MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda

MEHDĠ ƏLĠYEV: TANINMIġ TƏHSĠL 
TƏġKĠLATÇISI, BÖYÜK MÜƏLLĠM 
Professor  Misir Mərdanov 
 
 ...Ölüm sevinməsin qoy, ömrünü vermir bada,  
 El qədrini canından daha əziz bilənlər, 
           Şirin bir xatirətək qalacaqdır dünyada, 
           Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər... 
Bu hikmət dolu müdrik kəlamlar xalq şairi Səməd 
Vurğunun  dahi  Azərbaycan  bəstəkarı  Üzeyir  bəy 
Hacıbəylinin  vaxtsız  ölümünə  həsr  etdiyi  şeirdən  bir 
parçadır.  Dillər  əzbəri  olan  bu  kövrək  misralarda 
əbədiləşən dərin məzmunlu ifadələrin təsiri ilə qanrılıb 
yaşadığımız  illərin  arxasından  keçmişə  boylananda, 
ömür yolunda qarşısına çıxan fərqli insanların nəcib və 
xeyirxah  əməllərini  xatırlayanda,  elm,  təhsil  və 
mədəniyyət 
tarixində 
əbədi 
imzasını 
qoyan, 
soydaşlarının  könül  dünyasında  özünə  əbədi  məskən 
salan  böyük  şəxsiyyətləri  bir  anlığa  göz  önünə 
gətirəndə istər-istəməz bu dünyadan köçsə də, özündən 
sonra  xoş  xatirələr,  əbədiyaşar  əməllər  və  silinməz 
izlər qoyan, necə deyərlər, "sevərək yaşayan, sevilərək 
ölən" yaxşı insanlar, yaxşıların yaxşıları yada düşür... 
Bu  bir  həqiqətdir  ki,  ömrün  uzun-qısalığından, 
ictimai-siyasi mühitin özəlliklərindən asılı olaraq hər 
bir  fərdin  həyatından,  ömür  yolundan  minlərlə,  bəlkə 
də  yüz  minlərlə  insan  keçə  bilir.  Lakin  həmin 
insanların arasında yadda qalanlar, daim xoş xatirələrlə 
anılanlar, hər zaman ruhuna rəhmət oxunanlar, sözsüz, 
az, hətta lap az olur. Çünki yadda qalmaq üçün gərək  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
104 
 
 
Mehdi Əliyev 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
105 
minlərdən, yüz minlərdən seçiləsən, gərək həmişə, hər 
yerdə  öz  yolun,  öz  sözün,  öz  əməlin  olsun,  gərək 
həyatda  və  insanların  qəlbində  silinməz  izlər  qoya 
biləsən. Gərək elə ömür yaşayasan ki, sən bu dünyada 
olmayanda da yerin görünsün, yoxluğun hiss edilsin və 
səni tanıyanlar : qəlbinin dərinliklərindən gələn nisgilli 
bir pıçıltı ilə "Nə yaxşı dünyada yaxşı var imiş, yoxsa 
qırılardıq yaman əlindən",- deyə  bilsinlər... 
XX  əsr  Azərbaycan  ali  təhsili  və  elminin 
inkişafına layiqli töhfələr vermiş, ölkəmizdə ali təhsilin 
qurucularından biri, görkəmli elm və təhsil təşkilatçısı, 
tanınmış,  elm  və  maarif  xadimi,  peşəkar  müəllim,  saf  
və 
səmimi 
insan, 
əsl  ziyalı,  uca  şəxsiyyət, 
respublikamızda  elm  və  təhsilin  yorulmaz  cəfakeşi 
Mehdi  Əliyevi  xatırlayanda  bu  böyük  insanı 
tanıyanların, 
onu 
sevənlərin, 
saysız-hesabsız 
yetirmələrinin  hamısı  kimi,    mənim  də  qəlbimin 
dərinliklərindən  bayaqkı  hikmət  dolu  söz  və  ifadələr 
keçir. 
