Mir Möhsün NƏvvab

ERMƏNİ XƏLİFƏSİNİN BÜTÜN KEŞİŞLƏRİLƏ BARIŞ ÜÇÜN 

MƏSCİDƏ GƏLMƏSİ 

 

Xəlifə belə ki, gördü ermənilərin arvad-uşağı ağlaşa-ağlaşa töküldülər onun 

qapısına, tez durub kilsə paltarını geyib böyük xaçı, kilsələrin böyük keşişləri hər 

biri  bir  İncili  əlinə  alıb,  kilsə  paltarları  əyinlərində,  keşişlərin  əllərində  qiymətli 

bayraq, neçə ruslar qabaqda papaqları ağacın başında, naçalnik onların dalında və 

ermənilərin  nümayəndələri  bunların  dalınca  musiqi  çala-çala  gəldilər  meydana 

doldular.  Xəlifə  qabaqca,  keşişlər  əllərində  xaç  və  İncil  və  bayraqlar  bir  parası 

ağlaya-ağlaya məscid həyətinə daxil oldular ki, bizi əfv edin, bağışlayın. 

Həmin  gün  müsəlmanların  əyan-əşrəfləri  və  böyük  alimləri  müəyyən  bir 

işlə  bağlı  məscidə  gəlmişdilər.  Mən  də  (Mir  Möhsün  Nəvvab)  bir  vacib  işlə 

əlaqədar  oraya  gəlmişdim.  Məscidin  həyətinə  çatanda  qonşuluqdakı  qapı  açıldı. 

Əvvəl ordan naçalnik çıxdı və mənə yaxınlaşıb əlimdən tutaraq «izvinite» sözünü 

deyib  daxil  oldu.  Onun  arxasınca  gələn  erməni  xəlifəsi  də  mənim  əlimi  sıxaraq 

«bağışlayın»  deyib  içəri  daxil  oldular.  Bu  zaman  cənab  Hacı  Molla  Hüseyn  qazi 

təşrif  gətirdi.  Onların  ardınca  müsəlmanlar  da  məscidə  daxil  olub  xəlifə  və 

keşişlərlə görüşdülər. Bundan  sonra xəlifə barışıq nitqinə başladı. Bir qədər sonra 

məsciddən  çıxdılar.  Cənab  qazi  və  müsəlmanların  əyanları  da  onlarla  erməni 

meydanına tərəf yollandılar. Yenə qabaqda naçalnik və ruslar musiqi sədası altında 

erməni məhəlləsinə doğru hərəkət edirdilər. 

Aman  (sülh)  bayraqlarından  birini  mən  (Nəvvab)  alıb  iki  ay  məsciddə 

saxladım.  Sonra  keşişlər  gəlib  həmin  bayrağı  geri  istədilər.  Cənab  Nəcəfqulu 

ağanın  vasitəsilə  həmin  keşişlərdən  bir  qəbz  almaqla  bərabər,  həm  də  bayraqla 

birlikdə məscidin qarşısında Əfrasiyabın şəklini çəkdirdim. Bunu mən ermənilərin 

üstümüzə böhtan atmaması üçün əyani dəlil kimi çəkdirdim. 

Ermənilərin  bu  növ  siyasətinə  və  hiyləsinə  inanmaq,  eləcə  də  sülh 

məramına bel bağlamaq olmazdı. Çünki neçə dəfə bu qərar ilə məsciddə, kilsədə və 

qazinin  evində  bütün  keşişlər,  xəlifənin  özü  və  erməni  əyanları  toplaşaraq  çoxlu 

nitqlər  söyləmiş,  xütbələr  oxumuş  və  dostluqdan  danışmışlar.  Amma  axırı  yenə 

mənasız olub. Belə ki, onlar,  yəni ermənilər öz  fitnə-fəsadlarından  əl çəkməyərək 

xalqın rahatlığını kəsib onları qırğına düçar etmişlər. 

