Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

201 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

FARSLARIN İSTİFADƏ ETDİYİ MİXİ ƏLİFBA ŞUMERLƏRİN  

ƏLİFBASINDAN NƏ İLƏ FƏRQLƏNİR? 

Nərmin İSMAYILOVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

 

E.ə  təxminən  ıv minilliyin sonlarında meydana gələn mixi yazı paz şəkilli (bir şeyi parçalamaq üçün ucu nazik, 

getdikcə yoğunlaşan taxta və ya dəmir parçası) xətlərin müxtəlif kombinasiyalarından formalaşmış qədim yazı növlərindən 

biridir. Mixi yazı əvvəlcə paza bənzər olmamış, işarələr xalis şəkli və müxtəlif əşyalar formasında olmuşlar. Həmin yazı 

üçün istifadə olunmuş gil lövhələr yazılandan sonra qurudulur, bəzən də bişirilirdi. Yumşaq gil lövhə üzərinə nazik çubuqla 

həkk olunan şəkillər yazı prosesində mıxşəkilli təsvirlərə, ayrı – ayrı işarələrə çevrilmişdir. Qədim mixi işrələrini yaradan 

şumerlilərin ilk yazısı piktoqrafik xarakterli olmuş  və VI minilliyə  qədər bu yazı növündən istifadə etmişlər. Sonradan 

assuriyalılar və urartulular mixi yazını sadələşdirərək onu müəyyən sistemə salmış və yazını şaquli istiqamətə keçirmişlər.                    

Mixi  əlifbanın farsların tərəfindən qəbul olunması  və  Əhəməni hökmdarlarının bu yolda atdığı addımlar mixi yazının 

yenidən yüksəliş yoluna qədəm qoymasına səbəb oldu. Qədim fars yazısı I Daradan III Artakseriksə qədər  Əhəmənilərin 

yazılarında tətbiq edilmişdir. Fars mixi yazısı hibrid səciyyəlidir, onda loqoqrafik, sillabik və əlifba yazı sisteminin ünsürləri 

öz əksini tapmışdır. Bu əlifbada 36 hərf, 8 ideoqram (رﺎﮕﻧ ﻪﺸﻳﺪﻧا), 2 sözayırıcı işarə vardır. İdeoqramlar aşağıdakılardır: 

XŠ =  ﻩﺎﺷ- xsayasiya 

DH = ﻦﻴﻣزﺮﺳ - dahyauş 

BG = اﺪﺧ ، ﻎﺑ - baga 

AM, AMha = ادﺰﻣارﻮها – ahuraməzda 

BU = ﻦﻴﻣز ، مﻮﺑ - bumiş 

Uzun saitlər: ā, ū, ī  

Qısa saitlər: a, i, u 

Diftonqlar : qısa – ai, au 

Uzun – āi, āu  

Bəzi samitlər qısa saitlərin hamısı ilə işlənir: də, di, du, mi, mu, mə. Bəziləri isə iki və ya biri ilə işlənir: gə, gu, kə, ku, 

rə, ru. 

Fars dilindəki 22 samitdən 13 – ü bir işarə, 7 samitin hər biri iki işarə, iki samitin isə hər biri üç işarə ilə təqdim olunur. 

Elə bu səbəbdən alimlər bu xətti “ xətt – e hecayi” adlandırırlar.  Qədim fars əlifbasını (mixi) şumer  əlifbasından 

fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər:  

1)  2 mıxdan (nişanə) az və 5 mıxdan çox ( istisna olaraq Əhurəmazda və zəmin sözləri ) söz əlifbada təsadüf olunmur  

2)  4 üfüqi mıxdan çox söz yoxdur  ( Əhurəmazda istisna olaraq )  

3)  3 şaquli mıxdan çox söz yoxdur  

4)   “Vey” sözündən başqa heç bir sözdə 2 mıx şaquli istiqamətdə bir- birini kəsmir .  

Tələffüz məxrəcinə, yəni əmələ gəlmə yerinə görə samitlərin bölgüsü belədir: 

ﯽﺒﻟ = p, b, f, m 

 ﯽﻣﺎﮑﻣﺮﻧ = k, g, x 

ﻧاﺪﻧد

ﯽ

 = t, d, n, θ 

ﯼﺮﻴﻔﺻ = s, ç, z, š 

ﯽﻣﺎﮐ = c, j 

ﯼﺮﮕﻳد و = h, v, y, l, r  

Qədim fars dilində olan samitlər mixi əlifbanın qaydalarına uyğun olaraq  assimilyasiya, dissimilyasiya kimi fonetik 

hadisələrə məruz qalmışdır. Dilə və mixi əlifbasına müəyyən yeniliklər gətirməsinə baxmayaraq qədim fars əlifbası (mixi) 

Əhəmənilər sülaləsinin süqutundan sonra öz tənəzzül dövrünü yaşadı.  

 

---