MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda

NƏZAKƏT ƏLĠYEVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
MİRZƏ ŞƏFİ 
 ŞƏRQ QƏRB  
ARAŞDIRMALARINDA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
GƏNCƏ – 2013 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
2 
 
Elmi redaktor:             
-
 
Xəlil YUSĠFLĠ 
     Filologiya elmləri doktoru, 
     əməkdar elm xadimi, professor 
 
Ön sözün 
 müəllifi:       
-
 
Sədnik PAġAYEV 
       Filologiya elmləri doktoru,  
       əməkdar müəllim, professor 
 
Rəyçilər: 
-
 
Nəzmiyə AXUNDOVA 
      Filologiya elmləri namizədi,  
      dosent  
 
 
-
 
Afaq YUSĠFLĠ 
       Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
 
 
Kitab  görkəmli  Azərbaycan  şair  və  mütəfəkkiri 
Mirzə  Şəfi  Vazehin  anadan  olmasının  220  illik 
yubileyinə həsr olunur. 
 
 
 
             
     ĠJBN  5 – 8066 – 1638 – 4 
                       1401000000 
                    655 (07) – 2004 
«ELM » nəĢriyyatı. 
 
 
 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
3 
Ö
n söz 
Qədim  və  zəngin  mədəni  irsə  malik  olan  Gəncə 
şəhəri  dünyaya  ümumbəşəri  dəyərlərin  yaranmasında 
müstəsna  xidmətləri  olan  sənətkarlar  vermişdir. 
Onlardan biri də şair-filosof Mirzə Şəfi Vazehdir. XIX 
əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının  böyük  nümayəndəsi 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  lirik-fəlsəfi,  ictimai  məzmunlu 
aşiqanə  qəzəlləri  ilə  bütün  Şərq    və  Qərbə  səs  salmış, 
“Divani-Hikmət”    ədəbi    məclisi  ilə  XIX  əsr  klassik 
sənətkarları  bir  araya  toplamış  böyük  bir  ədəbi 
cərəyanın  yaranmasına  və  təşəkkül  tapmasına  səbəb 
olmuşdur. Özünün həzin və məlahətli səsi ilə qəzəl və 
rübailəri  oxuyar,  dinləyənləri  feyziyab  edərmiş
 
(“Şərqdə min bir gün” F.Bodenştedt). 
Kərbəlayi 
Sadığın 
nəsil 
şəcərəsinin 
davamçılarından  olan  müəllif  oxuculara  təqdim  etdiyi 
bu  monoqrafiyada  orijinal  tədqiqlər  və  araşdırmalar 
verir.  Almaniyada  M.Ş.Vazeh  haqqında  nəşr  olunmuş 
romanın  mükəmməl  tərcüməsi    verilir.  Fridrix 
Bodenştedtin  yazdığı  bu  romanın  113  il  əvvəlki  nəşri 
əldə  olunmuş    və  əsas  yerləri  tərcümə  edilərək 
monoqrafiyaya  əlavə  edilir.  Fridrix  Bodenştedtin 
yazdığı  “Şərqdə  min  bir  gün”  romanı  Hermann 
Ammon tərəfindən yenidən işlənmiş və təqribən 1900-
cü  ildə  Berlində  Alman  Ədəbiyyatı  Həvəskarları 
Cəmiyyətinin  Nəşriyyatında  çap  edilmişdir.    Romanın 
XX  fəslindən  sonra  səyahətlər  və  erməni  həyatından 
bəhs  edilir.  Odur  ki,  M.Ş.Vazehlə  bağlı  fəsillər 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
4 
Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edilərək  monoqrafiyaya 
daxil edilmişdir. 
Monoqrafiyada  coğrafi  məkan  olan    Gəncə 
mühiti,  bu  mühitin  yetişdirdiyi  ədəbi  məclis  və 
cərəyanlar  əhatəli  və  geniş  təhlil  edilir.  Monoqrafiya 
işlənərkən  Azərbaycanın  tanınmış  alimlərinin  ədəbi-
ictimai  fikirləri  mühüm  yer  tutur.  Müxtəlif  müəlliflər 
tərəfindən  və  müxtəlif  səpkidə  yazılan  yazılar 
M.Ş.Vazeh əsərlərinin  yüksək humanist  məzmunu  və 
sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  haqqında  söylənən  fikirlər, 
verilən  qiymətlər  bir-birinə  uyğun  gəlir.  Müəllif 
M.Ş.Vazehin  tədqiqatlarında  Şərq  ilə  Qərbin 
arasındakı  fərqi  izah  etmiş,  sənətkarın  keçdiyi  həyat 
yoluna ümumi sevgi ilə yanaşmışdır. Gəncə torpağında 
ədəbiyyatımızın 
klassik 
nümunələrini 
yaradan 
M.Ş.Vazehin  özündən  sonra  gələn  nəsil  səcərəsi 
haqqında bir neçə faktı söyləmək istəyirəm. Kitabdakı 
hadisələr zaman etibarilə iki əsrə yaxın bir dövrü əhatə 
edir.  Təbiidir  ki,  bu  böyük  zaman  məsafəsi  mənəvi-
əxlaqi dəyərləri zəngin olan şəxsiyyətərin yaranmasına 
gətirib çıxarmışdır. Əliyevlər nəslində 40 nəfərə yaxın 
dövlət  və  elm  ocaqlarında  çalışan,  adını  tarixə  həkk 
edən  şəxsiyyətlər  yetişmişdir.  Bu  elm  və  dövlət 
adamlarının  Gəncə  torpağına  bağlılığı,  mütərəqqi 
fikirlərin  cəmiyyətdə  yayılması  üçün  göstərdikləri 
səylər 
danılmaz 
faktdır. 
Zəngin 
Azərbaycan 
ədəbiyyatını 45 il zamanında ləyaqətlə təmsil edən, bu 
xəzinədən götürülən hər misraya, hər sözə gözəl ahəng 
qatan,  natiqlik  qabiliyyətini  tələbələrinə  aşılayan, 
ləyaqətli 
insan 
Nəzakət 
Əliyevanın 
yazdığı 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
5 
monoqrafiya    ədəbiyyatı  sevərlər  üçün  qiymətli 
vəsaitdir.  
Monoqrafiyada 
XIX 
əsr 
Azərbaycan 
ədəbiyyatında  Mirzə  Şəfi  Vazeh  poeziyasının 
özünəməxsus nümunələri, tariximizin mühüm və ciddi 
mərhələləri  əks  olunur.  Canlı  insan  obrazları,  taleləri 
Mirzə  Şəfiyə  nəsib  olmayan  ailə  səadəti  və  bəzi 
cəhətlər geniş təhlil olunur.  
Bu əsəri oxuyarkən qeyri-ixtiyari olaraq bu nəslə 
mənsub  olan  insanların  bir  neçəsini  xatırlayıram. 
Xüsusilə  Azərbaycan  təhsil  sistemində  yorulmaz  və 
cəfakeş insan, XX əsr  Azərbaycan ali təhsil və elmini  
40  il  layiqli  surətdə  idarə  edən  Mehdi  Əliyev. 
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Gəncə 
Bölməsinin  sədri,    əməkdar  elm  xadimi,  güclü 
təşkilatçılıq  qabiliyyəti  olan  əsl  vətəndaş,  akademik 
Fuad    Əliyevin    monoqrafiyada  yer  alması  əsəri  daha 
da samballı etmişdir. 
Monoqrafiyada XIX  əsrin ədəbiyyatı, bu dövrün 
şəxsiyyətlərinin  Mirzə  Şəfi  Vazehlə  yaxın  əlaqələri  
verilmişdir. 
Böyük şair, filosof, çox savadlı müəllim  XIX əsr  
ədəbiyyatımızın  yaradıcılarından  biri,  qərb  aləmində 
işıq  saçan  M.Ş.Vazehin  əsərləri  ədəbiyyatın  qızıl 
fonduna düşmüşdür. Monoqrafiya Ali məktəblər  üçün 
və  dərs    vəsaiti  kimi    ədəbiyyatşünaslığın    xəzinəsini 
zənginləşdirəcək. 
Filologiya elmləri doktoru, əməkdar müəllim, 
Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı. 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
6 
 
