MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

 
7. Qida toksikoinfeksiyaları 
Toksikoinfeksiya  tipli  qida  zəhərlənmələri  canlı  toksigen  mikrobların  çoxlu 
miqdarda olduğu qida məhsullarından istifadə edərkən baş verir. 
İnsanın  mədə-bağırsaq  yolunda  zəhərlənmə  törədicilərinin  kütləvi  ölməsi  ilə 
baş  verir  ki,  bunun  nəticəsində  onlardan  çoxlu  miqdarda  endotoksinlər  ayrılıb 
zəhərlənməyə səbəb olur. 
Qida  toksikoinfeksiyaları  qısa  inkubasiya  dövrü  ilə  (adətən  bir  neçə  saat) 
kəskin mədə-bağırsaq xəstəlikləri əmələ gətirir. 
Çox vaxt toksikoinfeksiyalara səbəb salmonella (Salmonella) düşmüş qidanın 
yeyilməsidir.  Bunların  1300  çox  nümayəndəsi  vardır.  Bunlardan  qida  ilə 
zəhərlənmələri ən çox S.tuphimurium  (əzələ tifi çöpləri), bir qədər S.enteritidis az 
törədir. 
Bunlar  qısa,  hərəkətli,  qram-müsbət  çöplər  olub,  spor  əmələ  gətirmir, 
fakultativ  anaerobdur.  Qlükoza,  maltoza  və  manniti  qıcqırdıb  turşu  və  qaz  əmələ 
gətirir;  laktozanı  və  maltozanı  parçalamır.  Onların  optimal  temperaturu  37°C-ə 
yaxındır, lakin otaq temperaturunda da (18-20°C) yaxşı inkişaf edir. temperatur 4-
5°C aşağı onların inkişafı müşahidə olunmur. Onlar 60°C qızdırmaya 1 saat, 75°C 
qədər isə 5-10 dəqiqə davam gətirir. Qida məhsullarının (xüsusilə ətlə) isti emalına 
salmonella dözümlüdür. Ətin tam zərərsiz olması onun qalınlığı 6 sm və çəkisi 500 
qram olan hissəsinin 100°C 3 saat bişirdikdən sonra mümkün olur. 
Onlar aşağı temperaturu yüngül keçirir, temperatur -10°C-dən -20°C olduqda 
bir neçə ay müddətində məhv olmur. 
Xörək  duzunun  mühitdə  6-8%  miqdarının  olması  bu  bakteriyaların 
əksəriyyətinin  çoxalmasını  ləngidir,  10-12%-də  isə  onu  dayandırır.  Lakin 
salmonella  xörək  duzunun  yüksək  miqdarında  da  uzun  müddət  (aylarla)  həyat 
fəaliyyətini saxlayır. 
Turş  mühit  (pH  5,0  aşağı)  bu  bakteriyaların  inkişafı  üçün  əlverişsizdir. 
Salmonellalar  ultrabənövşəyi  radiasiyaya  və  qamma-şüalanmaya  kifayət  qədər 
həssasdır. 
Onlar  ekzotoksin  əmələ  gətirmirlər.  İnsan  və  heyvan  orqanizminə  xəstəlik 
törətmə təsiri isə yüksək toksikliyi ilə səciyyələnən endotoksinlə əlaqədardır. 
Zəhərlənmə  əlaməti,  özünü  yoluxmuş  qidanı  qəbul  etdikdən  az  sonra  (6-36 
saatdan sonra) büruzə verir. Xəstəliyin kəskinliyi və müddəti müxtəlifdir. 
Salmonella  heyvanlarda,  xüsusilə  iribuynuzlu  mal-qarada,  suda  üzən  ev 
quşlarında və gəmiricilərdə yayılmışdır. 
Ət  və  ət  məhsulları  digərlərilə  nisbətən  daha  tez-tez  zəhərlənməyə  səbəb 
olurlar. Ona görə də əvvəllər salmonellaları ətlə zəhərlənmə adlandırırdılar. 
Ətin  yoluxması  heyvanın  diri  vaxtında  və  onu  kəsdikdən  sonra  da  baş  verə 
bilər.  Xəstə  heyvanlarda  və  basil  daşıyanlarda  diri  zamanı  bakteriyaların 
bağırsaqdan toxuma və orqanlara keçməsi mümkündür. Bununla əlaqədar, xüsusilə 

