Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Təbii ehtiyatların öyrənilməsinin predmeti, obyekti və vəzifələri
«Təbii ehtiyat» dedikdə, istehsal olunmayan resurslar başa düşülür. Təbiətdə baş verən bütün hadisə və proseslər bir-biri ilə, eləcə də insanın həyat və fəaliyyəti ilə ə laqədar olduğu üçün təbii sərvətlər statistikası sahələrarası (makroiqtisadi, sosial, demoqrafik, səhiyyə, müəssisələr statistikası və s.) xarakter daşıyır. Təbii chtiyatlar statistikasının predmeti bütün təbii ehtiyatlarrn və onun komponentlərinin mövcudluğunu, vəziyyətini və istifadəsinin səmərəliliyini, təbii proseslərin və antropogen amillərin təsiri nəticəsində dəyişmənin kəmiyyət və keyfıyyət xarakteristikasını vermək və bununla əlaqədar çəkilən məsrəfləri öyrənməkdən ibarətdir. Təbii ehtiyatlar statistikası yuxarıda göstərilən istiqamətlərdə hadisələrin dəyişməsi meyillərini və dəyişmələrin qanunauyğunluqlarını da öyrənir. Təbii resurslar statistikasının obyekti təbii resursların özləridir. Təbii ehtiyatlar statistikasınm vəzifəsi müxtəlif səviyyəli, dövlət və yerli idarəçilik orqanlarmı, təsərriifat subyektlərini, habelə təbii ehtiyatlarm mövcudluğu, vəziyyəti, tərkibi və istifadəsinin səmərəliliyi ilə maraqlanan bütün hüquqi və fıziki şə xsləri lazımi informasiya ilə təmin etməkdir. Təbii ehtiyatların həcminin, vəziyyətinin, yerləşdiyi ərazinin və şəraitin dəyiməsi ölkənin təbii-resurs potensialına və beləliklə də sosial-iqtisadi potensiahna və milli sərvətinə təsir göstərir. Təbii ehtiyatlar statistikasının topladığı informasiyadan təbiətdən istifadə prosesində təbiəti qoruma siyasətini hazırladıqda və həyata keçirdikdə istifadə olunur. Təbii ehtiyatlar statistikasınm qarşısında duran vəzifələr aşağıdakılardır: - təbii ehtiyatları xarakterizə edən göstəricilər sistcmini hazırlamaq; - informasiyanın alınma, toplanma, işlənmə və təhlili üsullarını hazırlamaq; - təbiəti və ətraf mühiti qoruma sahəsində qanunvericiliyin yerinə yetirilməsinə nəzarətə köməklik etmək; - təbii ehtiyatların mövcudluğunu, vəziyyətini, keyfıyyətini, yerləşməsini səciyyələndirmək; - öyrənilmə və iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilmə dərəcəsinə görə təbii sərvətlərin həcmini müəyyən etmək; - təbii ehtiyatların istifadəsinin səmərəliliyini səciyyələndirmək və təbii sərvətlərin vəziyyətinə insan fəaliyyətinin təsirini qiymətləndirmək; - təbii ehtiyatların insanın fəaliyyətinə və onun həyat şəraitinə təsirini qiymətləndirmək; - istehsal və məişət tullantılarının yaranması, utilləşdirilməsi, basdırılması və bununla əlaqədar olaraq yaranmış zərəri səciyyələndirmək; -ölkə və region üzrə təbii sərvətlərin yerləşməsini və təbii resurs potensialmı müəyyən etmək; - iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilmiş resursların və ehtiyatların həcminin dinamikasını öyrənmək; - təbii resursların hasilatı və istifadəsi zamanı itkiləri qiymətləndirmək; - təbiətqoruyucu fondların formalaşmasını, onların istifadəsini və yaranma