Üç gün bundan sonra cənab Şeyxülislam Şuşa şəhərinə təşrif gətirdi. Şəhər 

əhalisi  onu  böyük  ehtiramla  qarşıladı.  Şeyxülislamı  üç  yüz  atlı,  hörmətli  şəxslər, 

alimlər,  erməni  keşişləri  və  xəlifəsi,  eləcə  də  erməni  böyükləri  faytonlarda,  otuz 

---

34 

 

nəfər  atlı  kazaklar  sursatları  ilə  birlikdə  müşayiət  edirdilər.  Onlar  şəhərə  daxil 

olaraq cənab qazinin evində qərar tutdular. 

Elə ki, sabah oldu, yenə alimlər, seyidlər, əyan-əşrəflər, ermənilərin xəlifəsi, 

keşişləri  və  əyanları  cənab  Şeyxülislamın  hüzuruna  gələrək  xoş  gəldin  etdilər. 

Bundan sonra  Şeyxülislam buyurdu  ki, ey erməni və  müsəlman  camaatı! Bir para 

başqa vilayətlərdə fitnə-fəsad işləri vəba xəstəliyi kimi yayılarkən məclislərdə  və 

yığıncaqlarda  mərifət  əhli  Şuşa  qalasının  erməni  və  müsəlman  əhlinin  mehriban 

dolanmağını misal gətirərək iğtişaş salanları məzəmmət edirdilər. Onlar Avropanın 

Paris  şəhərində  olan  xoş  davranışı  Qafqaz  şəhərləri  içərisində  Şuşa  əhalisinin 

mehriban münasibətləri ilə müqayisə edirdilər. 

Mənə  məlumdur  ki,  siz  iki  tayfa,  yəni  erməni  və  müsəlmanlar  keçmiş 

zamanlarda qardaş kimi dolanmısınız. Hətta Məlik Şahnəzərin qızı Hurizad xanımı 

mərhum  İbrahim  xan  özünə  halal  övrət  edib,  qohum  olublar.  İndi  sizdən  sual 

edirəm: bu fitnə-fəsada nə bais olur? 

Aranızda din-məzhəb davası, namus məsələsi yoxdur. Bəs nə üçün bir neçə 

şeytan  cildinə  girmiş  insanların  fitnə-fəsadına  uyaraq  bu  qədər  qanların 

tökülməsinə,  malların  tələf  olub,  mülklərin  dağılmasına  və  yanmasına  bais 

olursunuz? Qiyamət günü Allah-təalanın qarşısında bu bəd əməlləriniz üçün cavab 

verəcəyinizi  unudursunuz?  O,  tezliklə  zalım  ilə  məzlum  arasında  ədalətlə  divan 

edəndir.  Tövbə  edib  Allah  yoluna  qayıdın.  Bir  də  belə  fitnə-fəsadlar  törətməyin. 

Fitnə-fəsad  törətməyə  çalışan  bir  para  adamların  sözünə  qulaq  asmayın.  Onlar  öz 

cahillikləri ilə sizin rahatlığınızı əlinizdən alıb, öz fitnələri ilə sizi qırğına verirlər. 

Bununla bir məqsədə və ali mərtəbəyə nail olmaq qeyri-mümkündür. 

Xülasə,  o  biri  gün  səhər  tezdən  cənabi-Şeyxülislam  məscidə  təşrif  gətirdi. 

Yenə  də  erməni  və  müsəlmanlar  məscidin  ətrafına  toplaşdılar.  Şeyx  həzrətləri 

burda  da  çıxış  edərək  onların  bütün  fitnə-fəsadlara  son  qoymalarını  və  mehriban 

dolanmalarını nəsihət etdi. Hərbi qubernator da camaata elan etdi ki, sizin aranızda 

gedən vuruşlara son qoymaq və hər iki tayfa arasında (erməni və müsəlman) sülhü 

bərqərar  etmək  üçün  dövlət  məni  buraya  qubernator  təyin  etmişdir.  Hər  hansı  bir 

fitnə-fəsadda mən məzlumun tərəfində olub zalımı tənbeh edəcəyəm. Buna mənim 

səlahiyyətim var. 