Şəkil1.  Əməkdar  elm  xadimi,  akademik  Fuad 
Yusif  oğlu  Əliyev  və  Gəncə  Dövlət  Universitetinin 
Azərbaycan  və  dünya  ədəbiyyatı  kafedrasının  müdiri, 
dosent Nəzakət Yusif qızı Əliyeva. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
7 
MİRZƏ ŞƏFİ VAZEHİN HƏYATI 
(1794-1852) 
Mirzə  Şəfi  1794-cü  ildə  Gəncədə  anadan 
olmuşdur.  
Mirzə  Şəfinin  atası  Kərbəlayı  Sadıq  1804-cü  ilə 
qədər  Gəncə  xanının  baş  memarı  olmuşdur.  1804-cü 
ildə Sisyanovun komandanlıq etdiyi çar ordusu Gəncə 
şəhərini  işğal  etdikdən  sonra  Gəncə  xanlığına  son 
qoyuldu.  Bu  xanın  tikinti  işləri  ilə  məşğul  olan 
Kərbəlayı  Sadığı  yeganə  və  son  gəlir  mənbəyindən 
məhrum  etdi,  onun  maddi  vəziyyətinə  ciddi  təsir 
göstərdi. 
Kərbəlayı  Sadığın  iki  oğlu  var  idi.  Böyük 
oğlunun  adı  Əbdül  Əli,  kiçiyinin  isə  Şəfi  idi.  Atası 
Əbdül  Əlini  öz  sənətini  davam  etdirmək    üçün 
şagirdliyə  vermiş,  Şəfini  isə  gələcəkdə  ruhani  rütbəsi 
almaq məqsədi ilə Gəncə mədrəsəsinə qoymuşdur.  
Şəfi  mədrəsədə  ərəb,  fars  dillərini  və  şəriət 
elmlərini öyrənməklə bərabər, o vaxtlar geniş yayılmış 
olan Şərq poeziyası nümunələri  ilə də tanış olur. Şəfi 
hüsnxət dərslərinə də xüsusi maraq göstərir. 
Şəfi  hələ  mədrsədə  oxuduğu  zaman  atası  vəfat 
edir.  Dövrünün  mədəni  adamlarından  olan  Hacı 
Abdullanın  Təbrizdən  Gəncəyə  qayıtması  və  gənc 
Şəfini  öz  himayəsi  altına  alması  gələcək  şairin 
inkişafına mühüm təsir göstərir.  
Gəncənin  molla  və  axundları  Hacı  Abdullaya 
düşmən münasibət bəsləyirdilər. Təlim aldığı mollalara 
qarşı  çox  soyuq  və  etinasız  olan  gənc  Şəfi,  onu 
himayəsinə  götürən  Hacı  Abdullaya  dərin  məhəbbət 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
8 
göstərirdi.  Hacı  Abdulla  isə  gələcək  mütəfəkkir  və 
şairdə  elm  və  mədəniyyətə  böyük  həvəs  oyadırdı. 
Bütün  bunlar  mollaların  diqqətini  cəlb  etməyə 
bilməzdi.  Şəfi,  nəhayət,  bir  gün  gözünü  açıb  özünü 
mədrəsədən kənarda gördü.  
Hacı Abdullanın məsləhəti ilə Şəfi məğlub olmuş 
Cavad  xanın  qızı  Püstə  xanımın  yanında  binagüzarlıq 
və  yazı-pozu  işlərini  idarə  etmək  üçün  qulluğa 
götürülür. Bu zamandan Şəfi Mirzə Şəfi deyə tanınır.  
1826-cı  ildə  İranla  Rusiya  arasında  müharibə 
başlayır.  İranlılar  Gəncəni  işğal  edirlər.  Cavad  xanın 
oğlu  Uğurlu  xanın  itaətinə  verilən  Gəncə  şəhərində 
onlar  ancaq  3  ay  qala  bilirlər.  İranılıların  Şəmkir 
altında  məğlubiyyəti  və  Gəncədən  sıxışdırılıb 
çıxarılmasından  sonra  Uğurlu xan bacısı Püstə xanımı 
da  götürüb  İrana  qaçır,  beləliklə,  Mirzə  Şəfi  yenidən 
mədrəsəyə  qayıdır,  hücrələrin  birində  müxtəlif 
kitabların  üzünü  köçürməklə  məşğul  olur  ki,  birtəhər 
güzəran keçirsin. Mirzə Şəfinin vəziyyəti ona bu vaxta 
qədər  köməklik  edən  Hacı  Abdullanın  1831-ci  ildə 
vəfat  etməsi  ilə  daha  da  çətinləşir.  Onsuz  da  az  gəlir 
gətirən  gözəl  dəsti-xətti  tezliklə  ona  gərəksiz  olur. 
İranda  artıq  litoqrafiyadan  istifadə  olunduğu  üçün 
kitabları əl ilə köçürməyə daha ehtiyac qalmırdı. Mirzə 
Şəfi  ərəb  və    fars  dillərindən  fərdi  dərs  verməklə 
dolanmağa məcbur olur. 
Otuzuncu  illərin  əvvəllərində  Mirzə  Şəfi  gənc 
Mirzə  Fətəli  Axundov  ilə  tanış  olur    və  ona  öz 
görüşləri  ilə  ciddi,  xeyirxah  təsir  göstərir.  Özünün 
mənəvi  həyatında  böyük  təbəddülat  yaradan  bu 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
9 
həyacanlı  görüşləri  haqqında  Mirzə  Fətəli  Axundov 
ətraflı bəhs etmişdir.  
Böyük  mütəfəkkir  öz  tərcümeyi-halında  yazır: 
“Gəncə  məscidinin  hücrələrindən  birində  bu  vilayət 
əhalisindən  Mirzə  Şəfi  adlı  birisi  yaşayırdı.  Bu  adam 
növbənöv  elmlərdən  başqa,  nəstəliq  yazısını  da  çox 
yaxşı  yazırdı.  Bu  həmən  Mirzə  Şəfidir  ki,  Almanya 
məmləkətində  onun  həyatı  və  farsca  şerlərə  malik 
olduğu  fəziləti  haqqında  məlumat  yazılıbdır.  Mən 
atalığımın  buyruğu  üzrə  hər  gün  bu  şəxsin  yanına 
gedib nəstəlik yazısının məşqini edirdim. Belə ki, get-
gedə  mənimlə  bu  möhtərəm  şəxsin  arasında  ülfət  və 
ünsiyyət hasil oldu. Bir gün bu möhtərəm şəxs məndən 
soruşdu: “Mirzə Fətəli, elmləri təhsil etməkdə məqsədi 
nədir?  ”  cavab  verdim  ki,  ruhani  olmaq  istəyirəm. 
Dedi: “Sən də onlar kimi riyakar və şarlatanmı olmaq 
istəyirsən?.” Təəccüb  və heyrət etdim ki, bu nə sözdür. 
Mirzə Şəfi mənim halıma baxıb dedi: “Mirzə Fətəli, öz 
həyatını bu qaraguruhun içərisində puç etmə, başqa bir 
məşğuliyyət qəbul et
1
.”  
Onun  ruhaniliyə  nifrət  etməsinin  səbəbini 
soruşduqda,  o  günə  qədər  mənim  üçün  örtülü  qalan 
mətləbləri  açmağa  başladı.  Atalığımın  Həccdən 
qayıtmasına  qədər  Mirzə  Şəfi  bütün  mətalibi  - 
irfaniyyəni  mənə  təlqin  etdi  və  gözümün  qabağından 
qəflət pərdəsini qaldırdi
2
. ” 
1 
                                                 