məcburi  kəsilən  heyvanların  əti  daha  təhlükəlidir.  Sağlam  inəklərin  əti  kəsilmə, 
daşınma  və  saxlanma  zamanı  yoluxa  bilər.  Ətin  qiyməsi  xüsusi  diqqət  tələb  edir. 
Əti  xırdaladıqda,  qiyməli  kütlənin  böyük  səthi  onların  ətraf  mühitdəki 
mikroorqanizmlərlə  yoluxmasına  səbəb  olur.  bundan  başqa,  ətin  xırdalanması 
mikroorqanizmlərin  intensiv  çoxalması  üçün  əlverişli  şərait  yaradır.  Ona  görə  də 
ticarət  və  ictimai  iaşə  müəssisələrində  qiyməli  ətin  və  qiyməli  məmulatların 
hazırlanması  və  satılması  zamanı  sanitar-gigiyenik  tələblərə  ciddi  riayət  etmək 
lazımdır. 
Salmonella ilə çox vaxt toyuq ətində, həmçinin qaz və ördək yumurtasında da 
ola  bilər.  Bu  yumurtalar  satışa  yaramır,  onlardan  dondurma,  kremlər,  mayonez, 
kulinar məmulatlarının hazırlanması qadağandır. Belə yumurtalardan yüksək istilik 
emalı  keçən  çörək  bişirmədə  və  qənnadı  müəssisələrində  xəmirdən  xırda  dənəvər 
(tək-tək) məmulatların hazırlanmasında istifadə olunur. 
Salmonelloza  digər  məhsullar  da:  süd,  salat,  vineqred  (doğranmış  kələm, 
kartof,  çuğundur,  yumurta  və  s.  hazırlanan  soyuq  xörək),  balıq  məhsulları  səbəb 
ola bilər.  
Salmonellanın qida məhsullarında çoxalması onların orqanoleptik xassələrinin 
çox  dəyişməsinə  səbəb  olmur;  məhsulun  xarici  görünüşü,  dadı  və  iyi  adətən 
dəyişmir. Törədiciləri yalnız mikrobioloji analizlərlə müəyyən etmək olar. 
 
8. Şərti-patogen bakteriyaların törətdikləri qida toksiko-infeksiyaları 
 
İnsanların  normal  fizioloji  həyat  şəraitində  bağırsaqda,  dəridə  və  tənəffüs 
yollarında  olan  mikroorqanizmlər  xəstəlik  törətmirlər.  Lakin  insan  orqanizminin 
zəiflədiyi  müəyyən  şəraitdə  xəstəliklər  yaradırlar  ki,  buna  da  şərti  patogen  deyilir. 
Bəzi  şərti-patogen  bakteriyalar  endotoksinlər  hazırlayır.  Qida  məhsullarında  belə 
bakteriyaların  çox  olması  zəhərlənməyə  səbəb  ola  bilir.  Yoluxmuş  qida  məhsulları 
orqanoleptik  göstəricilərinə  görə  yaxşılardan  fərqlənmədiyinə  görə  sanitar 
qaydalarına  ciddi  riayət  etmək  lazımdır.  Şərti-patogen  bakteriyalar  tərəfindən 
törədilən  zəhərlənmələr  salmonella  toksikoinfeksiyalarında  olduğu  kimi  keçir. 
Onların  ən  çox  baş  verməsi  kulinar  emaldan  sonrakı  hazır  qida  məhsullarını  (salat, 
vineqred, başayaq, ət və balıq məmulatları) istifadə etdikdə olur.  
Qida  toksikoinfeksiyası  törədən  şərti-patogen  bakteriyalardan  ən  çox 
əhəmiyyət kəsb edəni  bağırsaq çöpləri, protey, perfringes, enterokokklar  və basila 
seriusdur. 
Bağırsaq çöpləri. Escherchia coli insanın yoğun bağırsağında daimi yaşayan 
normal  mikroflorası  hesab  edilir.  Yaşadığı  bu  təbii  mühitdə  bağırsaq  çöpləri 
mühüm rol oynayır. Onlar insanlara lazım olan vitaminlər (B
1
, K qrupu və s.), həm 
də  bəzi  bağırsaq  infeksiyalarının  (qanlı  ishal,  qarın  yatalağı)  törədicilərinə 
antibiotik təsir göstərən maddələr (kolisinlər) sintez edirlər. 
E.coli-nin  bəzi  tipləri  müəyyən  şəraitdə  patogenlik  xüsusiyyətinə  malik  olur. 
Orqanizmin  müdafiə  funksiyası  zəiflədikdə  onlar  bağırsaqdan  digər  orqanlara 
keçərək  müxtəlif  iltihab  prosesləri  əmələ  gətirir.  (peritonit,  sitit  və  s.).  Bu  şərti-
patogen  variantla  yanaşı  E.coli  insanlarda  (xüsusilə  uşaqlarda)  kəskin  bağırsaq 
xəstəlikləri  (qastroenterit,  kolienterit),  həmçinin  qida  toksikoinfeksiyası  əmələ 

