Министерство высшего и средне-специального образования республики узбекистан

Nazorat savollari.
1) Molibdenning asosiy xossalari?
2) Rudalar tarkibida molibdenning nechi hil minerali uchraydi?
3) Qaysi elementlapHi yo’ldosh elementlar deyishimiz mumkin?
Ma’ruza №10.
Volfram va molibden-volg’fram rudalapHi boyitish texnologiyasi
Reja:
1. Volframning asosiy xususiyatlari va qo’llanilish sohalari.
2. Volframning minerallari va rudalari.
3. SHeelit rudalarini boyitish sxemalari.


Tayanch so’zlar: Volfram, Volframit, Gyubnerit, SHeelit, Vulg’fenit, SHtokverkli konlar, selektiv flotatsiya, zararli qo’shimchalar, yo’ldosh elementla, qattiq foydali qazilma, boyitish mahsulotlari


1. Volfram qiyin eruvchan mietal bulib, erish harorati 3380 ^oS, qaynash harorati 5900–6000 ^oS, zichligi esa 19,3 g/sm³. Volfram — D.I. Mendeleev davriy jadvalining VI guruhiga kiruvchi kimyoviy element bo’lib, atom nomeri 74, nisbiy atom massasi 183,84. Havoda barqaror, sovuqda sulfat, azot, xlorit va solyaniy kislotalapHing har qanday kontsentratsiyasiga bardoshli. Volfram 400 – 500 ^oS haroratda oksidlanib boshlaydi va juda yuqori haroratda WO₃ gacha jadallik bilan oksidlanadi.
Qattiq uglerod va uglevodorod tatkibli gazlar (SO, SN₄ va b.) 800 -1000 ^oS haroratda volfram bilan yuqori qattiqlik, ishqalanishga bardoshli va qiyin eruvchan (WS ning parchalanishi harorati 2600 ^oS atrofida) xususiyatlarga ega bo’lgan karbidlar W₂C va WC hosil qiladi.
Sovuqda volframga ishqor eritmasi tahsir qilmaydi, eritilgan ishqor havoli muhitda uni oksidlab, volframatlar hosil qiladi.
Volfram ikkita mustahkam – WO₃ va WO_{2 ,} hamda ular o’rtasida birqancha oksidlar hosil qiladi. Volframli angidrid WO₃ – limonsimon-sariq rangli kristalli kukun, zichligi 7,3 g/sm³, erish harorati 1470 ^oS; WO₂ – to’q–jigarrang kukun, zichligi 10,9 – 11,1 g/sm³, 1270 ^oS haroratda eriydi.
Volfram (sariq) kislotasi H₂WO₄ 180 ^oS dan yuqori haroratda suvini yo’qotadi va volfram angidridiga aylanadi. Volfram kislotasi o’yuvchi natriy, soda, ammiak aralashmalarida eriydi va normal volfram tuzi Na₂WO₄, hamda boshqa tuzlar hosil qiladi. Ular WO₄^2- anioni hosil qilib, pH >7,5 muhitli ishqor aralashmasiga bardoshlidir.
Norial natriy volframati Na₂WO₄ – volfram kislotasining zarur texnik tuzidir. Suvsiz natriy volframati Na₂WO₄ ning erish harorati 200 ^oS, zichligi esa 4,18 g/sm³ ga teng. Suvda +5 ^oS haroratgacha 35 – 41% eriydi va Na₂WO₄∙10N₂O hosil qiladi, 100 ^oS haroratda esa 42,9% eriydi va Na₂WO₄∙2N₂O hosil qiladi.
Kaltsit volframati CaWO₄ – oq rangli mayda kristalli kukun bo’lib, uning zichligi 5,98 g/sm³, eruvchanligi 15 ^oS haroratda 6,2 mg/l, 50 ^oS haroratda 3,2 mg/l, 100 ^oS haroratda esa 1,2 mg/l; uni kaltsiy xlor yoki oxak yordamida ishqoriy metallar volframatlari eritmalaridan cho’ktirish orqali yoki qattiq holatdagi SaO ni 600 – 800 ^oS haroratda WO₃ bilan tahsirlantirish orqali olinadi.
Volframning anchagina qismi mahsus po’latlapHi tayyorlashda ishlatiladi. Tezkesar po’latlar tarkibiga quyidagilar kiradi: 8–20 % W, 2–7 % Cr, 2,5 % gacha V, 1–5 % So, 1 % gacha S. Bu po’latlar 650 ^oS haroratgacha qattiqligini va yemirilishga chidamliligini yo’qotmaydi.
Tarkibida 3–15% volfram, 45–65% kobalt va 25–30% xrom bo’lgan kotishmalar issiqlikka bardoshli va yemirilishga chidamli qotishmalar hisoblanadi. Bu qotishmalardan tez yemiriladigan mashina detallari (avtomobillar dvigateli klapanlari, turbinalari va b.) yuzasiga qoplama sifatida foydalaniladi.
Volframning molibden, tantal va niobiy bilan qotishmalari oxirgi vaqtlarda raketa va aviasozlik texnikasida issiqlikka bordoshli material sifatida qo’llanilmoqda.
Volframning nikel va mis bilan qotishmalari nur bilan davolashda γ–nurlardan himoyalanish, radioaktiv mahsulotlapHi saqlash uchun konteynerlar yasashda qo’llaniladi.
Sof holdagi volfram (tola, lenta va h.k.) elektr lampalari yasashda, radiotexnikada va rentgentexnikasida ishlatiladi. Volframdan yasalgan simlar yuqori haroratli pechlarda elektrqizdiruvchi sifatida xizmat qiladi.
Eng yuqori sifatga ega bo’lgan qattiq asbobsozlik qotishmalari volfram karbidi (85 – 95% WC va 5 – 15% So) asosidagi qattiq qotishmalardan yasaladi. Bu qotishmalar kukunli metallurgiya usulida hosil qilinadi. Ular 1100 ^oS haroratgacha yuqori qattiqligini va yemirilishga chidamliligini yo’qotmaydi. Bu esa kesish tezligini oshiradi (bir daqiqada 250m va undan ko’p).
Volframning bir qator kimyoviy birikmalari to’qimachilik sanoatida gazlamalapHi og’irlashtirish uchun, olovga va suvga bardoshli gazlamalar tayyorlash uchun ishlatiladi.
Jaxonda volfram ishlab chiqaradigan asosiy mamlakatlar quyidagilar: AQSH, Janubiy Koreya, Kanada, Boliviya, Portugaliya, Braziliya, Avstriya, Tailand, Yaponiya, Frantsiya, SHvetsiya va Turkiya.
Volframni asosiy istehmolchilari AQSH, Bubk Britaniya, Germaniya, Yaponiya va b.


2. Volfram – yer qobig’ida kam tarqalgan elementdir. Uning klark massasi 1∙10^-4%. Hozirgi kunda volframning 22 ta minerali mahlum bo’lib, ulardan to’rttasi sanoat ahamiyatiga ega (6-jadval). Bu minerallardan tashqari skapHli molibden-volframli kon rudalarida uchraydigan molibdosheelit CaW(Mo)O₄ minerali sanoat ahamiyatiga ega. U sheetit ko’rinishiga ega bo’lib, (6 – 16%) molibden qo’shimchasiga ega.