaq bu o demək deyil ki, polimer 

radikalın heç bir rolu yoxdur. Sintez üçün başlanğıc xammal kimi istifadə edilən polimerin molekul kütləsinin qiymətini 

dəyişməklə alınacaq aşqarın qələvi ədədini, qatılaşdırıcılıq qabiliyyətini tənzimləmək olar.