gətirir. Qida  məhsullarının  yoluxma  mənbəyi  xəstə  insanlar  və  istiqanlı  heyvanlar 
hesab edilir. Bağırsaq çöpləri  qidaya ayaqyolundan sonra  yuyulmamış əldən,  xam 
məhsullarla, xüsusilə tərəvəzlə işlədikdən sonra düşə bilər.  
E.coli  Enterobacteriaceae  bakteriya  fəsiləsinə  aiddir.  Bu  hərəkətli,  qram-
müsbət,  spor  əmələ  gətirməyən  fakultətiv  anaerob  çöplərdir.  Forma  və  ölçüsü 
şəraitdən asılı olaraq xeyli dəyişir. E.coli qlükozanı qıcqırtdıqda turşu və qaz əmələ 
gətirir.  İnkişafı  üçün  optimal  temperatur  37°C,  ancaq  onlar  40-45°C-də  və  otaq 
temperaturunda  da  yaxşı  inkişaf  edir.  Bağırsaq  çöpləri  60°C  qızdırıldıqda  15-20 
dəqiqə  müddətində,  75°C-də  4-5  dəqiqədən  sonra  tələf  olur.  inkişafı  üçün  minimal 
temperatur 5-10°C hesab edilir. 
Protey  -  Enterobacteriaceac  fəsiləsinin  Proteus  cinsi  bakteriyasıdır.  Onlar 
təbiətdə:  torpaqda,  suda,  qida  məhsullarında  geniş  yayılmışdır.  İnsanın 
bağırsağında  da  rast  gəlinir.  Protey  şərti  –  patogen  mikroorqanizmlərə  aid  edilir, 
lakin  bəzi  nümayəndələri  patogen  xüsusiyyətinə  (iltihab  prosesləri  iştirak  edir) 
malik  olur  və  enterotoksinlər  hazırlayır.  Proteyin  fəal  çoxaldığı  qida  məhsulları 
toksikoinfeksiya  tipli  zəhərlənməyə  səbəb  ola  bilər.  Ən  çox  isə  ət  və  balıq 
məhsulları, həmçinin salat, vineqredlər səbəb olur. 
Perfringens  -  Bacillaceae  bakteriya  fəsiləsinin  Clostridium  cinsinə  aiddir. 
Clostridium  perfringens  altı  tipi  (A,  B,  C,  E,  F)  məlumdur  və  onlardan  hər  biri 
insan  və  heyvanlarda  xəstəlik  törədir. Qida toksikoinfeksiyanın əmələ  gəlməsində 
A  tipi  əsas  rol  oynayır.  Cl.perfringens  A  tipi  insan  və  heyvan  bağırsağı 
mikroflorasının  normal  nümayəndəsi  hesab  edilir.  O,  təbiətdə  (torpaqda,  suda) 
geniş yayılmışdır. 
Ticarət  sistemindəki  qida  məhsulları  nümunələrində  aparılan  tədqiqatlar 
göstərir ki, tədqiq olunan nümunələrinin orta hesabla 30-40%-də Cl.perfringens-in 
A  tipi  üstünlük təşkil edir.  Bu zaman  heyvan  mənşəli qida  məhsulları,  xüsusilə ət 
və ət məhsulları daha çox faiz təşkil edir. 
Bitki mənşəli məhsullarda isə perfringens yarma və unda tez-tez rast gəlir. 
Məhsullardan  ayrılan  «Cl.perfringens»  ştammların  əksəriyyəti  toksigensiz  və 
zəif toksigenli olmuşdur. 
Perfringens  iri,  hərəkətsiz,  qram-müsbət,  spor  əmələ  gətirməyən,  anaerob 
bakteriyalardır. Onların inkişafı üçün optimal temperatur 37-43°C, lakin onlar 46-
48°C-də yaxşı inkişaf edirlər. Xörək duzunun 7-8% miqdarı onların inkişafını xeyli 
ləngidir.  Turş  mühitdə  (pH  4,0  aşağı)  onlar  inkişaf  etmirlər.  Sporları  30-60 
dəqiqəyə  qaynatmağa  dözür.  Adi  kulinar  emalda  sporları  həyat  qabiliyyətini 
saxlaya bilər. 
Zəhərlənməyə ən çox ətdən olan kulinar  məmulatları qəbul etməklə əlaqədar 
olur.  lakin  balıq  və  tərəvəz  xörəkləri  də  olar.  Profilaktik  tədbirlərdən  biri  kulinar 
emaldan  sonra  hazır  xörəklərin  tez  istifadə  olunmasıdır.  Hazır  xörəklərin 
soyudulması  tez  olmalı  və  onlar  soyudulmuş  vəziyyətdə  saxlanmalıdır.  Uzun 
vaxtda soyudulma perfringensin çoxalmasına səbəb olur. 
Enterokokklar,  yaxud  fekal  streptokokklar.  İnsan  və  istiqanlı  heyvanların 
bağırsaqlarının normal mikroflorasının tərkibinə daxildir. Onlar bağırsaq infeksiyası 
törədicilərinə qarşı antoqonist xassəyə  malikdir. Onlar da həmçinin torpaqda, suda, 
bitkilərdə tapılır. 