mənbələrini səciyyələndirmək; - təbiətqoruyucu tədbirlərin səmərəliliyini, onların nəticələrini qiymətləndirmək; - ekoloji təyinath məsrəflər və onların somoroliliyini səciyyələndirmək; - təbii mühitdə baş verən prosesləri dinamikada təhlil etmək və səciyyələndirmək. Təbii ehtiyatlar, onların potensiah və reallaşdınlması imkanları müxtəlif ə lamətlər üzrə təsnifatlaşdırıhr və qruplaşdırıhr. Təbii resurslar statistikasında tətbiq edilən əsas qruplaşdırmalar aşağıdakılardır: 1. təzələnən və təzələnə bilməyənlər; 2. istehsal olunanlar (insan tərəfındən) və istehsal olunmayanlar (təbiətin hədiyyəsi); 3. tərkib ünsürləri (su, meşə, mineral və s.) üzrə; 4. təyinatına (iqtisadi, sağlamlaşdırıcı, sanitar-gigiyenik və s.) görə; 5. regionlar üzrə; 6. kəşf edilmə dərəcəsinə və potensialına görə; 7. mülkiyyət formasma görə və s. Təbii ehtiyatlar statistikası üçün ən mühüm qruplaşdırmalardan biri bütün təbii ehtiyatlarm təzələnə bilən və təzələnə bilməyən qruplara ayrılmasıdır. Təzələnə bilən təbii resurslar bərpa oluna və təkrar istehsal oluna bilərlər. Buraya su, meşə, atmosfer havası, heyvanlar və bitkilər aləmi daxildir. Onların təkrar istehsah imkanları bu prosesin və onun nəticəsinin statistika tərəfındən səciyyələndirilməsinə ehtiyac yaranır. Bundan əlavə, resursların müəyyən hissəsinin təkrar istehsah imkanlan təbii ehtiyatları təbiətin töhfələrinə (təbii-istehsal olunmayan) və insan tərəfmdən yaradılan (süni) ünsürlərə (is-tehsal aktivlərinə), ehtiyatlara bölməyə imkan verir. Təzələnməyən təbii ehtiyatlar təkrar istehsal edilmir. Təkrar olunmayan ehtiyatlarm (torpaq, mineral resurslar) mövcudluğu onların istifadəsinin səmərəliliyinin öyrənilməsi (qiymətləndirilməsi) statistikanm funksiyasma daxildir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ehtiyatlann təzələnənlərə və təzələnməyən-lərə bölünməsi bir qədər şərtidir, məhsuldar qüvvələrin və texnikanın inkişafı nəticəsində belə bölgünün tərkibi və nisbətləri dəyişə bilər. Məsələn, vulkan püskürməsi nəticəsində də-nizdə yeni adaların yaranması və yaxud da dənizdəki adaların və sahil torpaqlarının dəniz dalğalan nəticəsində yuyulması torpaq ehtiyatlarm təzələnməməsi məsələsini mübahisəli edir. Təbii ehtiyatlann statistikasının göstəriciləri sisteminə aşağıdakılar aiddir: 1. Təbii ehtiyatların bütün növlərinin, o cümlədən, hava atmosferi, su, torpaq, meşə, faydah qazıntılar, qoruqlar, bitki və heyvanlar aləminin mövcudluğu, istifadəsi, çirklənməsi və qorunması haqqındakı məlumatlar; 8. Təbii-resurs potensialı və onun tərkib hissələrinin vəziyyətini əks etdirən məlumatlar; 9. Təbii ətraf mühitin komponentlərinin keyfıyyəti və onun dəyişməsi məlumatları; 10. Müxtəlif fəaliyyət növlərinin təbii ehtiyatların vəziyyətinə təsir dərəcəsini ə ks etdirən məlumatlar; 11. Ətraf mühitə mənfı antropogen təsiri neytrallaşdrrmaq üçün həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyi göstəriciləri; 12. Sənaye və məişət tullantılarının yaranması, tutulması, utilləşdirilməsi