Doğrusu,  Mehdi  müəllim  mənə  dərs  deməsə  də, 
ali  təhsil  aldığım  universitetin  rektoru  kimi,  onu  hər 
zaman  ideal  müəllim  və  təhsil  təşkilatçısı  hesab 
etmişəm.  Ötən  əsrin  60-cı  illərində  tələbəsi  olduğum 
Bakı    Dövlət  Universitetinə  qəbul  olana  qədər  yaxın 
qohumum,  Mehdi  müəllimin  yetirməsi  professor 
Niftalı  Qocayevdən  onun  haqqında  çox  xoş  sözlər 
eşitmişdim.  1964-cü  ildə  Universitetə  daxil  olub, 
yataqxanada  qalmağa  başladım.  İstər  yataqxanada, 
istərsə 
də 
universitet  auditoriyalarında  Mehdi 
müəllimin  humanizmi,  xeyirxahlığı,  saflığı,  düzlüyü, 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
106 
nəcibliyi  haqqında  yuxarı  kurs  tələbə-seminariyanın 
direktoru  Cavad  bəy  Rəfibəyli,  Əhməd  Cavad 
Axundzadə,  Mikayıl  Rzaquluzadə  və  digər  tanınmış 
milli ziyalılardan mükəmməl dərs alaraq təkcə peşəkar 
müəllim kimi deyil, həm də milli dəyərlərə sahib çıxan 
Azərbaycan vətənpərvəri kimi yetişmişdir. Xatırlatmaq 
yerinə  düşər  ki,  Mehdi  Əliyevlə  yanaşı,  həmin 
seminariyadan  sonralar  böyük  ədəbiyyatşünas  alim 
olmuş  akademik  Həmid  Araslı,  görkəmli  alim-yazıçı, 
professor Mir Cəlal Paşayev də məzun olmuşdular... 
Seminariyanı bitirdikdən sonra az müddət Gəncə 
şəhərində  pedaqoji  fəaliyyətlə  məşğul  olan  Mehdi 
Əliyev  ali  təhsil  almaq  arzusu  ilə  Bakıya  yollanır. 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  yadigarı  olan  Bakı 
Dövlət 
Universitetinin 
(1922-ci 
ildən 
artıq 
"Azərbaycan  Dövlət  Universiteti"  adlandırılmağa 
başlanmışdı) fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş, 
1930-cu  ildə  oranı  uğurla  bitirmişdir.  Ali  təhsilini 
yüksək  göstəricilərlə  başa  vuran  Mehdi  Əliyev 
istedadlı və perspektivli kadr kimi Azərbaycan Dövlət 
Pedaqoji  İnstitutunda  fizika-riyaziyyat  fakültəsinə 
dekan  vəzifəsinə  göndərilir.  Yeri  gəlmişkən,  onu  da 
deməliyik  ki,  1930-cu  ildə  Azərbaycan  Dövlət 
Universiteti  SSRİ-də  aparılan  ali  təhsil  islahatlarına 
uyğun  olaraq  4  instituta  parçalanmışdı.  Bu  ali  təhsil 
müəssisələrindən  biri  də  Pedaqoji  İnstitut  idi.  Mehdi 
Əliyev  yenidən  təşkil  olunmuş  Azərbaycan  Dövlət 
Pedaqoji İnstitutunda 1935-ci ilədək dekan vəzifəsində 
uğurla  çalışmışdır.  O,  bu  illərdə  Pedaqoji  İnstitutla 
yanaşı,  Azərbaycan  Tibb  İnstitutunda,  Azərbaycan 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
107 
Kənd  Təsərrüfatı  İnstitutunda,  Azərbaycan  Sənaye 
İnstitutunda  mühazirələr  oxumuş,  milli  kadrların 
yetişdirilməsinə öz töhfələrini vermişdir. Mehdi Əliyev 
Azərbaycan 
Dövlət 
Universiteti 
yenidən 
bərpa 
olunandan 
(1934) 
sonra 
özünün 
elmi-pedaqoji 
fəaliyyətini  orada  davam  etdirmiş,  1935-ci  ildən 
ömrünün  sonunadək  bütün  elmi-pedaqoji  və  təşkilati 
fəaliyyəti  kiçik  fasilələrlə  doğma  Universitetlə  bağlı 
olmuşdur. 
