Microsoft Word Materiallar Full

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ TƏLİMİN SƏMƏRƏLİ TƏŞKİLİNİN PEDAQOJİ-

PSİXOLOJİ ƏSASLARI 

 

Nilufər MƏMMƏDOVA 

QAFQAZ UNİVERSİTETİ 

[e-mail] 

 

İnkişaf etmiş  cəmiyyətdə artıq  şəxsiyyət formalaşdırılması, təcrübənin ötürülməsi prosesi mürəkkəbləşmiş  və xüsusi 

fəaliyyət sistemi tələb edirdi. Bu da pedaqogika elminin meydana gəlməsi, elm kimi inkişaf edib formalaşmasına səbəb oldu. 

Təlim – öyrədənin rəhbərliyi ilə öyrənənlərin həyatı dərk etməsi və bu əsasda bilik, bacarıq, vərdişlərə yiyələndirmə 

prosesidir. 

Pedaqogika insanları bilik, bacarıq, vərdişlərə yiyələndirərək, onlarda cəmiyyətin müəyyən etdiyi əxlaq normaları  və 

davranış qaydalarına uyğun münasibət formalaşdıraraq, həyata hazırlanması haqqında elmdir. 

Təlim prosesində bilik bacarıq və  vərdişlərə yiyələndirməyə maddi aləmin dərk etdirilməsi və bu əsasda elmi 

dünyagörüşlər formalaşdırılması zəminində qurulan öyrədən və öyrənən (müəllim-şagird, müəllim - tələbə, usta - şagird və 

s.) fəaliyyəti qarşılıqlı əlaqədə və sıx fəaliyyət göstərir, biri digərini tamamlayır.  

Təlim obyektiv aləmin dərk etdirilməsidir. Dərk etdirmə və dərk etmə sistemli şəkildə təlim müəssisələrində aparılmaqla 

yanaşı təlimdənkanar müəssisələrdə də – mədəniyyət müəssisləri, ailə, uşaq evləri, yenidən tərbiyə müəssisələri, istehsalat 

müəssisləri və s. də aparılır. Bu baxımdan təlimə ümumiyyətlə insanların həyatı  dərk etməsi, zəruri bilik, bacarıq və 

vərdişlərə yiyələnməsi prosesi kimi də baxmaq olar. Bilik, təbiət, cəmiyyət, insan təfəkkürü haqqında qaydalar, qanunlar, 

qanunauuğunluqlar haqqındakı faktlar, məlumatlar sistemidir. Bu faktlar və qanunauyğunluqlar ayrı-ayrı elmlərin tərkibində 

birləşdirilib sistemə salınmışdır. Müxtəlif elm sahələrinin son nəaliyyətləri isə  tədris fənləri vasitəsilə böyüyən nəslə 

mənimsədilir. Bu fənlər vasitəsilə böyüyən nəsl təbiət və  cəmiyyətin inkişaf qanunlarını  dərk edirlər. Dərk edilmiş elmi 

məlumatlara uyğun olaraq fəaliyyət üsullarına yiyələnirlər. Elmi məlumatlara yiyələnmə prosesi öyrənənin həmçinin 

təfəkkürünü inkişaf etdirir, intellektual səviyyəsini yüksəldir, beləliklə  də elmi dünyagörüşün  əsası qoyulur. Bu isə öz 

növbəsində insanlara təbiət və cəmiyyət hadisələrinə obyektiv münasibət bəsləmə imkanı verir. Təlim bacarıqları həm də 

əmək bacarıqlarının  şüurlu və  səmərəliyini təmin edir. Həmçinin yaradılmış bacarıqlar gənclərə  şüurlu peşə seçməkdə 

kömək edir. Beləki, bu proses yeniyetmə  və  gəncə özünün həm dərk etmə qabiliyyətini həm də  əmək qabiliyyətinin 

mənzərəsini yaradır, bu isə hər kəsə peşə seçməyə şüurlu yanaşma imkanı verir. Seçilmiş sahələr, ixtisaslar üzrə isə artıq 

xüsusi biliklər verilir. Bu biliklərə uyğun ixtisas bacarıqları isə gənclərin həmin sahədə hələ orta məktəbdə malik olduğu 

bacarıqlar  əsasında yaradılır. Məsələn, incəsənət sahəsində ixtisaslaşma zamanı  hələ orta məktəbdən gənclərdə 

formalaşdırılmış ifadəli oxu, avazla şer demək, musiqi dinləmək, musiqi alətlərində ifa etmək, dram əsərlərini 

səhnələşdirmə, çəkmə, yonma, ağac və metal üzərində işləmə və s. bacarıqlarına istinad edilir. Artıq formalaşmış olan bu 

bacarıqlar həm sistemli təlimin müxtəlif mərhələlərində, həm də fəaliyyət prosesində yeni bacarıqların yaranmasına səbəb 

olur. Təlimin müvəffəqiyyətində bilik və bacarıqlar kimi vərdişlər də  əhəmiyyətli yer tutur. Təlimin  əsas hərəkətverici 

qüvvəsini daim artan və mürəkkəbləşən tələblərlə öyrənənin imkanları arasındakı ziddiyyət təşkil edir. Bu ziddiyyətlər isə 

özünü keçmiş bilik səviyyəsi ilə yeni biliyin mənimsənilməsində  məlum biliklərdən istifadə bacarığında, təlimə 

münasibətdə, öyrənməyə  təlabatda və s. göstərir. Ziddiyyətlər bütün tədris prosesində mövcud olduğu üçün təlimin 

hərəkətverici qüvvəsi hesab edilir. 

Təlim idrakında induksiya və deduksiyanın vasitəsiz və vasitəli yollarından istifadə edilir. Təlimin, dərk etmənin  ən 

səmərəli vasitələrindən biri onun təcrübə ilə  əlaqələndirilməsidir. Bu təlim işində xüsusi metodolooji prinsipdir. Beləki, 

təlim insanların geniş ictimai təcrübəsindən təcrid edilə bilməz. Məhz təlim prosesində insanlar dərk edirlər ki, hər bir 

---