Microsoft Word navoiy gazallariga sharhlar lotin ziyouz com doc
Yüklə 289,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.ziyouz.com kutubxonasi
12 baribir, dunyoni bilish shart qilib qo‘yilgan, dunyoni bilmasdan turib, mohiyatni (haqni) idrok etish mumkin emasligi tan olingan. Shu tariqa, hodisa mohiyatni bilish yo‘lida imtihon, chunki u rang- barang va xilma-xil. Sharq faylasuflari bu miqdoriy ko‘plikni asmo (ismlar), ashyo (narsalar), sifot (sifatlar), imtiyoz (farqlar), af’ol (harakat-faoliyat), vajh (yuz, jihat) va boshqa istilohlar vositasida tavsif etib kelganlar. Miqdoriy xilma-xillik, mantiqiy ravishda, juz’iyat va kulliyat, ya’ni tur va jins tushunchalarini keltirib chiqaradi. Juz’iyat (tasavvufchilar buni kasrat ham deganlar) kulliyatga, ya’ni vahdatga ziddir. Shunday bo‘lgach, ularning xususiyatida ham qarama-qarshilik mavjud: vahdat — birlamchi qudrat, turg‘un, harakatsiz javhar (substantsiya) bo‘lsa, kasrat — tafsiliylik, doimiy harakat, rivojlanish qonuniyatiga tobe’. Demak, mayning mavj va pufakchalarini tomosha qilish, mushohada etish bilan chegaralaimasdan, xuddi hodisadan mohiyatga qarab borilganday, kasratdan vahdatga qarab borish va shu asosda birlamchi qudrat nafosatini idrok etib, huzurlanish mumkin. G‘azalning oltinchi baytida bu fikr ochiqroq ifodalangan (bunda tahrik — harakat, sukut — turg‘unlik, tinish): «Pufak bilan to‘lqin mayning harakati, tajallusidir. Bu harakat tingach, tiniq mayning toza vujudidan boshqa nima qoladi?» Bu vujudni idrok etgan kishi Yor huzuriga musharraf bo‘lib, fano martabasiga yaqinlashdikim, g‘azalning yettinchi bayti shu xususdadir. Hayvon suyi deb go‘yo odamzod ichganda abadiy umr topadigan afsonaviy yer osti mamlakatning chashmasini ataganlar. Tasavvufda u ishq-muhabbat bulog‘i, haqiqat nurining manbaini anglatadi. Baytning mazmuii esa bunday: «Ishq chashmasida yoki haqiqiy nur manbaida ko‘ringan quyosh aksimi yo jonga o‘xshash may ichida azal soqiysining gulday zebo yuzi namoyon bo‘lganmi?» Soqiy so‘zi ham bu yerda ramziy ma’noga ega, ya’ni mutlaq fayziyot, ma’rifat bulog‘i demak. Mayda yor jamolini ko‘rish, may idishini quyoshga o‘xshatish Navoiyning sevgan obrazlaridan. «Ashriqat min aksi shamsul ka’si anvorul xudo, yor aksin mayda ko‘r deb jomdin chiqdi sado» — chiqayotgan quyosh kosasining aksidan hidoyat nurlari porlab ko‘rindi, jomdan yor jamolini mayda ko‘r, degan sado chiqdi. «Xazoin-ul maoniy» devoni mana shu bayt bilan boshlanadi. Shoir nazarida lovullagan olov qo‘rasi — muazzam oftob ham o‘sha buyuk ilohiy qudratning in’ikosi, mavjudotni harakatga keltiruvchi may “to‘lg‘azilgan jom, uning porlashi esa — yor jamoli”. Yor jamolini ko‘rgan oshiq maqsadga erishib, fano vodiysiga kirib boradi. G‘azalning oxirgi ikki bayti shu ma’noni ifodalashga xizmat qiladi. Sakkizinchi baytdagi dayr aslida nasroniylar va otashparastlar ibodatxonasining nomi, majozan esa mayxona, dunyodir. Dayri fano – hayvoniy nafsdan qutulgan, ruhan tirik, ma’naviy jihatdan yetuk kishilar majlisi, ularning botiniy olami, Navoiy bu baytda ma’naviy haqiqatlarni kashf etgan odamlar huzurini qo‘msash, ular xizmatidan bahra olish tuyg‘usini ifodalagan. Shuning uchun u piri dayr deganda ham ezgulik va karam daryosining timsoli komil insonni ko‘zda tutgan. Alhosil, baytning mazmuni: «Yurak mayxona istaydi, chunki unda piri komil kishilarga saboq bermoqda, shoyad menga ham shu may shu’lasidan bir nasib etsa». Yoki: «Ko‘ngil jism, vujud yo‘qoladigan, fano bo‘ladigan makon istaydi. Chunki unda kamolot va yetuklik timsoli ma’naviy shayx haqiqat fayzidan elga bir-bir boda tutmoqda. Zora, u bu hikmat va donish sharobidan menga ham bir qultum uzatsa». To‘qqizinchi baytga kelsak, bunda ikkita so‘z o‘zak ma’no tashiydi. Birinchisi — navo. Navoning ma’nolari ko‘p. U musiqa, kuy, ohang, shu bilan birga muntazamlik, tartib-intizom, simmetriya, nizomiya, nafosat tushunchalarini qamrab oladi. Agar bu ma’nolarning hammasiii bir joyga yig‘sak, navo umumbashariy, umumjahoniy olamning yaxlit uyg‘unligidan iborat oliy go‘zallikni ifodalagan bo‘ladi. Modomiki shunday ekan, yagona ruhiy qudratning muntazam harakati, sozkorligi qaydida qalbning shukru shukuhi, orom va osoyishtaligi ham navodir. Alisher Navoiy, shubhasiz, oxirgi baytda qalb oromi, ichki ruhiy qoniqish nashidasini tasvirlagan. Bu nashida shoir yuragida bir muazzam kuy bo‘lib yangragan va mug‘anniy (ikkinchi o‘zak so‘z) tushunchasi bilan bog‘lanib ketgan. Mug‘anniy — cholg‘uvchi degani. Bu o‘rinda esa u uzluksiz yog‘ib turuvchi nurfayzning navosini yetkazuvchi, shu ne’matdan ogoh etuvchining timsolidir. Kuy kabi oqib keladigan ushbu nur qalbni rohat-farog‘atga g‘arq etadi. Baytning nasriy tarjimasini keltirsak, fikrimiz yanada oydinlashishi mumkin: «Ey ishq,
|