Böyük  Vətən  müharibəsi  (1941)  başlananda  o 
zaman universitetin rektoru olmuş Cəbrayıl Ələsgərov 
kimi,  fizika-riyaziyyat  fakültəsinin  dekanı  vəzifəsində 
çalışan  Mehdi  Əliyev  də  könüllü  olaraq  cəbhəyə 
yollanmış,  müharibənin  dəhşətlərini  öz  gözləri  ilə 
görmüş,  ön  cəbhədə  vuruşmuş,  düşmən  gülləsinə  tuş 
gələrək  ağır  yaralanmış  və  ordudan  tərxis  olunduqdan 
sonra  Universitetdə  yenidən  elmi-pedaqoji  fəaliyyətə 
başlamışdır. Belə ki, 1944-cü ildə Universitetin fizika-
riyaziyyat  fakültəsinə  yenidən  dekan  seçilən  Mehdi 
Əliyev    müharibənin  ağır  zərbələrinə  məruz  qalmış 
respublikamızda  ali  təhsilin  yenidən  qurulması  və 
inkişafı  yolunda  ömrünün  sonunadək  fədakarcasına 
çalışmış,  nəticədə  Azərbaycanda  ali  təhsil  sisteminin 
əsas qurucularından və görkəmli təşkilatçılarından biri 
kimi,  çağdaş  təhsil  tariximizə  öz  əbədi  imzasını  və 
şərəfli ziyalı adını həkk etdirməyə nail olmuşdur. 
Mükəmməl 
və 
dərin 
biliyi, 
hərtərəfli 
dünyagörüşü  və  ziyalılığı,  peşəkar  müəllim  ustalığı, 
səmərəli təşkilatçılıq qabiliyyəti, yüksək mənəvi-əxlaqi 
keyfıyyətləri,  insansevərliyi  və  vətənpərvərliyi  ilə 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
108 
parlaq və uca şəxsiyyət kimi formalaşan Mehdi Əliyev 
1952-ci  ildə  Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  tədris 
işləri  üzrə  prorektoru  kimi  məsul  vəzifəyə  irəli 
çəkilmiş,  o,  bu  vəzifədə  çalışdığı  on  il  ərzində 
respublikamızda ali təhsilin öncülü və bayraqdarı olan 
universitetdə tədrisin yüksək səviyyədə təşkili, elmi və 
pedaqoji 
işlərin 
bir-biri 
ilə 
peşəkarlıqla 
əlaqələndirilməsi, 
ölkə 
üçün 
yüksəkixtisaslı 
mütəxəssislərin 
yetişdirilməsi 
sahəsində 
böyük 
uğurlara  imza  atmış,  nəticədə  Azərbaycanın  elmi-
pedaqoji,  təhsil  ictimaiyyəti  arasında  sayılıb-seçilən 
şəxsiyyətə, böyük nüfuz sahibinə çevrilmişdir. 
Universitetin tələbələri arasında dolaşan söhbətlər 
məndə  bu  fenomenal  insana  olan  əvvəlki  hörmət  və 
ehtiramımı bir qədər də artırdı. Xoşbəxtlikdən tale elə 
gətirdi ki, uzun illər o zaman respublikada yeganə olan 
universitetdə  tədris  işləri  üzrə  prorektor  işləmiş, 
sonralar  Azərbaycan  Dövlət    Pedaqoji  İnstitutuna 
rektor  təyin  olunmuş  Mehdi  Əliyev  mən  II  kursda 
oxuyanda  yenidən  Bakı  Dövlət  Universitetinə  rektor 
kimi  qayıtdı.  Bundan  sonra  Mehdi  müəllimi  daha 
yaxından  tanımaq  imkanı  qazandım.  Çox  keçmədi  ki, 
Universitet  müəllim  və  tələbələri  arasında  Mehdi 
müəllim  haqqında  dolaşan  miflərin  həqiqət  və 
gerçəklik olduğunu öz gözlərimlə gördüm, öz qəlbimlə 
duydum. 