1  Azərbaycan    EA  yanında  Respublika  Əlyazmaları  fondu  inv.  490  (“Биография 
Колонел Мирза Фатали Ахундзаде”) 
2. M.Ş.Vazeh. Nəğmələr, Bakı, Şərq-Qərb, 2004 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
10 
Göründüyü  kimi    məhz  Mirzə  Şəfinin  təsiri  ilə 
M.F.Axundov ruhani olmaq məqsədindən imtina etmiş 
və  1832-ci  ildə  Nuxa  (Şəki)  qəza  məktəbinə  daxil 
olmuşdur.  
1840-cı 
ildə 
M.F.Axundov 
Tiflis 
qəza 
məktəbində Şərq dilləri üzrə müəllim işləyirdi. Həmin 
il  o  bu  vəzifədən  çıxarkən  öz  yerinə  Mirzə  Şəfini 
məsləhət görmüşdü. Qəza məktəbinin Azərbaycan dili 
müəllimi  vəzifəsini  tutmaq  üçün  xüsusi  imtahan 
verdikdən sonra Mirzə Şəfi bu vəzifəyə qəbul edilmiş, 
uzun zaman Tiflisdə yaşamışdır.  
Mirzə  Şəfi  qəza  məktəbində  işləməklə  yanaşı, 
fərdi dərs verməklə də  məşğul idi. Artıq Gəncə  molla 
və  ruhanilərinin  hücumundan  uzaq  olan  şair  burada 
dövrünün  qabaqcıl  adamları  ilə  daha    yaxından  tanış 
olmaq  imkanı  əldə  edir.O,  Axundov,  Bakıxanov, 
Budaqov və başqaları ilə  yaxın dostluq əlaqəsinə girir. 
Mirzə  Şəfi  Alman  səyyahı,  Rus  və  Şərq  poeziyasının 
tərcüməçisi  Fridrix  Bodenştedtlə    də    Tiflisdə  
görüşmüdür.  
Bodentştedt  Tiflisdə  ikən    Azərbaycan  və  fars 
dillərini  öyrənməyə  başlamışdı.  Mirzə  Şəfi  ona  dərs 
deyirdi.Mirzə Şəfi dərs zamanı ona Firdovsi, Xəyyam, 
Sədi, Hafiz və Füzulinin şerlərindən  oxuyar, daha çox 
öz şerlərini yazdırardı. 
Bodenştedt  yazırdı:  “Həftədə  üç  dəfə  dərs 
keçirdik,  dərsdə  həmçinin    Mirzə  Şəfinin  digər 
tələbələri  iştirak  edirdilər.  Axırda  “Divan”  başlanırdı. 
                                                                                              