və basdırılmasını səciyyələndirən məlumatlar; 13. Təbii ehtiyatların qorunması və təbiətdən istifadənin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə avanslaşdırılmış və cari məsrəflərin səmərəlilik melumatları; Təbii ehtiyatlar statistikası gösətricilərinin xeyli hissəsi natural və şərti-natural ölçü vahidləri ilə ifadə olunurlar. Belə vəziyyət onlann bilavasitə cəmlənməsinə imkan verməsə də onlann dinamikasını qurarkən inflyasiyanın təsiri aradan qal-dırılır. Dəyər ifadəsi ilə ölçülərin tətbiqi milli sərvətin bu hissəsini ümumiləşdirməyə və ümumi yekun göstəricisini əldə etməyə imkan verir. Lakin dəyər ölçülərinin tətbiqi dinamikasını qurarkən təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsi qiymətlərin dəyişməsi və müqayisəli qiymətlərlə yenidən qiymətləndirilməsi kimi məsələlərin həllini tələb edir. Təbii ehtiyatlann keyfıyyəti hər bir komponent növü üçün özünəməxsus göstəricilərlə ifadə olunur. Məsələn, təbii ehtiyat komponentinin çirklənmə dərəcəsi öyrənilərkən çirklənən qarışıqları icazə verilən həddi (İVH) göstəricisindən və bərk tullantıların həcmi və basdınlması normalarınm icazə verilən həddi, habelə suda, torpaqda və havada zərərli maddələrin qahğmın normativlərindən istifadə olunur. Ə traf mühiti səciyyələndirərkən, bir qayda olaraq, onu çirkləndirən monbələrin sayı və yayılma dərəcəsi (hər min nəfərə, hər kilometrə düşən avtomobillərin sayı, atmosferə atılan tullantıların həcmi və s.) göstəricilərlə istifadə olunur. Milli sərvətin tərkibində təbii ehtiyatlar natural ifadədə uçota alınır. Lakin bazar münasibətlərinin inkişafı təbii ehtiyatları dəyər ifadəsilə də uçota almağı tələb edir. Son vaxtlaradək təbii ehtiyatlar dövlət mülkiyyətində olduğundan onların bazar qiymətləri yox idi. Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatmda təbii ehtiyatlar qiymətləndirilərkən kəşfıyyat və hasilat dəyəri, iqtisadiyyatda qüvvədə olan topdansatış qiymətlərindən və konsepsus (dövlət faydalı qazıntı yataqlarını istismar üçün fərdi şəxslərə və təşki-latlara verdiyi halda) göstəricilərindən istifadə olunur. Belə qiymətlərin hər üçü aşağı salınmış qiymətlər hesab edildiyindən təbii ehtiyatların real qiymətləndirilməsi üsuUarının işlənib hazırlanması tələb olunur. Bu problemi həll etmək məqsədilə təklif edilən - «Məsrəflər üsulu»-nda təbii sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilmosi həcmi təbii ehtiyatların mənimsənilməsinə çəkilən məsrəflərlə əlaqələndirilir. Məsrəflər prinsipi təbii ehtiyatlar üçün haqq ödənişlərinin əsasını təşkil edir. Belə haqların ödənişi səviyyəsi faydalı qazmtıların kəşfıyyatmın, meşə təsərrüfatının aparılması və başqa hallarla müəyyən edilir. Lakin təbiətdən ödənişli istifadə təcrübəsi və aparılan eksperi-mentlər göstərir ki, məsələyə belə yanaşma tərzi səmərəsizdir. Çünki təklif edilən metod ehtiyatların səmərəli istifadəsinə və itkilərin azaldılmasına gətirib çıxarmır. Təbii ehtiyatların ayrı-ayrı növlərini öyrənərkən onların hər birinin