Açığını  deyim  ki,  Mehdi  müəllimin  dünyasını 
dəyişməsindən 
keçən 
müddətdə 
onunla  yaxın 
ünsiyyətdə  olmuş  insanlarla,  görkəmli  elm  və  təhsil 
xadimləri ilə olan çoxsaylı söhbətlərdə hamıdan bu uca  

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
109 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
110 
şəxsiyyət  haqda  yalnız  xoş  sözlər  eşitmişəm.  Mehdi 
müəllim 
haqqında 
gördüklərim, 
eşitdiklərim, 
oxuduqlarım və bildiklərim məndə bu görkəmli təhsil 
fədaisinə  vurğunluğu  daha  da  artırdı,  onu  ideal  bir 
ziyalı, təhsil fədaisi kimi qəbul etməyimə əsas verdi... 
Doğrudur,  bu  gün  haqq  dünyasında  uyuyan 
Mehdi  müəllimi  bizdən  qırx  illik  bir  zaman  kəsiyi 
ayırır. Çoxdan idi ki, Mehdi müəllimin ziyalılığa örnək 
ola  biləcək  ömür  yoluna  yenidən  işıq  tutmaq,  onun 
şərəfli  ziyalı  həyatının  enişli-yoxuşlu  məqamlarını  bir 
daha  yada  salmaq,  65  illik  ömrünün  40  ildən  çoxunu 
yorulmadan,  usanmadan  Vətənimizdə  elmin,  təhsilin 
inkişafına,  milli  kadrların  yetişdirilməsinə  həsr  etmiş 
bu  maarif,  təhsil,  elm  fədaisini  müasir  gəncliyimizə 
yaxından  tanıtmaq  arzusunda  idim.  Son  illərdə 
Azərbaycanın  təhsil  tarixinə  dair  araşdırmalarım 
zamanı  Mehdi  Əliyev  haqqında  əldə  etdiyim  yeni 
faktlar  hazırda  təhsil  ictimaiyyətinin  diqqətinə  təqdim 
olunan bu yazının yaranmasına gətirib çıxartdı... 
Mehdi  müəllim  haqqında  böyük  məmnuniyyətlə 
qələmə  aldığım  bu  kövrək  sətirlər  az  qala  yarım  əsrə 
yaxın  bir  müddətdə  ürəyimin  dərinliyində  yer  almış 
ülvi  hisslərin  təzahürüdür,  görkəmli  elm  və  təhsil 
xadiminə, tanınmış fizik alimə, ömrünü elm və təhsilin 
inkişafı  yolunda  şam  kimi  əritmiş  böyük  Azərbaycan 
ziyalısına,  ölkəmizdə  ali  təhsilin  qurucularından  biri 
olan  uca  şəxsiyyətə  olan  dərin  ehtiramın  ifadəsidir,  - 
desəm mən yalnız həqiqəti etiraf etmiş olardım. 
Hörmətli  oxucu!  Gəlin  bu  böyük  ömür  yolunu 
birlikdə vərəqləyək. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
111 
Mehdi Sadıq oğlu Əliyev 1907-ci il dekabrın 21-
də  Azərbaycanın  qədim  və  zəngin  mədəniyyət 
mərkəzlərindən olan Gəncədə ziyalı ailəsində doğulub. 
Əslən  qədim  Gəncənin  əsilzadə  ailələsində  dünyaya 
gələn  Mehdi  müəllim  XIX  əsrin  sonundan  Gəncədə 
fəaliyyət  göstərməyə  başlamış  rus-müsəlman  (rus-
Azərbaycan)  məktəbində  və  kişi  gimnaziyasında 
mükəmməl təhsil almışdır. 
Mehdi Əliyev 1920-1924-cü illərdə təhsilini ötən 
əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  müəllim  kadrları 
hazırlayan  ilk  seminariya  kimi  yaradılan  (1914)  və 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) 
milliləşdirilən  Gəncə  Müəllimlər  Seminariyasında 
davam  etdirərək  müəllimlik  peşəsinə  yiyələnmişdir. 