Qida toksikoinfeksiyasının əsas törədicisi Streptococcus faccalis hesab edilir. 
Kokklar cüt-cüt, az halda qısa zəncir kimi düzülür. Fekal streptokokklar salmonella 
və  bağırsaq  çöplərinə  nisbətən  bir  çox  fiziki-kimyəvi  amillərə  (qurumaya,  yüksək 
temperatura, soyudulmağa, turş reaksiya mühitinə) daha davamlıdır. 
St.  faecalis  –  fakultətiv  anaerob  olub,  mühitdə  NaCl  6,5%  miqdarında  inkişaf 
edir,  onun  inkişafının  temperatur  həddi  10-dan  45°C  qədərdir.  O,  60-65°C 
qızdırılmaya 30 dəqiqə müddətində dözür, 80-85°C isə ölür. Zəhərlənməni müxtəlif 
məhsullar  törədə  bilər.  Son  illər  bir  çox  tədqiqatçı  enterokokklardan  qida 
məhsullarının  və  suyun  sanitar  vəziyyətini  səciyyələndirməklə  istifadə  etməyin 
mümkünlüyünü göstərirlər. 
B.cereus – iri, qram-müsbət, spor əmələ gətirən aerob bakteriyalardır. Onların 
inkişafı  üçün  optimal  temperatur  30-32°C,  minimal  5-10°C-dir.  Bu  bakteriyalar 
NaCl qatılığının 10-15%-də və şəkərin qatılığının 30-60%-nə qədər inkişaf edə bilər. 
Onlar  məhlulda  pH-4,0  aşağı  olduqda  inkişaf  etmirlər.  Sporları  yüksək  istiliyə 
davamlılıq qabiliyyətinə malikdir və məhsulda adi isti kulinar olmaqla yanaşı, hətta 
konservanın sterilizasiyası zamanı da qala bilər.  
Zəhərlənməyə  səbəb  müxtəlif  heyvan  və  bitki  mənşəli  məhsullar  səbəb  ola 
bilər.  Hazır  məhsullar  ilə  zəhərlənməyə  qarşı  əsas  profilaktik  tədbir  orada  qalan 
sporlarının  inkişafını  və  sonra  isə  vegetativ  hüceyrələrin  çoxalmasının  qarşısını 
almaqdır.  İsti  emaldan  çıxmış  məhsulların  saxlanması  zərurəti  olduqda,  onları 
10°C-dən aşağı temperaturda tez soyutmalı və soyuqda saxlamaq lazımdır. 
Qeyri-mikrob təbiətli qida zəhərlənmələri 
Bu qrup zəhərlənmələr mikrob mənşəli zəhərlənmələr kimi tez-tez baş verməsə 
də, çox vaxt ağır keçir və ölümlə nəticələnə bilər. 
Belə zəhərlənmələrə aşağıdakılar aiddir: 
1. Təbiətcə zəhərli  yeyinti  məhsullarının:  göbələklərin, bəzi  yabanı bitkilərin 
yeyilməsindən baş verən zəhərlənmələr. 
2. Bəzən, yaxud qismən toksik xassələr qazanan yeyinti məhsullarının: kartof 
salanini  ilə,  «sərxoşlaşdırıcı»  bal,  çəyirdəkli  meyvələrin  ləpəsi  və  s.  baş  verən 
zəhərlənmələr. 
3.  Toksik  maddələr  əmələ  gətirən  göbələkcik  xəstəlikləri  düşmüş  yeyinti 
məhsullarından baş verən zəhərlənmələr (mikotoksikozlar). 
a) Zəhərli göbələklərlə zəhərlənmələr. 
Həm  sayca,  həm  də  xəstəliklərin  ağır  keçməsinə  görə,  qidadan  baş  verən 
zəhərlənmələr  içərisində  zəhərli  göbələklərlə  xəstələnmə  halları  çox  böyük  yer 
tutur. 
Solğun  əzvay  göbələkdən  ağır  zəhərlənmələr  baş  verir.  Həmçinin 
milçəköldürən  göbələklərdən, qırmızıbaş və başqa növlər,  xoruz  göbələyi,  yalançı 
kötük göbələyi və s. zəhərlidirlər. 
Göbələklərlə  xəstələndikdə  adətən  kəskin  qastroentrit  halları  baş  verir,  sonra 
isə  bu  və  ya  başqa  göbələk  növü  üçün  xarakter  zəhərlənmə  əlamətləri  meydana 
çıxır.  Məsələn,  solğun  əzvay  göbələklə  xəstələndikdə  vəbaya  bənzər  ishal, 
milçəköldürənlə  zəhərləndikdə  vegetativ  və  mərkəzi  sinir  sisteminin  xəstələnməsi 
əlamətləri, tərkibində  helvel turşusu olan  xoruz  göbələyi  ilə zəhərləndikdə sarılıq 
və hemoqlobinuriyə baş verir. 

