Microsoft Word navoiy gazallariga sharhlar lotin ziyouz com doc
Yüklə 289,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.ziyouz.com kutubxonasi
13 buyuk jahoniy uyg‘unlik nuri navosidan, safo nashidasidan qoniqish muyassar bo‘ldi, endi Navoiy jonining ipini shu nurni yog‘diruvchi cholg‘uvchi asbobiga tor qilgin, ya’ni o‘sha buyuk nur rishtasiga ulab yuborgin». Yoki: «Ey ishq, mahbub jamolini ko‘rib, o‘zlikdan batamom xorij bo‘ldim — maqsadga yetdim, visol kuyi vujudimni og‘ushiga oldi. Endi Navoiyning jonini jonon nurining taramlariga bog‘la». Bu yerda shoir taxallusi bilan bayt mazmuni o‘zaro uyg‘unlashib, ajoyib so‘z o‘yini hosil bo‘lganini ko‘ramiz. Shu nuqtada shoirning har ikki taxallusi (Navoiy va Foniy) ma’no jihatidan bir-biriga yaqin ekanligi ham ma’lum bo‘ladi. Ulug‘ shoirning falsafiy mushohadasi mana shunday chuqur va qamrovli. Koinot va inson uning nazarida yaxlit bir butunlikni tashkil etadi, bir qonuniyat bilan boshqariladi. Inson bu qonuniyat sirlarini ruh kuchi, alohida hissiy tasavvurlar teranligi bilan bilib olishi darkor. Xullas, mazkur g‘azalda majoziy timsollar yordamida tasavvuf falsafasining bilish nazariyasi ifodalab berilgan: avval olamni bilish mushkulligidan qo‘rqib sarosimaga tushish, hayratlanish, keyin tashqi dunyo narsa-hodisalarini mushohada eta boshlash, zohiriy mushohadadan asta-sekin mohiyatni idrok qilishga o‘tish. Mohiyatning ulug‘vorligini his etib, ruhiy-tafakkuriy qoniqish tuyish. Bu jarayon uch bosqichga ajratilib, ilmul yaqin, aynul yaqin, haqqul yaqin degan maxsus terminlar bilan belgilangan. Yaqin — isbot talab qilinmaydigan shak-shubhasiz haqiqat. Ayn — chashma, ko‘z, har narsaning asli, zot. Tasavvuf nazariyotchilaridan Abdurazzoq Koshoniy bunday deydi: «filjumla, so‘fiylar aqidasiga muvofiq ma’naviyatni bilish uch xildir: ilmul yaqin, aynul yaqin va haqqul yaqin. Avvalgi holatda odam ma’lumni aqliy dalil, hujjat keltirish bilan dark etadi va ikkinchi holatda bilib olingan, isbotlangan ma’lumni mushohada etadi va uchinchi holatda haqiqatni dark etishga yetadi». (Abdurazzoq Koshoniy. Masobih-ul hidoya, 52-bet). Bu bamisoli quyosh shu’lasi va haroratini dalil keltirish bilan isbotlash (ilmul yaqin), quyosh jismini kuzatish bilan aniqlash (aynul yaqin) va quyosh vujudiniig musaffo nurdan iborat ekanini qalban idrok etishday (haqqul yaqin) gap. Qashiriy degan olim nazarida esa «ilmul yaqin — aql ahli uchun, aynul yaqin — ilm arboblari uchun, haqqul yaqin — oriflar uchundir». (Qashiriy. Kashf-ul mahjub, 497-bet). Demak, bu falsafiy qarashga muvofiq, haqiqat tajribadan oldin mavjuddir, mantiq kuchi bilan emas, balki his — ruh vositasi bilan, ya’ni intuitsiya yordamida bilib olinadi. Chunki haqiqat insonning o‘zining qalbida, ko‘ngil ko‘zgusida. Fahmlagan bo‘lsangiz, dunyoni bilishning bu usuli nemis olimi I. Kant (XVIII asr)ning «narsa o‘zida» va «aprior» (tajribadan avval mavjudlik) tushunchalari ostida rivojlantirgan falsafiy ta’limotga o‘xshab ketadi. Biz ham xuddi shuni ta’kidlamoqchi edik, ya’ni tasavvuf ba’zi tadqiqotchilar aytmoqchi bir din o‘rniga kelgan yangi, murakkablashtirilgan va mistik tuyg‘ularni qondirishga xizmat qiluvchi ikkinchi din emas, balki olamni bilishga yo‘l ochgan, shu sababli ham fikriy-hissiy mushohadakorlik, hur fikrlilikni yoqlab, insonni tadqiq etishga diqqat qilgan katta falsafiy oqimdir. Ana shu jihati bilan u dinga nisbatan olg‘a tashlangan muhim qadam bo‘ldi va bashariy tafakkur taraqqiyotiga shubhasiz ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Alisher Navoiyga o‘xshash gumanist mutafakkirlar uchun esa u inson tabiati va tiynati haqida, jamiyat, hayot voqea-hodisalari mohiyati to‘g‘risida o‘ylashga imkon beradigan qidirish- izlanish, tayanch nuqtasi bo‘lib xizmat qilgan. Ulug‘ shoir buni birinchi devoniga kiritgan: Xarobot aro kirdim oshufta hol, May istarga ilgimda sing‘on safol, — deb yakunlovchi tarje’bandida ravshan bayon etgan. Tarje’bandni o‘qir ekanmiz, muallifning rozi dilidan ogoh bo‘lamiz, chunki u yoshligidan boshlab har xil ilmlarni o‘rgangani. har xil «sarguzasht»ni boshidan kechirib, dunyo va uning odamlari haqida ko‘p mulohaza yuritganini yozadi. Shohu sultonlar dabdabasi, shayhul islomu ulamo-umarolar, man-man degan donishmandlar suhbati uni qoniqtirmagan, ularning birortasi ham inson qarshisida paydo bo‘ladigan minglab savollarga javob berishga qodir emas edi. «Nazar ayla bu korgoh vaz’iga, ki ortar tamoshosida hayratim», deydi shoir. Olam mohiyati nimadan iborat, inson nega dunyoga keladi va yana nega ketadi? Nega inson zoti bir xil emas? Firibgarlik, qonxo‘rlik, riyo, yolg‘on qaerdan kelib chiqqan? Bu va bunga o‘xshash savollar Navoiyni hamisha qiynab kelgan. Na o‘zimning «Sa’i ila fikratim», «na kasbi ulum etti hal mushkulim», deb yozadi u. Yuragida har xil andeshalar, shubhalar kezgani, lekin zamona tafakkuri doirasidan batamom
|