Məlumat üçün onu da deməliyəm ki, həmin seminariya 
Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra 
böyük  şairimiz  Məhəmməd  Füzuli  adına  Gəncə 
Müəllimlər Seminariyası (Həmin Seminariyanın 1923-
1927-ci 
illərdə 
direktoru 
Kiyev 
İmperator 
Universitetinin  tarix  -  filologiya  fakültəsinin  məzunu 
(1916) olmuş, Azərbaycanın bir çox ali məktəblərində 
müəllim  işləmiş,  sonralar  repressiyaya  məruz  qalmış 
Cavad 
bəy 
Rəfibəyli  (1890-  1956  olmuşdur) 
adlandırılmış,  Mehdi  Əliyev  də  həmin  təhsil 
müəssisəsinin  beşinci  buraxılışından  məzun  olmuşdur. 
Burada  o,  1962-ci  ildə  Mehdi  Əliyevin  elm,  təhsil  və 
idarəçilik  sahəsindəki  zəngin  təcrübəsi  və  yüksək 
peşəkarlığı,  ən  başlıcası  isə  yüksək  mənəviyyatlı 
ziyalılığı  nəzərə  alınaraq  respublika  rəhbərliyi 
tərəfindən  Azərbaycanın ən  qocaman  pedaqoji  ali  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
112 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
113 
təhsil  müəssisəsi  olan  Azərbaycan  Dövlət  Pedaqoji 
İnstitutuna  rektor  təyin  olunmuşdur.  1965-ci  ilədək 
Mehdi  müəllim  bu  institutda  yüksək  ixtisaslı  ali 
pedaqoji  kadrların  hazırlanmasında,  elmi-tədqiqat 
işlərinin  aparılmasında,  institut  kollektivi  arasında 
sağlam  mənəvi-əxlaqi  iqlimin  formalaşmasında  əsaslı 
dönüşə  nail  olmuş,  respublikanın  peşəkar  müəllim 
kadrlarına  olan  tələbatının  ödənilməsinə  sanballı 
töhfələr  vermişdir.  Beləliklə,  Mehdi  müəllim  rektor 
kimi ali təhsilin təşkili və qurulması sahəsində bilik və 
bacarığını,  yüksək  təşkilatçılığını,  fədakar  əməyini, 
dərin  intellektual  səviyyəsini,  mənəvi  təmizliyini, 
idarəçilikdə  misilsiz  ünsiyyət  mədəniyyətini  və  şəxsi 
nüfuzunu  Azərbaycanın  təhsil  ictimaiyyəti  və  xalqı 
qarşısında bir daha ləyaqətlə təsdiqləmiş oldu. 
Bütün  bu  yüksək  əxlaqi-mənəvi  dəyərlər  1965-ci 
ildə  Mehdi  Əliyevin  yenidən  Azərbaycan  Dövlət 
Universitetinə  daha  yüksək  statusda  -  rektor  kimi 
qayıdışına səbəb oldu. O, bu məsul və şərəfli vəzifəni 
1970-ci il dekabrın 26-na kimi böyük uğur və ləyaqətlə 
daşıdı. 
Mehdi  müəllimin  universitetə  rəhbərlik  etdiyi 
həmin illərdə onun fədakar əməyi, yüksək təşkilatçılıq 
məharəti  və  dərin  intellekti  sayəsində  elm  və 
təhsilimizdə  böyük  uğurlar  qazanıldı.  Bu  illər  doğma 
universitetimizin 
tarixində 
bir  sıra  yaddaqalan 
hadisələrlə  əlamətdar  oldu.  Belə  ki,  bu  dövrdə 
yüksəkixtisaslı  kadr  hazırlığı  və  elmi-tədqiqat  işləri 
sahəsində  əsaslı  uğurlar  qazanılmış,  universitetdə  bir 
sıra  elmi  istiqamətlər  (məsələn,  neft  kimyası, 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
114 
fiziologiya,  yarımkeçiricilər  fizikası  və  s).  üzrə  elmi 
məktəblər  formalaşmış,  həmin  istiqamətlər  üzrə 
kafedralar və problem laboratoriyaları yaradılmışdır. 