Bitkilərlə  baş  verən  zəhərlənmələr.  Çox  vaxt  bu  cür  zəhərlənmələr  şəhər 
kənarına  gəzməyə  çıxmış  uşaqlarda  zəhərli  bitkilərin  şirin  köklərini,  yarpaqlarını 
və giləmeyvələrini yedikdə və bəzən də böyüklər zəhərli bitkiləri səhvən cəfəriyə, 
turşəngə və başqa otlara oxşadıb istifadə etdikdə baş verir. Bu cür zəhərli bitkilərin 
bir  çox  növləri  vardır  (zəhərli  su  baldırğanı,  badyan,  qara  bat-bat,  xanımotunun 
giləmeyvələri,  at  şüyüdü).  Buna  görə  də  tanış  olmayan  yabanı  giləmeyvələrin, 
bitkilərin və kökümsovların, hətta dadına baxmaq belə olmaz. 
Çoxlu  miqdarda  (100-200  q)  acı  badam,  ərik,  şaftalı  və  albalı  çəyirdək 
yeməyindən  baş  verən  zəhərlənmələr  də  olmuşdur.  Bu  çəyirdəkli  meyvələrin 
ləpəsində  amiqdalin  adlı  qlükozid  vardır,  o  həzm  yolunda  parçalandıqda  sianid 
turşusu əmələ gətirir.  
Ağ  lobyada  fazin  adlı  toksik  maddə  vardır;  lobyanı  bişirdikdə  adətən  bu 
maddə  parçalanır.  Lobya  unundan  bişirilmiş  yeməkdən,  məsələn,  lavaşdan 
zəhərlənmələr  olmuşdur.  Lobya  unu  üyütmək  və  satışa  buraxmaq  qadağan 
edilmişdir. 
Kartofu  düzgün  saxlamadıqda  cücərir  və  rəngi  yaşıla  çalır.  Bu  cür  kartofun 
dadı acı olur və boğazı göynədir. Belə kartofun yumrusunda və xüsusən cücərtisində 
salonin adlı zəhərli maddə olur. 
Arı balı ilə zəhərlənmələr halları müşahidə edilmişdir. Arılar bəzi rayonlarda 
bitən  zəhərli  bitkilərdən  (xanıməli,  radodendron)  şirə  topladıqda,  bala  toksik 
xassələr  keçə  bilir.  Bu  cür  baldan  cəmi  2-3  qaşıq  yeyib  ağır  dərəcədə 
zəhərlənmələr olmuşdur. Təsiredici maddə neyrotron zəhərdir. 
Heyvan  mənşəli  yeyinti  məhsulları  ilə  zəhərlənmələrdə  maranka,  ilan  balıq 
yeyilməsində  baş  verən  zəhərlənmələr  aiddir;  bu  balıqların  dərisindəki  vəzilərin 
ifraz etdiyi selik zəhərlidir. 
Alaq  otları  ilə  zəhərlənmələrə  zəhərli  alaq  otlarının  toxumları  düşmüş  dənli 
bitkilərdən  hazırlanmış  məmulatı  yedikdə  baş  verir.  Zəhərli  alaq  otlarına  əkin 
qərənfili, acı yonca, salaq meyvəli helitron, ağ baş trixodesma, kəkrə aiddir. 
Yeyinti  məhsullarına  qatışmış  zəhərli  qatışıqlardan  baş  verən 
zəhərlənmələr.  Zəhərli  maddələr  çox  olduğu  kimi  onların  qidanı  çirkləndirmə 
şəraiti də çox  müxtəlifdir.  Buna  görə  də burada daha tez baş  verən zəhərlənmələr 
təsvir  olunur.      Hər  şeydən  əvvəl,  sanitariya  tələblərini  ödəməyən,  tərkibində 
qurğuşun, sink,  mis olan  materiallardan  qayırılmış qabda saxlanan  yaxud əvvəllər 
zəhərli maddələr saxlanmış qaba və ya torbaya toxunmuş qida çirklənə bilər. Kənd 
təsərrüfatı  zərərvericilərini  tələf  etmək  üçün  işlədilən  zəhərli  kimyəvi  maddələrlə, 
məsələn,  əkinləri  qranozonla  və  ya  arsenli  birləşmələrlə  dərmanladıqda, 
zəhərlənmiş dəndən alınan  məmulatdan baş verən kəskin zəhərlənmələr olmuşdur. 
Gəmiriciləri  və  ya  tarakanları  tələf  etmək  üçün  hazırlanmış  arsenli  aldadıcı 
yemlərin səhvən maya kimi una qatılmasından, nitrit və ya bromidlərin xörək duzu 
əvəzinə  verilməsindən,  etil  spirti  əvəzinə  metil  spirtinin  içilməsi  nəticəsində  
zəhərlənmələr də olmuşdur. 
 