 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
11 
Mirzə Şəfi öz nəğmələrini oxuyur və bizə izah edirdi. 
Həmin nəğmələrin çox böyük bir hissəsi demək olar ki, 
mənim gözlərimin önündə yaranmışdı.
1
 ”  
Bir dəfə “Divani -hikmətdə”n
2
 sonra bağda Mirzə 
Şəfi ilə gəzməyə çıxan Bodenştedt onun bədahətən şeir 
söyləməsinə  öz  təəccübünü  bildirib  deyir:  “Ey  mənim 
müdrik müəllimim, necə olur ki, sən öz nəğmələrini bu 
qədər  tez  qoşursan?”  Mirzə  Şəfi  oradaca  topladığı 
güllərdən  bir  dəstə  bağlayıb  Bodenştedtə  verir  və 
deyir: “Budur, bax, bu gül dəstəsini mən bir an içində 
düzəltdim.  Halbuki  bu  güllər  bir  anda  əmələ  gəlib 
açılmamışdır, mənim şeirlərim də bunun kimi ”
3
   
Bodenştedt yazır ki, mən səyahətdən qayıtdıqdan 
sonra  Mirzə  Şəfi  özünün  şeirlər  külliyatını  mənə 
bağışladı.  O,  Tiflisdən  gedərkən  apardığı  dəftərlərdən 
bəhs edərək bunu da göstərir ki, həmin  dəftərlər  şairin 
tatar  (Azərbaycan)  və  fars  dillərində  yazdığı 
nəğmələrdən ibarət idi.
4
  
XX əsr rus və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında 
müəyyən  edilmişdir  ki,  Almaniyada  Bodenştedt 
tərəfindən  “Mirzə  Şəfi  nəğmələri  ”  və  “Mirzə  Şəfi 
irsindən” adlı kitablarda dərc edilən və XIX əsrin 70-ci 
illərində Mirzə Şəfinin ölümündən sonra Bodenştedtin 
öz  adına  çıxmaq  istədiyi  şeirlərin  demək  olar  ki,  tam 
əksəriyyəti  Mirzə  Şəfiyə  məxsusdur.  Qeyd  etmək 
lazımdır ki, Mirzə Şəfi haqqında həqiqətin meydana  
                                                 
1.
 
Taused und ein Tag im Orient. V., 1850 
2.
 
Mirzə Şəfinin Tiflisdə təşkil etdiyi əbədi məclis. 
3.
 
Tausend und Ein Tag Orient V., 1850, səh. 273  
4.
 
  Aus dem Nachlasse Mirsa Schaffys, Berlin, 1875, səh. 206  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
12 
çıxarılması, onun bədii yaradıcılığının təhlili, ictimai –
fəlsəfi  fikirlərinin  öyrənilməsi  ədəbiyyatşünaslardan 
Ə.Ə.Seyidzadə, 
S.Mümtaz, 
E.Enikolopov, 
proffessorlarımızdan 
M.Rəfili, 
F.Qasımzadə, 
H.Hüseynov,  M.Qasımov  və  akademik  A.  Makovel-
skinin xüsusi xidmətləri olmuşdur. 
“Mirzə  Şəfi  nəğmələri”nin  Almaniyada  ilk  çapı 
böyük  müvəffəqiyyətlə  qarşılanmışdır. İlk  dəfə   1851-
ci  ildə  nəşr  edilən  həmin  şeirlərin  1893-cü  il  145-ci, 
1924-cü  ildə  isə  170-ci  nəşri  çapdan  çıxmışdı.  İndiyə 
qədər  həmin  kitab  300  dəfədən  artıq  təkrar  nəşr 
edilmişdir.  
“Mirzə  Şəfi  nəğmələri”  fransız,  ingilis,  italyan, 
isveç,  holland,  danimarka,  ispan,  portuqal,  rus,  çex, 
macar, yəhudi və s. dillərdə dəfələrlə çap olunub geniş 
yayılmışdır.  Buradan    da  Bodenştedtin    özünü    bu 
şeirlərin  tərcüməçisi  kimi  deyil,  müəllifi  kimi  qələmə 
verməsinin səbəbi aydındır.  
Bodenştedt  1847-ci  ildə  Tiflisi  tərk  edir.  Bundan 
1  il  sonra,  yəni  1848-ci  ildə  Mirzə  Şəfi  də  Tiflisdən 
köçüb  Gəncəyə  gəlir.  O  burada  qəza  məktəbində 
Azərbaycan  dili  müəllimi  vəzifəsində  işləyir.  Lakin 
Mirzə  Şəfi  iki  ildən  sonra  yenidən  Tiflisə  qayıdır, 
Tiflis  gimnaziyasında  Azərbaycan  və  fars  dillərində 
dərs deyir.  Ölümündən  bir az əvvəl  Mirzə Şəfi həmin 
gimnaziyanın 
müəllimi  İ.İ.Qriqoryevlə 
birlikdə 
Azərbaycan  dilini  öyrənənlər  üçün  dərslik  yazıb 
hazırlamışdır.  Artıq  söz  sərrafının  alnında  durna 
qatarlarının kölgəsi yer eləmişdir.  