Mehdi  müəllimin  təşəbbüsü  ilə  bu  illərdə 
universitet  məzunları  arasında  xüsusi  istedadı  ilə 
seçilənlərin 
sistematik  olaraq  keçmiş  Sovetlər 
Birliyinin tanınmış elm mərkəzlərinə, universitetlərinə 
aspiranturaya 
və 
stajirovkaya 
göndərilməsinə 
başlanmışdır.  Hazırda  universitetdə  çalışan  tanınmış 
professor-müəllim  heyətinin  böyük  əksəriyyəti  o 
illərdə  yetişmiş  elmi-pedaqoji  kadrlardır.  Bu  gün 
universitetin  elmi-pedaqoji  kadrları  arasında  Mehdi 
müəllimin  qayğılarından  bəhrələnən  alimlərimiz  onu 
minnətdarlıq duyğuları ilə xatırlayırlar. 
Mehdi Əliyevin rektor olduğu illər Azərbaycanın 
çağdaş  mədəniyyət  və  təhsil  tarixində  Azərbaycan 
Dövlət Universitetinin 50 illik tarixi yubileyinin (1969) 
keçirilməsi,  həmin  yubiley  tədbirində  Azərbaycanın  o 
zamankı rəhbəri, ümummilli lider Heydər Əliyevin ana 
dilində  çıxış  etməsi,  bununla  da  xalqımızın  milli 
özünüdərk  və  oyanışında  yeni  mərhələnin  başlanması 
ilə  də  yaddaşlarda  qalıb.  Bu  tarixi  yubileyin 
keçirilməsində,  təşkilində,  universitet  tarixinə  dair 
zamanına  görə  ən  sanballı  əsərin  (Xəlil  Əlimirzəyev. 
Azərbaycan  Dövlət  Universiteti  50  ildə.  Bakı:  1969) 
yazılmasında  ADU-nun  rektoru  Mehdi  Əliyevin  də 
xüsusi xidmətləri olmuşdur. 
Mehdi  müəllim  Azərbaycanda  elm,  təhsil 
sahəsində  görkəmli  təşkilatçı  olmaqla  yanaşı,  qırx 
ildən  artıq  ardıcıl  olaraq  peşəkar  müəllimliklə, 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
115 
pedaqoji 
fəaliyyətlə  də 
məşğul  olmuşdur.  O, 
respublikanın  bir  sıra  ali  məktəblərində,  həmçinin 
Tiflisdəki  Zaqafqaziya  Dəmir  Yolları  İnstitutunda 
mühazirələr 
oxumuşdur. 
Onu 
tanıyanların, 
yetirmələrinin və tələbələrinin söylədiyinə görə, Mehdi 
müəllim  özünəməxsus  qeyri-adi  pedaqoji  istedada  və 
ustalığa  malik  pedaqoq  idi.  Mehdi  müəllim  məntiqli, 
sistemli, 
aydın, 
anlaşıqlı, 
dərin 
məzmunlu 
mühazirələrini 
söyləməkdən 
xüsusi 
zövq 
alar, 
dinləyicilərin qəlbini sanki ovsunlamağı bacarardı. 
Bir  məqamı  da  xüsusi  vurğulamaq  istərdim.  Son 
dərəcə  səmimi,  geniş  ürəkli,  humanist  insan  kimi 
ziyalılar arasında tanınan və bu gün yaddaşlarda böyük 
ziyalı  kimi  qalan  Mehdi  Əliyevdən  söz  düşəndə  hamı 
etiraf edir ki, insanın yadına ilk olaraq "müəllim" sözü 
düşür.  Həmkarları  ona  həmişə  "Mehdi  müəllim",  - 
deyə  müraciət  edərdilər.  Mənə  elə  gəlir  ki,  "Mehdi 
müəllim"  ifadəsi  daha  ürəyəyatan,  qəlboxşayandır. 
Sanki  müəllimlik  onun  boyuna  biçilmişdi.  Mehdi 
müəllimdə  Azərbaycanın  köhnə  kişilərinə,  xüsusən 
klassik  müəllim-pedaqoqlara  xas  olan  bir  ürək 
genişliyi,  mərdlik,  qürur,  səmimiyyət  və  doğmalıq, 
ədəb-ərkan,  səliqə-sahman,  yüksək  davranış  və 
ünsiyyət  mədəniyyəti  cəmləşmişdi.  Açıq  etiraf  etmək 
lazımdır  ki,  Mehdi  Əliyevdən  söz  düşəndə  "Mehdi 
müəllim"  ifadəsi  insan  qəlbindən  uca  dağlardan 
süzülüb  gələn  büllur  bulaq  suyu  kimi  dodaqlara  axıb 
gəlir... 