MAHAZİRƏ 5. MİKROORQANİZMLƏRİN TƏBİƏTDƏ YAYILMASI 
 
 

Plan  
 
1.  Torpağın mikrobiotası 
2.  Suyun mikrobiotası 
3.  Atmosfer havasının mikrobiotası 
 
 
1. Torpağın mikrobiotası 
Mikroblar  təbiətdə  geniş  yayılmışdır. Onlara torpaqda, suda, havada, bitkidə, 
heyvan  orqanizmində,  okeanların  dərinliyində,  hündür  dağların  zirvələrində, 
Arktika buzlarında və qızmar səhralarda təsadüf edilir. Təbiətdə mikrobların geniş 
yayılması  ilk  dəfə  L.Paster  tərəfindən  müəyyən  edilmişdir.  Müxtəlif  yerlərin 
coğrafi  şəraitindən,  iqlimindən  və  s.  asılı  olaraq  mikroorqanizmlər  həm  kəmiyyət 
və həm də keyfiyyət etibarı ilə dəyişilə bilirlər. 
Mikroorqanizmlərin  xarici  mühitin  amilləri  ilə  (işıq,  istilik,  qida  maddəsi, 
torpağın  mühit  reaksiyalı  və  s.)  qarşılıqlı  münasibətini  və  o  mühitə  uyğunlaşaraq 
yaşamaq xüsusiyyətlərini öyrənən elm ekologiya adlanır.  
Mikroorqanizmlərin belə geniş yayılmasının əsas səbəbi onların kiçik ölçüyə, 
az  çəkiyə  malik  olması  və  sürətlə  çoxalmalarıdır.  Digər  canlılar  kimi 
mikroorqanizmlərin ilk tarixi beşiyi su mühiti olmuşdur. Sonrakı geoloci dövrlərdə 
torpağın  əmələ  gəlməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  mikroorqanizmlər  üçün  artıq  torpaq 
mühiti  əsil  yaşayış  yeri  olmuşdur.  Su  havaya  nisbətən  mikroorqanizmlərlə  daha 
zəngindir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  1  qram  torpaqda  milyonlarla,  hətta 
milyardlarla  mikrob  vardır.  Bunun  əsas  səbəbi  torpaqda  mikroorqanizmlərin 
inkişafını  təmin  edən  hər  bir  şəraitin  olmasıdır.  Onlar  qidalanmaq  üçün  kifayət 
qədər  üzvi  və  mineral  maddələr,  nəmlik,  oksigen,  mühit  reaksiyası  və  s.  Təmin 
etməklə bərabər, torpaq zərrəcikləri  günəşin öldürücü təsirindən bu  xırda canlıları 
qoruyur.  Odur  ki,  torpaqda  mikroorqanizmlərin  bir  çox  növləri  –  bakteriyalar, 
aktinomisetlər və göbələklər məskən salmışdır. Hesablamalar göstərir ki, çürüntülü 
torpağın 2-15 sm dərinlikdə olan qatının 1 qr torpağında 1-dən 10  milyarda qədər 
bakteriya, 20 milyon şüalı göbələk, 100 minə qədər göbələklər, 100 min yosunlar, 
1 milyona qədər ibtidailər və s. olur. 
Mikroorqanizmlər  torpaqda  heyvan  və  bitki  qalıqlarını  sadə  mineral 
birləşmələrə  parçalayıb,  onları  yenidən  bitkilərin  və  heyvanların  istifadəsinə 
qaytarırlar.  Bitkilərin  karbohidratlı  qidası  üzvi  maddələrin  mikroorqanizmlər 
tərəfindən  CO
2
-yə  qədər  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gəlir.  Torpaqda 
mənimsənilə  bilən  azotlu  maddələr  də  mikroorqanizmlərin  iştirakı  ilə  əmələ  gəlir. 
Torpağın 
fiziki 
və 
kimyəvi 
xüsusiyyətlərindən 
asılı 
olaraq, 
oradakı 
mikroorqanizmlər  həm  sayca,  həm  də  növ  tərkibinə  görə  dəyişirlər.  Torpağın 
mikrobiotasına onun tipi, ilin fəsilləri, torpağın şumlanması, ona müxtəlif gübrələrin 
verilməsi və s. böyük təsir göstərir. 
Zəif  qələvili  əkin  torpaqlarında  bakteriyaların  miqdarı  çox,  nisbətən  turş, 
bataqlıq və ya torflu torpaqlarda isə az olur. 