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
13 
Mirzə  Şəfi  1852-ci  ildə  vəfat  etmişdir.  O, 
professor  M.Rəfilinin  yazdığı  kimi,  “...tənha, 
unudulmuş, soyulub talan edilmiş bir halda vəfat etdi. 
Lakin  onun bəzi şeirləri xalqın hafizəsində, həmçinin 
əlyazmaları şəklində qalaraq, Avropa dillərinə tərcümə  
edilərək  şairə dünya şöhrəti qazandırdı”.  
Mirzə Şəfinin ədəbi yaradıcılığını, onun ictimai – 
siyasi  və  fəlsəfi  görüşlərindən  ayrı  təsəvvür  etmək 
olmaz.  Şairin  ictimai  –  fəlsəfi  görüşlərinin  onun  bədii 
yaradıcılığında  nə  qədər  kəskin  ifadə  olunduğunu 
təsəvvür  etmək  üçün  əldə  olan  iki  misralı  orijinal  bir 
şeirini  misal  çəkmək  kifayətdir.  Bu  şeirdə  şairin    din 
xadimlərinin  iç  üzünü  böyük  bir  məharətlə,  cəsarətlə 
açıb  ifşa  etməsinə  heyran  qalmamaq  olmur.  O  üzünü 
mollalara tutub deyir: 
 
Min ev yıxıb, tikirsiniz bir boş minarə, 
Ərşə çıxıb qonaq gedin pərvərdigarə! 
 
Mirzə  Şəfinin  vaxtilə  ədəbiyyatşünas  Salman 
Mümtaz tərəfindən əldə edilən orijinal şeirlərinin əsas 
hissəsini  məhəbbət  lirikası  təşkil  edir.  Mirzə  Şəfinin 
əldə olan qəzəl, müxəmməs və rübailəri onun nə qədər 
zəngin  yaradıcılıq  təcrübəsinə  və  yüksək  istedada 
malik olduğunu göstərir. Bu şeirlər klassik poeziyanın 
ən  gözəl  nümunələri  hesab  oluna  bilər.  Lakin  bunlar 
şairin məhəbbət lirikası, dil və üslub xüsusiyyətlərinin 
bəzi  mühüm  cəhətləri  haqqında  müəyyən  təsəvvür 
yaratmağa kömək etsə də, ümumi dünyagörüşü, ictimai 
-  siyasi  və  fəlsəfi  əqidəsini  aydınlaşdırmaq  üçün  elə 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
14 
zəngin  məlumat  vermir.  Buna  görə  də  həmin 
məsələləri  aydınlaşdırmaq  məqsədilə  “Mirzə  Şəfi 
nəğmələri”  və  xüsusən  “Mirzə  Şəfi  irsindən”  adlı 
kitablara  müraciət  etmək  lazımdır.  Bodenştedtin 
tərcümə  zamanı  şairin  şeirlərini  bəzən  forma  və  ya 
məzmun  cəhətdən  nə  qədər  təhrif  etmiş  olduğunu 
nəzərdə  tutsaq  belə,  biz  bu  şeirlərə  müraciət  etməli 
olacağıq.  Mirzə  Şəfinin  müəlliflik  hüququnu  sonralar 
inkar edən Bodenştedt, özü də boynuna alırdı ki, həmin 
şeirlərdə  şərh  edilən  fikirlər  bütünlüklə  Mirzə  Şəfiyə 
məxsusdur
1
.
5
 
Mirzə  Şəfinin  bu  əsərlərində  feodal  quruluşun 
mənfi  cəhətlərinin  kəskin  tənqidi  mühüm  yer  tutur.  O 
öz əsrinin bir çox demokratik ruhlu mütəfəkkir şairləri 
kimi bu tənqidi əxlaq və etika mövqeyindən edir.  
Xoşbəxtliyə  can  atmaq  təşəbbüsü  –  Mirzə  Şəfi 
şeirlərində  irəli  sürülən  etik  fikirlərin  əsas  amilidir. 
Şairin diqqət mərkəzində duran yalnız insandır – bütün 
iztirab və sevinci, xoşbəxtlik və bədbəxtliyi, məhəbbət 
və  nifrəti  ilə  birlikdə  götürülən  insan.  Xoşbəxtlik 
uzaqda deyil. Lakin onu görmək, əldə etmək lazımdır! 
Dindar  fırıldaqçılar  isə,  var  qüvvələri  ilə  buna 
maneçilik  törədir.  Çünki  onlar  yaxşı  bilirlər  ki, 
xoşbəxtliyə çatan kəs onların məscidinə ayaq  basmaz. 
Şair  göstərir  ki,  xalqın  böyük  bir  kütləsi  savadsızdır. 
Buna  görə  də,  onların  gözünü  açmaq  lazımdır.  Xalq 
                                                 
1
 Aus dem Nachlase Mirza Schaffys, Nene siederbuch mit prolog 
und erldnterndem Nachtrag von Fridrich Bodenstedt, Berlin. 1881. 
səh 218 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
15 
ancaq  öz  bədbəxtliyini  dərk  etdikdən  sonra 
bədbəxtlikdən  xilas  olmaq  uğrunda  mübarizə  apara 
bilər.  Mirzə  Şəfiyə  görə,  bu  sahədə  əsas  vasitə  xalqı 
maarifləndirməkdir.  Bu  işdə  Mirzə  Şəfi  poeziyanın 
roluna böyük qiymət verir. 
Mirzə  Şəfi  poeziyanın  ictimai  rolunu  unudan, 
qulağı  oxşayan  boş  məzmunsuz  qafiyəpərdazlıqla 
məşğul  olan,  ömrü  boyu  güldən,  bülbüldən,  hicran  və 
vüsaldan, günəşdən və aydan, cənnət və cəhənnəmdən 
“mızıldayan” şairləri lağa qoyur: 
 
Sizin tutduğunuz bu yol asandır, 
Fəqət axmaqlarçün “ürəkaçandır”. 
Şeiriniz ürəyi gətirməz cuşa, 
Qanan kəslər üçün bəladır başa! 
 