Burdakı çıxışlardan sonra onların hamısı erməni kilsəsinin  yanına  gəldilər. 

Burda da erməni xəlifəsi və qubernator çıxış edib, hamını fitnə-fəsadlardan əl çəkib 

əmin-amanlığı təmin etməyə çağırdılar. 

Din  xadimləri  və  qubernator  bu  iki  tayfa  arasında  sülh  yaratmağa 

çalışdıqları  vaxt  xəbər  gəldi  ki  Vəng  tərəfdə  ermənilər  toplaşıb  müsəlman 

köçərilərinin yolunu kəsiblər. Belə ki, min nəfərəcən əlsiz-ayaqsız övrət-uşaq, qoca 

kişilər və onların heyvanları yığılıb o tərəfdə meşədə qalıblar. 

Bu  xəbər  şəhərə  çatan  kimi,  dərhal  Ağdama  və  Bağlar  əhlinə  müxtəlif 

kağızlar yazıb  göndərdilər. Dərhal altı yüzə qədər silahlı atlılar cəm oldular və üz 

qoydular  Vəng  tərəfə.  Ermənilərin  səngərlərinə  bir  güllə  atımlıq  məsafədə  düşüb 

---

35 

 

dəstələr təşkil etdilər. Ermənilər xəbərdar olan kimi qorxuya düşdülər  və bir neçə 

ermənini  onların  hüzuruna  göndərdilər  ki,  müsəlmanların  gəlişlərinin  səbəbini 

öyrənsinlər.  Atlılar  həmin  ermənilərə  bildirdilər  ki,  gəlmişik  köçərilərin  yollarını 

kəsənlərə layiqli cəza verək ki, bundan sonra bir də belə iş görməsinlər. 

Ermənilər  dedilər  ki,  biz  onların  yolunu  kəsməmişik.  Ola  bilsin  ki,  köç 

tayfası bizim ermənilərlə dava ediblər və bunun nəticəsində bir-iki adam ölübdür. 

Xülasə, atlılar köçərilərin yolunu açdılar, onlar sərbəst gəlib oradan keçərək 

öz oymaqlarına tərəf yollandılar. 

Həmin günün sabahı xəbər gətirdilər ki, erməni tayfası Əsgəran səngərlərinə 

girərək  yolla  gəlib-gedəni  qəflətən  güllə  ilə  vurub  öldürür,  yaxud  yaralayırdılar. 

Həmin saat, yəni xəbər gələn kimi qubernatorun əmri ilə bir dəstə kazak Abbas bəy 

Talıb  bəy  oğlunu  götürüb  Əsgərana  tərəf  yollandılar.  Kazaklar  Abbas  bəy  Talıb 

bəy  oğlu  ilə  bərabər,  erməniləri  həmin  səngərlərdən  çıxarıb  dağıtdılar.  Ermənilər 

isə  Əsgəran  səngərlərindən  çıxarıldıqdan  sonra  onlar  Xanabad  kəndinə  hücum 

edirlər. Onlar kənddə Həsənağa Süleyman  xan oğlunun  mülkünü, böyük  və  gözəl 

imarətlərini darmadağın edərək, mal-dövlətini talan etmişlər. 

Bundan sonra ermənilər Badara kəndinə hücum çəkirlər. Onlar həkim Mirzə 

Allahqulu  oğlunun  evini  hər  tərəfdən  mühasirəyə  alaraq  od  vururlar.  Bu  zaman 

Mirzə  Allahqulu  oğlu  öz  övladları  Cahangir  bəy  və  Kərim  bəylə  bu  əhvalatdan 

xəbərsiz içəridə işlə məşğul idilər. Ermənilərin bir qismi isə içəri doluşaraq Mirzə 

Allahqulu  oğlunu  və  övladlarını,  eləcə  də  nökərlərini  övrət-uşaqları  ilə  birlikdə 

qətlə yetirib mal-dövlətlərini talan etdilər.