Aparılan  mikrobioloji  təhlillər  göstərir  ki,  1  q  çox  məhsuldar  torpaqda  orta 
hesabla 50 milyard və daha çox mikroorqanizmlər vardır ki, bunların ən çox miqdarı 
yaz və payız fəsillərinə təsadüf edir. 
Torpağın  mikrobiotası  öz  müxtəlifliyi  ilə  də  kəskin  fərqlənir.  Burada  qeyd 
olunduğu  kimi,  onda  bakteriyalar,  aktinomisetlər,  maya  və  kif  göbələkləri, 
yosunlar, ibtidailər və s. yayılmışdır. 
Torpaq  mikroorqanizmləri  arasında  həm  saprotrof,  həm  də  xəstəlik  əmələ 
gətirən növlərə, yəni patogenlərə rast gəlmək olar. 
Saprotrof  bakteriyalardan  əsasən  kokkları  (Microc.albus,  Microc.candidaus, 
Microc.cereus  flarus,  Microc.raseus),  çöp  forma-lılardan  üzvi  maddələrin 
parçalanmasında  iştirak edən Bact.proteus vulgaris, Bac.subtilis, Bac.megaterium, 
Bac.mesentericum,  Bac.my-coides,  Bac.cereus,  Bac.virgulus  və  digərlərini  qeyd 
etmək olar. 
Bunlarla  yanaşı,  torpaqda  çoxlu  miqdarda  nitritləşmə  aparan,  azot  fiksə 
edənlər, sellülozanı parçalayanlara da rast gəlmək olur. 
Xəstəlik  əmələ  gətirən  bakteriyaların  sporlu  formaları  da  torpaqda  geniş 
yayılmışdır.  Bu  sporlar  torpaqlarla  əlaqədar  olan  yaralanmalar  zamanı  orqanizmə 
düşüb tetanus, qarayara, qazlı qanqrena kimi ağır xəstəliklər törədə bilirlər. 
Aktinomisetlər  mikroorqanizmlərin  ümumi  miqdarının  10-30%-ni  təşkil 
edirlər.  Bunlar  əlverişli  mühitdə  çoxlu  spor  əmələ  gətirməklə  hədsiz  çoxalır. 
Aktinomisetlər  az  rütubət  sevəndirlər.  Ona  görə  də  Azərbaycan  torpaqlarında 
qızmar  yay  günlərində,  torpağın  rütubəti  az  olduqda  bunların  miqdarı  hədsiz  çox 
olur və həmin müddətdə bunlar bakteriyalara nisbətən bəzən üstünlük təşkil edirlər. 
Torpaqda  müxtəlif  kif  göbələkləri  də  geniş  yayılmışdır.  Şimal  torpaqlarında  kif 
göbələklərinin miqdarı cənub torpaqlarına nisbətən yüksəkdir (1%-ə qədər). Cənub 
torpaqlarında  isə  bunların  miqdarı  hədsiz  az  olur  və  xüsusilə  respublikamızın 
torpaqlarında  kif  göbələklərindən  Aspergilius  və  Penicillium  cinsləri  üstünlük 
təşkil edir. Rhizopus, Mucor, Trichothecium, Trichoderma, Alternaria, Verticillium 
və s. göbələk cinslərinin növləri də təsadüf olunur. 
Mikroorqanizmlərin  miqdarı  torpaq  qatlarında  qeyri-bərabər  yayılmışdır. 
Onların ən çox sayı 5-10 sm torpaq qatında müşahidə olunur. Torpağın ən üstündə, 
quraqlıq və günəşşüalarının təsirinə  məruz qaldıqlarından mikroorqanizmlər sayca 
çox  az  olurlar.  Torpağın  dərinliyi  artdıqca  mikroorqanizmlərin  miqdarı  da  azalır. 
Bu  da  mikroorqanizmlərə  lazım  olan  qida  maddələrinin,  eləcə  də  oksigeninaşağı 
qatlara getdikcə azalması iləəlaqədardır. 
 