Mirzə  Şəfi  şeirlərində  insanı  həyatdan  zövq 
almağa  çağırır.  Lakin  bu  onun  əxlaqi  görüşlərinin 
yeganə  məğzini  təşkil  etmir.  Şair  özünün  maarifçilik 
ideyalarında  insanı  mənən,  ruhən  təmizləyən 
məhsuldar  əməyin  roluna  da  böyük  əhəmiyyət  verir. 
Mirzə  Şəfi  əməyə,  əsasən,  əxlaqi  bir  kateqoriya  kimi 
baxır.  
Məhəbbətə himn, onun şeirlərində əməyə himnlə 
ahəngdar  bir  şəkildə  səslənir.  Şair  insan  əməyinə 
müraciət edərək deyir:  
 
Ey bəşərin xilasına edilən kömək, 
Ey göylərin ilk töhfəsi sevimli əmək! 
Sənə xidmət edənlərə təsəllisən sən, 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
16 
Müdriklərin ilk arzusu, ilk istəyisən. 
Ancaq  nadan çətin işdən qaçar asana, 
Məhv olardım dirənmədən min yol əsana! 
Ey göylərin ilk vergisi !... İnsan ki, sənə 
Daim sadiq qalasıyam gedincə sinə
1
.
6
 
 
“Başa  bəla  gətirən  həqiqətdən  ürək  sevindirən 
yalan  min  dəfə  yaxşıdır
2
”
7
  –  deyən  Bodenştedtdən 
fərqli  olaraq  Mirzə  Şəfi  öz  şeirlərində  həqiqət  və 
doğruluğun  tərəfində  durur.  Lakin  o  bunu  da  bilir  ki, 
həqiqət ocaq kimidir, onu hər yerdə yandırmaq olmaz. 
Bununla yanaşı deyir ki, həqiqəti müdafiə etmək çətin 
olsa da, onu müdafiə etmək lazımdır: 
Qoy sən həqiqəti söyləyən zaman, 
Qopsun min təhlükə, qopsun min tufan. 
Gəl baxma bunlara, ey Mirzə Şəfi, 
Uca tut daima arı, şərəfi! 
 
Həqiqəti  danışan  adamın  and  içməyə  ehtiyacı 
yoxdur. 
Mirzə  Şəfiyə  görə,  həqiqəti  ifadə  etməyin  ən 
yaxşı  yolu  şeirdir.  Şeirlə  həqiqət,  həqiqətlə  şeir 
qardaşdır:  
Qəlbimin, ruhumun qanadıyla mən, 
Çıxdım aydınlığa zülmət gecədə. 
Gördüm şeriyyətdə həqiqətimi, 
Tapdım həqiqətdə şeriyyətimi. 
                                                 
1
 Qəbir 
2.
F.Bodenstedt.  “Aus  Morgenland  und  Adeudland  “,  Leipzig.1882. 
səh. 51 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
17 
Qadın azadlığı  məsələsi Mirzə Şəfi poeziyasında 
xüsusi  yer  tutur.  Şair  deyir  ki,  Şərq  gözəlinin  qara 
çadra altında gizlənən üzündən çadranı atması lazımdır 
ki,  bəşəriyyət  həyatın  ən  gözəl  nemətlərinin  birindən 
məhrum  olmasın.  Bu  cəhətdən  “Tulla  çadranı”  şeiri 
xarakterikdir.  
Tulla gəl çadranı... görünsün üzün, 
Gül də  gizlədərmi de, bağda özün? 
Səni qadir Allah, ey incə çiçək, 
Yaratmış dünyaya verməkçin bəzək. 
De, bunca lətafət, bunca məlahət, 
Solsun dar qəfəsdə neçin, nəhayət?! 
Şair yoxsulluğa dünyada ən böyük, hətta ölümdən 
də  dəhşətli  bir  hadisə  kimi  baxır.  Yoxsulluq,  ehtiyac 
Mirzə  Şəfiyə  görə,  ən  ağıllı  adamın  belə  qürurunu 
sındırır;  onu  elə  adamlara  tabe  edir  ki,  onların 
qarşısında  boyun  əyməkdənsə,  ölüm  yaxşıdır.  Ehtiyac 
şeriyyətin 
düşmənidir. 
Şair 
“yoxsulluq” 
və 
“bədbəxtlik” 
haqqında 
danışsa 
da, 
onlardan 
qurtarmağın  yolunu  müdriklikdə,  ağılda,  insanın 
möhkəm  iradə  və  mənəvi  yüksəkliyində  görür.  Şair 
bəzən öz oxucusuna təsəlli verir. Ruhdan düşməməyə, 
gözəl gələcəyə ümid bəsləməyə çağırır. O deyir ki, elə 
bir  varlıq  yoxdur  ki,  əzabdan  azad  olsun.  Lakin  hər 
gecənin bir gündüzü var! Hər şeyi ürəyinə salma, çünki 
hər şey dəyişir. 
Mirzə  Şəfinin  şeirlərində  dini  xurafata  qarşı 
mübarizə  ideyası  mühüm  yer  tutur.  Şair  göstərir  ki, 
insan  bir  dəfə  dünyaya  gəldiyi  və  onun  iki  həyatı 
olmadığı  üçün,  o  biri  dünyaya  ümid  bəsləməməli,  yer 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
18 
üzündə  xoşbəxt  olmağa  çalışmalıdır.  Cənnəti  bu 
dünyada  axtarmaq  lazımdır,  xoşbəxtlik  göylərdə 
deyildir.... O bu barədə çoxlu qısa kəlamlar, aforizmlər 
yazır.  Şairin  qənaətinə  görə,  bu  cür  şeirlər  xalqa 
asanlıqla  çatır,  onların  qəlbinə  tez  təsir  edir  və  çox 
yaşayır. Mirzə Şəfinin hətta ayrı–ayrı din formalarının 
mahiyyətini  eyniləşdirilməsi  belə  onun  düşmənləri 
olan mollaların xüsusi nifrətinə səbəb olurdu.  
Mirzə Şəfinin bədii yaradıcılığı, onun əsərlərində 
irəli sürdüyü ictimai-fəlsəfi ideyalar xalqımızın mədə-
niyyət  tarixində  xüsusi  yer  tutur.  Şairin  yaşadığı 
dövrdə  həmin  ideyalar  bütün  köhnə  cəmiyyətə,  onun 
həyat  tərzi  və  geri  qalmış  görüşlərinə  qarşı 
çevrilmişdi.
1
 