özünəməxsusluğunu əks etdirən qruplaşdırılmadan istifadə olunur. Məsələn, mineral ehtiyatların (faydalı qazmtıların) ümumi həcmində geoloji, kəşf edilmiş, iqtisadi dövriyyə-yə cəlb edilmiş və s. ehtiyatları ayırırlar. İ rəlidə deyildiyi kimi, başqa təbii sərvətlərdən fərqli olaraq faydah qazıntılar yenidən bərpa olunmur və onlara tələbat gün-gündən artır. Bu da yerin təkindəki ehtiyatlardan qənaətlə istifadə edilməsini tələb edir. Yerin təkinin qorunmasına dair dövlətin qəbul etdiyi qərara əsasən, yerin təkində aşkar edilmiş və müəyyən edilmiş qaydada təsdiq edilmiş bütün ehtiyatlar uçota ahnmahdır. Faydalı qazıntıların uçotunun əsas vəzifəsi hər ilin əvvəlinə müəs- sisələrdə, iqtisadiyyat sahələrində və ölkə üzrə bütövlükdə mi-neral-xammal bazasının vəziyyətinə dair, dağ-mədən sənayesini təmin etmək üçün faydalı qazıntı yataqlarının kəşf edilmə dərəcəsi və onların mənimsənilməyə hazırlıq dərəcəsi haqqında dəqiq və hərtərəfli məlumat verməkdir. Faydalı qazıntılar Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfmdən təsdiq edilmiş təsnifata uyğun olaraq iqtisadiyyatdakı mahiyyətinə görə iki qrupa - balans və balansarxası qruplara bölünür. Bu qrupların hər birinin uçotu ayrıca aparılır. İ sti-fadəsi iqtisadi baxımdan məqsədəuyğun olan və yerin təkində olan ehtiyatları hesablamaq üçün müəyyən edilmiş meyarlara uyğun gələn bütün ehtiyatlar balans ehtiyatları, müasir texniki imkanlara görə istifadəsi məqsədəuyğun olmayan (yatağın kiçik olması, tərkibində faydah qazmtınm azlığı, istifadənin mürəkkəb şərtləri, mürəkkəb emal prosesi tələb edən vo s.) ehtiyatlar balansarxası ehtiyatlardır. Yataqlarm kəşfiyyatı, xammalm keyfıyyətinin öyrənilməsi və yataqların işlənilməsinin dağ-mədən texniki şəraitlərinə görə yataqlar A, B, S, və S 2 kateqoriyalarına bölünür. A kateqoriyasına daxil olan ehtiyatlar aşağıdakı tələbləri ödəməlidir; 1. Bərk faydalı qazmtılar üzrə; g) faydalı qazıntı yatağmın həcmi, ölçüsü, yataqda faydalı qazmtmın yatımı, forması və şəraitinin müəyyən edilməsi; h) faydalı qazmtıların yataqlarınm morfologiyası, daxili quruluşunun xarakteri və dəyişməsinin qanunauyğunluğu öyrənilməsi; i) faydalı qazmtı suxurlarının yerləşdiyi yerlərin tərkibində külçəsiz və kondisiyaya uyğun gəlməyən sahələrin konturları müəyyən edilməli; j) yatağm dağıntısı ilə əlaqədar müxtəlif pozuntular olduğu şəraitdə onların vəziyyəti və yerdəyişməsinin amplitudası müəyyən edilməli; k) təbii müxtəlifliyi müəyyən edilməli; l) faydah qazmtıların sənaye tipi və növü ayrılmalı, konturları müəyyən edilməli; g) mineralların və onların tərkibində olan zərərli kom-ponentlərin tərkibi və keyfıyyəti öyrənilməli. Bu kateqoriyaya (A) aid olan ehtiyatların texniki xassələri elə öyrənilməlidir ki, faydalı qazıntı süxurlarının və onun əsas komponentlərinin kompleks halında sənaye emalının texniki sxemini layihələndirmək üçün müfəssəl məlumat əldə etmək mümkün olsun. 