Azərbaycanın iki qocaman ali təhsil müəssisəsinə 
uzun  illər  rəhbərlik  etmiş  Mehdi  Əliyev  təhsil 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
116 
tariximizə  təkcə  elm-  təhsil  təşkilatçısı,  maarifçi-
pedaqoq  kimi  deyil,  həm  də  elmdə  öz  sözünü  demiş 
nüfuzlu  bir  alim  kimi  daxil  olub.  O,  1933-cü  ildə  o 
dövrün  yüksək  elmi  adlarından  sayılan  (nəzərə  almaq 
gərəkdir  ki,  elə  ad  alanları  o  illərdə  barmaqla  saymaq 
olardı)  dosent  adına  layiq  görülmüşdür.  Sonralar 
(1949)  o,  bərk  cisimlər  fizikası  üzrə  namizədlik 
dissertasiyası  müdafiə  edərək  fizika-riyaziyyat  elmləri 
namizədi  elmi  dərəcəsi  almışdır.  Mehdi  Əliyevin  elmi 
əsərləri  istər  respublikanın,  istərsə  də  xarici  ölkələrin 
nüfuzlu  elmi  jurnallarında  nəşr  edilmiş,  bir  çox 
beynəlxalq  konfranslarda  məruzələri  dinlənilmiş, 
Azərbaycan  elmini  və  təhsilini  ləyaqətlə  təmsil 
etmişdir. 
Mehdi müəllim zəngin irs qoyub getmişdir. Onun 
Azərbaycan 
dilində 
fizika 
üzrə 
dərslik, 
dərs 
vəsaitlərinin hazırlanması, fızika üzrə ana dilində elmi 
terminologiyanın  tərtibi  və  unifikasiyası  sahəsində 
xidmətləri  böyükdür.  Mehdi  müəllim  ali  məktəb 
tələbələri  üçün  fizikadan  zəruri  dərslikləri  (məs.:  A.F. 
İoffe  "Molekulyar  fızika  kursu"  dərsliyi  və  s.)  rus 
dilindən  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  etmişdir.  Eyni 
zamanda ana dilində dərslik yaradıcılığına başlamış, ali 
məktəblər  üçün  "Optika"  kursundan  Azərbaycan 
dilində yazılmış ilk dərsliyin həmmüəllifi (prof. Niftalı 
Qocayevlə birlikdə) olmuşdur. 
Böyük  və  unudulmaz  müəllim,  bacarıqlı  elm-
təhsil  təşkilatçısı,  ləyaqətli  insan  olan  Mehdi  Əliyevin 
həyat  və  fəaliyyətinin  bütün  pillələrində  ən  böyük 
amalı  Azərbaycanımıza,  Vətənimizə,  xalqımıza 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
117 
ləyaqətlə  xidmət  etmək  olmuşdur.  O,  əsl  elm,  təhsil, 
maarif  fədaisi  idi.  Mehdi  müəllim  həyatının  sonuna 
qədər  bu  amal  uğrunda  mübarizə  aparmış,  bacardığı 
qədər 
təhsilimizin, 
elmimizin, 
maarifimizin 
yüksəlməsinə çalışmışdı. 
Mehdi müəllim görkəmli alim-pedaqoq, tanınmış 
elm-təhsil  təşkilatçısı  olmaqla  yanaşı,  qayğıkeş  ailə 
başçısı  kimi,  Vətənə  layiq  3  övlad  böyüdüb  tərbiyə 
etmiş,  onların  yüksək  təhsil  almasına  nail  olmuşdur. 