 
O  dövrdə  köhnə  cəmiyyətə,  islam  dini  və  şəriət 
qaydalarına qarşı az adam belə açıq, cəsarətlə çıxış edə 
bilərdi. Buna görə Mirzə Şəfi müəyyən mənada tək idi. 
Lakin onun hər halda M.F.Axundov kimi bir ardıcılı da 
var idi. 
Mirzə  Şəfi  öz  ədəbi  fəaliyyəti  ilə  Azərbaycanda 
bütün  sonrakı  ictimai  fikrin  inkişafına  verdiyi  güclü 
təkanın nəticələrini görə bilmədi. Lakin onun ideyaları 
getdikcə 
yayıldı. 
M.F.Axundov, 
H.B.Zərdabi, 
S.Ə.Şirvani,  M.Ə.Sabir və başqa ədib,  mütəfəkkirləri- 
miz tərəfindən davam və inkişaf etdirildi.  
Yaradıcı  insanların,  elm  adamlarının  tərcümeyi-
halı yalnız onların deyil, bütövlükdə mənsub olduqları 
xalqın mədəni-siyasi  həyatı ilə  şərtlənir; t ərcümeyi- 
_________________________ 
1. Bax. A.A., «Mirza Şafi  ili Bodenştedt», İzdatelğstvo AQU, Baku, 1940 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
19 
halda  hər  şey–nöqtə,  vergül  də  düz  olmalıdır.  Bu 
deyilənlər əsasında Gəncə müdriki Mirzə Şəfi Vazehin  
həyatını  nəzərdən  keçirmək    maariflənmiş  ağıl 
sahiblərinin  vəzifəsidir.  Onu  da  deyək  ki,  Vazehin 
həyatı  XX  əsrdə  daha  çox  araşdırılmış,  az  və  çox 
dərəcədə  öyrənilmişdir.  Buna    baxmayaraq,  yenə  də 
diqqətdən   yayınan  bir - birinə   zidd  fikirlər   örtülü 
qalmışdır.  Almaniyalı    Fridrix  Bodenştedt    ziddiyət 
yaradan  kiçik  faktları  mürəkkəbləşdirmişdir.  Sovet 
məkanında  tədqiqatçılar  gəncəli  şairin  irsinin  ona 
məxsus  olduğunu  müəyyənləşdirərkən  hissə  qapanıb 
onu  plagiatr  adlandırmışlar...    Kiçik  faktların  birində 
isə  deyilir  ki,  Gəncənin  işğalından  xeyli  sonra  Mirzə 
Şəfi  Vazeh  Cavad  xanın  qızı  Püstəbəyimlə    birlikdə 
İrana  getməmişdir.  A.A.Bakıxanov  yazır:  “Üçkilsə 
(Eçmiədzin)  yaxınlığında  Qırxbulaq    adlı  yerdə  ruslar 
Abbas  Mirzəni  məğlub  etdi.  Bu  zaman  sədri  -  əzəm  
Mirzə  Şəfi  İrəvan  qalasına  gedib  Məmmədxanı 
cürbəcür    nəsihətlərlə  İran  dövlətinə  tərəfdar  etdi  ”
1
. 
Bu  zaman  onun    32-33  yaşı  var  idi.  Bu  kiçik    fakt 
sayılsa  da,  Vazehin  həyatına  işıq  salır:  ermənilərin 
satqınlığı ilə 1826 – cı ilin sonlarında İrəvana gələn rus 
qoşunlarına qarşı Cavad xanın böyük oğlu Uğurlu ağa 
qəhrəmancasına  vuruşurdu  və  bu  çar  əsgərlərini  
qorxuya  salmışdı.  Onu  bu  mübarizədən  çəkindirməyə 
çalışan  Qriboyedov  “Uğurlu  ağa,  zərərin  yarısından 
qayıtmaq  xeyirli  olar”
1 
– deyə yazmışdır. 
Bir  neçə  ədəbi  -  tədqiqat    əsərlərində 
Ə.Ə.Səidzadə    yazır  ki:  “Mirzə  Şəfi  gah  Mirzə 
Məhəmməd Şəfi, gah da  Mirzə Əhməd Şəfi” deyiminə 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
20 
rast  gəlirik.  Bu  da  məlumdur  ki,  Mirzə  Şəfi  ilk 
əsərlərində 
özünü 
“Mühəmməd 
Şəfi 
də 
adlandırmışdır”.  Başqa  bir  mənbədən  isə  məlum  olur 
ki, Mirzə Şəfi ata-babası tərəfdən Mühəmməddir, əslən 
gəncəlidir. 
Mübahisə doğurmayan bir fakt da ondan ibarətdir 
ki, Vazehin atası Kərbəlayi Sadıq Cavad xan sarayında 
sayılıb  –  seçilən  bənna  (memar)    idi    və  onun    böyük 
oğlu Əbdüləli (Əli)  atasının yolu ilə getmiş, kiçik oğlu 
Şəfi  oxuyub  –  yazmağa  meyl  etdiyinə  görə  dindar  ata 
onu  Şah  Abbas  məscidində  mədrəsəyə  vermişdir. 
Deyilənə  görə  onun  müəllimi  dini  elmləri  mükəmməl 
bilən,  “Qurani  –  Kərim”i    bəlağətlə  əzbər  oxuyan 
Molla  Hüseyn  Pişnamaz  (1783-1859)  balaca  Şəfini 
açıq  fikirli  olduğuna  görə  danlar,  suallarını  cavabsız 
qoyar, amma cəza verməzdi. O, cəzanı  uşağı qorxudub  
kütləşdirən  əməl  sayırdı.  Lakin  sinifdə  müəllimlə 
şagird arasındakı mübahisə Şəfinin mədrəsədən qaçma- 
sını  tezləşdirmişdir.  A.Barje  yazır  ki,:  “Gəncə 
mədrəsəsinin  ruhaniləri  gənc  Şəfinin  fikrindəki 
dəyişikliyi  gördükdə  ona  dərs  verməkdən  imtina 
etdilər. 
...  Şairin yaradıcılığında ruhaniliyə qarşı nifrətin 
...  oyanması bununla bağlıdır ...”
1
 