2. A kateqoriyasına aid olan neft və qaz elə müfəssəlliklə öyrənilməlidir ki, əldə edilmiş informasiyaya əsasən ya-taqların tipini, formasını və ölçüsünü, neftli-qazlı təbəqənin qalınlığını, kollektorun tipini, kollektor özəlliyinin dəyişməsi-nin xarakterini, məhsuldar təbəqəsinin neftliliyi və qazlıhq dərəcəsini, layda olan qazın və kondesatın tərkibini və xassələrini, habelə yatağın işlənməsinin əsas xüsusiyyətlərini müəyyən etmək mümkün olsun. Beləliklə, A kateqoriyasma aid olan ehtiyatlar üzrə faydalı qazıntı yataqlarınm yerləşməsi, forması, faydalı qazıntının texnoloji xüsusiyyətləri və dağ-mədən işlərinin aparılması üçün lazım olan şərtləri müəyyən edən amillərin quruluşu və s. özəllikləri tam müəyyən edilməlidir. B kateqoriyasına aid edilən ehtiyatlar aşağıdakı tələbləri ödəməlidir: 1. Bərk faydalı qazıntılar üzrə: d) A kateqoriyasında olduğu kimi, bütün faydalı qazmtı yataqları üzrə deyil, yalnız yataqların əsas formalarında faydalı qazıntının həcmi, daxili quruluşu, yerləşməsinin xüsusiyyətləri, yatağın daxilində qeyri-fıliz və kondinsiyaya uyğun gəl-məyən sahələrin yerləşməsi müəyyən edilməlidir; e) yataqlann iri pozuntularının vəziyyəti və iri pozuntu-ların amplitudası, habelə kiçik amplitudalı pozuntuların inkişaf dərəcəsi xarakterizə edilməlidir; f) faydalı qazmtının sənaye tipi və növlərinin təbii müxtəlifliyinin ayrılması, imkan daxilində yatağm sərhədləri, habelə mineralın tərkibində faydalı və zərərli komponentlorin miqdarı müəyyən edilməlidir; d) faydalı qazıntı yataqlarının yerləşdiyi sahə elə müəyyənləşdirilməlidir ki, onların əsas kəmiyyət və keyfıyyət gös-təricilərini tam xarakterizə etmək və yatağın açılmasına və iş-lənməsinə təsir edən amilləri aşkar etmək mümkün olsun. 3. B kateqoriyasına aid olan neft və qaz ehtiyatları üzrə yataqların tipi, həcmi, neftli və qazlı yataqlarının səmərəli qazımlığı, kollektorun tipi, kollektor özəlliyinin dəyişməsinin xarakteri, layların neftlə və qazla toplanmış sıxlığı, habelə yatağın tam olmasa da işlənməsi və tərkibi üçün lazım olan başqa parametrlər müəyyən edilməlidir. Beləliklə, B kateqoriyasına aid olan ehtiyatlar üzrə yatağın əsas və faydah qazıntının texniki xüsusiyyətləri və keyfıyyəti aşkar edilməlidir. 5. S, kateqoriyasına faydah qazmtı yatağının formasını, keyfıyyətini və texnoloji özəlliklərini ümumi şəkildə müəyyən etmək üçün kifayət qədər kəşfıyyat işləri apanlmış və öyrənilmiş ehtiyatlar daxil edilmelidir. 6. S 2 kateqoriyasma geoloji və coğrafı məlumatlara əsa-sən əvvəlcədən qiymətləndirilmiş tək-tək buruqlar və ya iş-lənmə sahəsi açılmış yataqlardakı ehtiyatlar aiddir. Belə halda faydah qazıntınm keyfiyyəti və texnoloji xüsusiyyəti, habelə yatağın təbii şəraiti və tək-tək smaqlar və başqa oxşar yataqlara bənzətmək yolu ilə müəyyən edilmiş ehtiyatlar osas götürülür. Sənaye tərəfindən mənimsənilməsi dərəcəsinə görə faydah qazmtı yataqları istismar edilməkdə olan, istismara hazırlanmış, geoloji axtarış işləri aparılmaqda olan və konservasiya edilmiş yataqlara bölünür. Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|