Microsoft Word texnik tizimlarni boshqarish fanidan

6. Ijara munosabati sharoitida xo’jalik hisobining rivojlanishi. 
Ko’pgina avtokorxonalar ijara munosabatiga o’tib ishlamokda. Kelajakda
tarmokning korxonalari va tashkilotlari har xil mulkchilik shakilida xo’jalik 
yuritishga o’tadilar. Xo’jalik yuritishning asosiy shakli avtokorxonalarning jamoalari 
asosiy vositalarni tula yoki kisman sotib olish huquqi bilan ijara munosabatiga o’tib 
ishlaydilar. Kichiq korxonalarni davlat tasarrufidan chiqib xususiy mulkchilikka 
o’tkazilmokda. Kelajakda korxonalar, tsexlar, korxonaning boshqa bo’linmalari, 
binolar, inshoatlar, uskunalar, transport vositalari, yer va boshqa tabiy ne’matlar 
ijaraga keng kulamda beriladi, chunki ijara munosabati xo’jalik hisobidan kat’iy 
farqga ega emas. SHunday ekan, bozor munosabatiga o’tish davrida xo’jalik yuritish 
mexanizmining ommaviy tarkibiy kismidir. Kelajakda ijarachilik, yakka Mehnat 
faoliyati ko’rsatish, kichiq korxonalar, kichiq xususiy avtokorxonalar va shirkatlar 
o’ta rivojlanishiga ega bo’ladilar. Bunday istiqbolli xo’jalik yuritish shakllari yuk 
mijozlari va yo’lovchilarni avtomobilь transporti xizmatiga bo’lgan talablarning 
o’zgarishiga moslashgan xolda joylashishi va rivojlanishi mumkin. Kichiq korxona, 
yakka Mehnat faoliyati ko’rsatish, kichiq xususiy korxonalarning sezilarli ustunligi 
kurilish muddatini va o’zlashtirilishini qisqartirilishidan iborat, ijara munosabatida 
xo’jalik hisobini o’ta aniqlik bilan va tejamlik joriy qilishidadir, mahalliy va milliy 
talablarni kondirishga tezkor kirisha olishidadir, Mehnat resurslaridan samaralirok 
foydalanish va hodimlarning anchagina kismi boshlangich tayyorgarlikni o’tishida 
o’ziga xos xizmat ko’rsatish maydoni hamdir. Yakka Mehnat faoliyati Polьsha, 
Vengriya, Germaniya, AQSH, V’etnam, Xitoy, Bolgariya va boshqa bir qator 
mamlakatlarda keng tarkalgan. O’zbekistonda esa shaxsiy Mehnat faoliyati (shmf) 
tarkib topish va rivojlanish bosqichida. SHaxsiy kichiq korxona chegaralangan 

---

88
javobgarlik bilan jamiyat misolida tarkib topishi mumkin, bunda har kim o’z 
mulkining xissasi bilan ishtirok etadi. Kichiq korxonani tuman, shahar xokimligi 
ruyxatdan o’tkazgach, hisobli rakam olishi uchun xujjatlarni tayyorlash kerak va 
nixoyat faoliyat ko’rsatish mumkin. Xaydovchilarning shaxsiy Mehnat faoliyatida 
tijorat hisobi qo’llanilishi kengayadi. Unda har bir avtomobilь xaydovchisi uchun 
taalukli bo’lib, uning Mehnatini o’ziga yarasha ish xaqi bilan ta’minlashga qaratilgan 
(21-chizma). SHaxsiy daromaddan shaxsiy harajatlar, ustama harajatlar, turli tulovlar, 
soliklar chegirib tashlanadi kolgani ish xaqiga beriladi. 
Avtomobilь transporti ishining narxi hamma xaydovchilar uchun birdek, lekin 
ish xaqining ko’payishi xaydovchining maxoratiga bog’lik bo’lib koladi asosan 
xaydovchi orkali boshqariladi. Ijara munosabatiga o’tgan avtokorxonaning moliyaviy 
mablagi tashish va boshqa xizmat, ishlardan, karzdan, kimmatbaho kogozni sotishdan 
va boshqa sarflangan moliyaviy vositalardan tushgan pul hisobiga vujudga keladi. 
Ijara munosabatidagi avtokorxona Mehnatga xaq tulashning yagona jamgarmasini 
taksimlash tula huquqli o’z ixtiyorida koldiriladi. Bunda butun avtokorxona 
faoliyatining pirovard natijasida bajarilgan ishlarning murakkabligi va har bir tuzilish 
bo’linmalarning katnashish darajasiga karab Mehnatga xaq tulash tizimi va 
shakllarini, ish kunining tartibi xaq tulash tizimi va shakllarini, ish kunining tartibi va 
o’zunligini, ishning smenaliligini, dam olish kunlari va ta’tillar berish tartibini 
avtokorxona jamoasi mustakil hal qiladi. 
Даромад 
ёки тушум 
У
6
устама 
харажат 
У
7
кушимча 
киймат 
солиги 
У
8 
фойда 
ва ундан 
туловлар
У
9 
автомобил 
йулари учун 
ажратма 
(2%+1%)
У
82 
даромад 
сигими (12 
%) 
У
83
мулк 
солиги 
(2%)
У
84 
ер, транспорт соситалари солиги, 
бандлик жамгармасига ажратма корхона 
рсурсини ошириш бандлик жамгармаси-
га ажратма корхона ресур-сини ошириш 
У
81 
давлат 
бюжетига 
солик 
(37%) 

---

89
21-chizma. SHaxsiy Mehnat faoliyatida ishlovchi-xaydovchining tijorat 
hisobi uchun iqtisodiy andozasi. 
Avtokorxonaning xususiyatlariga karab avtokolonnalar, brigadalar, ta’mirlash 
ustaxonalari, alohida xaydovchilar, chilangarlar va boshqa ijara munosabatlariga 
o’tishlari mumkin. Ijara munosabatiga o’tib ishlaganlarida, ular faoliyatini boshqarish 
tizimida o’zgarish paydo bo’ladi. Eng asosiysi-o’zini-o’zi boshqaradi. Masalan; 
avtomobilni ishga tayyorlashda ta’mirlovchi yoki chilangarni malakasi konikarli 
bo’lmasa yoki unga ish xaqi tulashni istamasa, barcha TXK va JT ishlarini 
xaydovchilarning o’zi bajaradi. Xuddi shuningdek, extiyot kisimning kerakli detalini 
oladi, keraksizini olmaydi. Ikkinchi bir tomondan xaydovchi o’z-o’zini majbur etib, 
ma’lum bir me’yordagi daromadni topshiradi, aks xolda, harajati daromaddan 
sezilarli ortib ketsa oylikni kam oladi, sababini izlash jarayonida yaxshi 
ishlaydiganlar safiga o’ta boshlaydi, o’z-o’zini boshqarish kuchayadi. Yana bir 
xususiyati shundaki, shaxsiy xo’jalik hisobida ikki-uch yil ishlansa, korxonaning 
boshqaruv apparatlarida hodimlarni qisqartirish imkoni yaratiladi. SHaxsiy xo’jalik 
hisobining tajribalarini jamoa orasida targib qilish xizmat ko’rsatish kasb malakasiga 
bo’lgan kizikish kuchayadi.