Mədrəsədən çıxdıqdan sonra məscid küncündə xəttatlıq 
edən Şəfi Hacı Abdulla ilə rastlaşır. Hacı Abdulla onun  
açıqfikirli olduğunu bildikdə himayəsinə götürür. 1823 
– 1824 – cü  ildə Gəncəyə gələn,   soykökü  dərinliyi 
 _______________________ 
1.A.S.Qriboedov. «Qore ot uma», Pisğma i zapiski. Baku, 1989, str. 250 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
21 
ilə  Nizami  yurduna  bağlı  olan  tacir  Hacı.  
1.
 
Abdulla  (...-1831)  uzun  müddət  İranda  yaşamış 
və  Bağdadda    ingilis  işğalına  qarşı  azadlıq  istəyən 
heyrəndiş  dərvişlərin    aksiyasına  qoşulmuşdur.  Hacı 
Abdulla  bunu  özünün  əsas  əqidəsi  saymış  və  bir  sufi 
kimi  müəllimi  Seyid  Əttara  sadiq  qalmışdır.  Hacı 
Abdulla  Mirzə  Şəfinin  həyatında  xüsusi  rol  oynamış 
vəfatı  zamanı  varidatının  müəyyən  bir  hissəsinin  ona 
verilməsini  də  vəsiyyət  etmişdir.  Bir  məlumata  görə 
Hacı  Abdulla  Mirzə  Şəfini  Cavad  xanın  qızı 
Püstəxanımın  yanında  onun  var  –dövlətini  siyahıya 
alan  vəzifəyə  təyin  olunmasına  kömək  etmiş  və  buna 
görə  ona  “Mirzə”  adı  verilmişdir.  “Mirzə”  adı  ilə 
A.Berje səhvə yol vermişdir: O, “Mirzə”ni xan qızının 
“məktub  daşıyan”ı,  poçtalyon  kimi  izah  etmişdir. 
A.Berje “Mirzə”nin mənasını başa düşməmişdi ... 
Mirzə  Şəfinin  şəxsi  həyatı  barədə  elə  bir  sənəd 
bilmirik.  Onun  vəfatından  sonra  vəsiyyətnaməsi  də 
olmayıb. Tiflis gimnaziyasının  kiçik  müəllimi  Mirzə 
Şəfi  subay  olmuşdur.  Aradan  bir  il  keçdikdən  sonra, 
təsadüfən gəncəli Seyid Nisə Seyid Yəhya qızı  Mirzə 
Şəfinin  öldüyünü  eşidir  və  Qafqaz  təhsil  naziri 
Uvarova  ərizə  göndərir.  Vazehin  arvadı  olduğunu  və 
buna görə ona təqaüd verilməsinə razılıq istəyir. Seyid 
Nisənin  bu  ərizəsi  Gəncə  şəriət    məhkəməsinə 
göndərilir.  12  oktyabr  1853-cü  ildə  ərizəyə  belə  bir 
cavab   alınmışdır:  “Tiflis  gimnaziyasının  müəllimi, 
mərhum  Mirzə Şəfi Kərbəlayı  Sadıq  oğlu  Vazehin   
____________________________________________________ 
1.A.A.Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”. Bakı, 1951, səh.193 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
22 
Gəncə  şəriət  məhkəməsində  nəinki  kəbini,  heç  siğəsi 
də olmayıb...” (səh.21) 
Göründüyü  kimi  Seyid  Nisə  Seyid  Yəhya  qızı 
Vazehin  arvadı  olmayıb.  Lakin  çar  dövründə  vəfat 
edən  müəllimlər  ailəsinə  yüksək  məbləğdə  təqaüd 
verildiyinə  görə  Seyid  Nisə  şəriət  məhkəməsinin 
yazdıqları 
ilə 
razılaşmamış, 
tələbindən 
geri 
çəkilməmiş, 1859-cu ildə hökumətdən  birdəfəlik  min 
manat təqaüd almışdır.