 2. Suyun mikrobiotası 
Canlı təbiətdəki varlıqlar üçün xüsusi əhəmiyyətə malik olan suda müxtəlif növ 
mikrobların olması məqsədəuyğun deyildir. İçilən su tərkibində patogen mikrobların 
olması  ilə  insan  və  heyvanlarda  müəyyən  xəstəliklərin  əmələ  gəlməsinə,  texniki 
məqsədlə işlədilən su isə bir çox məhsulların vaxtından əvvəl xarab olmasına səbəb 
olur. Bakteriyalar su sevən – hidrofil orqanizmlər olduğuna görə, su mühitində onlar 
çox  olur  və  yaxşı  inkişaf  edirlər.  Çünki  su  mühitində  oksigen,  azot,  karbon  qazı, 
kükürd,  dəmir,  fosfor  və  s.  birləşmələr  həll  olmuşşəkildədir.  Su  mühitində  yaranan 
beləşərait  müxtəlif  fizioloji  qrup  mikroorqanizmlərin  inkişafına  səbəb  olur.  Suya 

mikroorqanizmlər  əsasən  torpağın  səthindən,  qismən  də  havadan,  yağış  və  tozla 
düşür.  Ona  görə  də  torpaqda  və  havada  olan  mikroorqanizmlərəçox  vaxt  suda  rast 
gəlmək  olur.  Bunlarla  yanaşı,  suda  bir  çox  su  mühitinə  uyğunlaşmış  spesifik 
mikrobiotaya  da  təsadüf  olunur.  Sularda  geniş  yayılmışlardan  Bact.aquatilis 
(aqyatilus),  Micrococcus  candicans,  Pseudmonas  fluorescens,Micrococcus  rascus, 
Bact.violaceum,  Spirillum  rubrum  və  başqalarını  göstərmək  olar.  Müxtəlif  su 
mənbələrinin mikrobiotası fərqlənir. Artezian quyularının və bulaqların suyu demək 
olar  ki,  mikrobsuz  olur  (1  ml-də  10  ədəd).  Belə  sulara  mikroorqanizmləryalnız 
xaricəçıxandan sonra düşə bilir. 
Su  mənbələrinin  çirklənməsinə  səbəb  yaşayış  məskənlərinin  suya  yaxın 
olmasıdır,  çünki  həmin  sulara  müxtəlif  tullantılar  və  kanalizasiya  suları  da  qarışa 
bilir. Üzvi  maddələrlə zəngin olan belə sularda mikroorqanizmlər hədsiz çox olur. 
Dəniz  və  göllərdə  isə  sahildən  uzaqlaşdıqca  mikrobların  miqdarı  azalır.  Suyun 
təmizlik dərəcəsi 1 ml suda olan saprotrof mikrobların sayına görə müəyyən edilir. 
1  ml-də  100-ə  qədər  saprotrof  bakteriya  olan  su  yaxşı  su  hesab  edilir.  Bu 
mikrobların sayı 100-500 qədər olduqda, belə su şübhəli və 500-dən artıq olduqda 
isəçirkli  su  hesab  olunur.  Belə  suyu  xüsusi  süzgəclərdən  süzdükdən  və  ya 
qaynatdıqdan sonra istifadə etmək olar. Yağış suyunda mikroblar çox az olur. 
Çirkli  sularda  xarakterik  mikrob  növləri  müşahidə  olunur.  Bunlardan 
Leptomitus lacteus, Sphacrotilus vəBeggiatoa cinsinin  nümayəndələrini, çürüdücü 
bakteriyaları  göstərmək  olar.  Əhali  tərəfindən  işlənilən  suya  mikroblar  xəstə 
adamların və ya heyvanların ifrazatı vasitəsilə düşə bilər və belə sular bəzən qanlı 
ishal,  vəba,  qarın  yatalağı  xəstəliklərinin    yayılmasına  səbəb  olur.  Buna  görə 
dəəhalinin istifadə etdiyi suyun mikroblarla nə dərəcədəçirklənməsi nəzarət altında 
olur.  Sularda  patogen  bakteriyaları  tapmaq  çətin  olduğundan,  suyun  çirklənmə 
dərəcəsi  onda  olan  bağırsaq  çöplərinin  (Escherichia  coli)miqdarı  (titri)  ilə 
aydınlaşdırılır. Əgər su insan və ya heyvan nəcisi iləçirklənibsə, belə suda bağırsaq 
çöpləri  həmişəçox  olur.  Ona  görə  də  bu  çöplər  çirkli  su  üçün  indikator  hesab 
olunurlar. Səhiyyə nöqteyi-nəzərincə suyun təmiz, yaxud natəmiz olmasını bilmək 
üçün əsasən 3 göstəricidən istifadə edilir. Bunlara: 1) suyun 1 ml-də olan saprotrof 
mikrobların ümumi miqdarı; 2) suyun koli-titri; 3) suyun koli-indeksi aiddir.