Onun  böyük  oğlu  Emin  Əliyev  fizika-riyaziyyat 
elmləri  namizədi,  Azərbaycan  MEA-nın  Fizika 
İnstitutunun  aparıcı  elmi  işçisidir,  Azərbaycan 
Respublikasının  Dövlət  Mükafatı  laureatı  adına  layiq 
görülüb.  Digər  oğlu  Tofiq  Əliyev  ölkənin  tanınmış 
memarlarından  biridir.  Qızı  Aliyə  xanım  isə 
musiqişünas  kimi  fəaliyyət  göstərir.  Mehdi  müəllimin 
bütün övladları atalarının böyük ziyalı adını hər zaman 
ucaltmış, ataları ilə daim fəxr etmişlər... 
Azərbaycan  elminin,  maarifinin, təhsilinin böyük 
cəfakeşi,  yenilməz  fədaisi  Mehdi  Əliyevin  Vətən  və 
xalq  qarşısındakı  xidmətləri  dövlətimiz  tərəfindən  hər 
zaman 
yüksək 
qiymətləndirilmiş, 
"Azərbaycanın 
əməkdar  elm  xadimi",  "Azərbaycanın  əməkdar 
müəllimi"  kimi  yüksək  fəxri  adlara  layiq  görülmüş, 
keçmiş  Sovetlər  Birliyinin  "Qırmızı  Əmək  Bayrağı" 
ordeni, eləcə də bir sıra digər orden və medallarla təltif 
olunmuşdur. 
Hesab  edirəm  ki,  Mehdi  müəllimin  ən  böyük 
mükafatı  yetirmələrinin,  tələbələrinin,  həmkarlarının 
ona olan sonsuz hörmət və ehtiramında, ünsiyyətdə  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
118 
 
 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
119 
olduğu  insanların  qəlbində  özünə  ucaltdığı  əbədi 
heykəldə axtarmaq daha doğru olardı. 
Mehdi  müəllim  adına  layiq  insan  idi.  Ərəb 
mənşəli  "Mehdi"  sözü  islamda  mifik-dini  obrazın 
adıdır,  anlamı  "insanları  birliyə,  haqqa-ədalətə,  irfana, 
elmə,  nura  çağıran"  deməkdir.  İslamda  belə  bir  inam 
var  ki,  ,  zaman-zaman  islam  dinində  baş  verə  biləcək 
əyintilərə,  ayrılmalara  qarşı  mübarizə  aparacaq  və 
islamın bütövlüyünü, islami dəyərlərin müqəddəsliyini 
qoruyacaq  hər  dövrün  öz  Mehdisi  olacaqdır...  Bu 
baxımdan  Mehdi  müəllim  islami  inanclarda  olduğu 
kimi, ömrü boyu insanları elmə, maarifə, elm və maarif 
nuruna,  haqqa-ədalətə,  birliyə  səsləmişdir...  O  insan 
xoşbəxtdir  ki,  adı  ilə  əməlləri  üst-üstə  düşür.  Mehdi 
müəllim belə insanlardan idi. 
Bu  böyük  elm  və  təhsil  fədaisi  şərəfli  ziyalı 
ömrünün 65-ci baharında 1972-ci ilin may ayının 5-də 
haqq  dünyasına  qovuşdu.  Bu  gün  həmin  vaxtdan  bizi 
düz  40  illik  bir  zaman  ayırır.  Lakin  bu  zaman  kəsiyi 
mehdisevərlərin  qəlbində  Mehdi  müəllimə  olan  sevgi, 
sayqı  duyğularını  azaltmayıb,  əksinə  bu  böyük 
ziyalının 
tələbələrinin, 
yetirmələrinin 
qəlbində 
yandırdığı  elm,  maarif  nurunu  daha  da  alovlandırmış, 
Azərbaycan elmi və təhsilinin inkişaf yollarını daha da 
işıqlandırmışdır. İftixar etməli haldır ki, bu gün Mehdi 
müəllimin 
əziz 
xatirəsi 
onu 
tanıyanların, 
yetirmələrinin,  həmkarlarının  qəlbində,  əməllərində 
yaşamaqdadır.  Mətləb  aydınlığı  üçün  burada  Mehdi 
Əliyevlə  uzun  illər  birlikdə  çalışmış,  Azərbaycan 
elmində,  təhsilində  görkəmli  yer  tutan  tanınmış