Министерство высшего и средне-специального образования республики узбекистан

Xalkopirit, yoki mis kolchedani, CuFeS₂ misning asosiy minerallaridan biri hisoblanib, u deyarli barcha genetik tipdagi konlarda uchraydi, ammo uning asosiy sanoat ahamiyatiga molik bo’lgan qismi gidrotermal konlar bilan bog’liq. Xalkopirit tarkibidagi misning miqdori 34,6%, temipHing miqdori 30,5% va oltingugurtning miqdori 34,9% hamda juda kam miqdorda kumush, rux, oltin, mishyak, selen, tellur va qalay qo’shimchalari mavjud.u tetrogonal sistemada kristallanadi. Kristal tuzulishi xuddi sfaleritning kristal tuzulishi singari bo’lib, ruxning o’pHida mis va temipHing atomlari tartiblangan holda joylashadi, oltingugurtning atomi esa misning ikkita atomi va temipHing ikkita atomi hosil qilgan tetraedpHing ichida joylashadi (1 rasm).
Xalkopiritning rangi latunsimon sariq. Yanchish jarayonida sinish bzasida mis ioni hamda temir va oltingugurt ionlari joylashadi.

1- rasm. Xalkopirit (a) va pirit (b)ning kristal strukturasi


BopHit, Cu₅FeS₄ misning ikkilamchi sulfidli minerali hisoblanib, panjarasimon yoki plastinkasimon struktura hosil qilgan holda konlarda xalkopirit bilan bir vaqtda yoki undan keyin tarqaladi. Asosan xalkopirit-bopHitli rudalarda uchraydi, kolchedan rudalarda esa kamdan kam hollarda uchraydi. BopHit tarkibida 52—65% mis, 8—18% temir, 20—27% oltingugurt va juda kam miqdorda kumush, kobalt va nikel qo’shimchalari uchraydi. BopHitning strukturasi koordinatsiyalashgan antiflyuoritli ko’rinishga ega bo’lib, metal ionlari tetroedrik koordinatsiyalidir. Kristal strukturasining asosini 8 ta atrofida uch valentli temir atomini birlashtirgan oltingugurt atomi tashkil qilib, ular elementar kubning qirralarida va tomonlari o’rtasida joylashgan. TetraedpHing qirrasida joylashgan oltingugurt atomi juda zich kubsimon to’qima hosil qiladi. TetraedpHing tomonlarida har juft S^2- atomi o’rtasida Si⁺ atomi joylashadi. Bunday holatda 48 ta mis joylashishi kerak bo’lgan o’ringa 40 ta joylashadi, bunga sabab, bopHitdagi qisman mis Si²⁺ gacha oksidlanganidir. BopHitning rangi to’q qizil, kukunda esa qora. Singanda sinish tekisligida noto’g’ri shaklga ega bo’lgan zarrachalar hosil bo’ladi. Zichligi 4,9 — 5,3 g/sm³. Qattiqligi 3. BopHit yarim o’tkazuvchan, solishtirma qarshiligi 10^-5 — 10^-3 Om∙m. Solishtirma magnit qabul qiluvchanligi 7,4∙10^-6 sm³/g.