MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında
- FRİDRİX BODENŞTEDTİN “ŞƏRQDƏ MİN BİR GÜN” ROMANININ ÖN SÖZÜ
- BİRİNCİ FƏSIL: “ŞƏRQDƏ MİN BİR GÜN” Qafqaz üzərindən Tiflisə
- İKİNCİ FƏSİL: Gəncənin müdrik adamı – Mirzə Şəfi
- Nəzakət Əliyeva 136 getdikcə artan maraqdan mənim qulaqlarım onun ağzına tikilmişdi. ÜÇÜNCÜ FƏSİL
- DÖRDÜNCÜ FƏSİL: Müdriklik məktəbi
|
Nəzakət Əliyeva
120 ziyalılarımızdan bir neçəsinin bu fədakar insan, böyük müəllim haqda xatirələrindən müəyyən iqtibaslar gətirmək istərdim: Akademik Ağamusa Axundovun xatirələrindən: "... Mehdi müəllim böyük təşkilatçı, yaradıcı rektor olmaqla yanaşı, böyük şəxsiyyət idi. Onun şəxsiyyətində prinsipial, tələbkar insanla humanist, qayğıkeş insan vəhdət təşkil edirdi. Onun şəxsiyyəti yadımda müdriklik rəmzi kimi qalıb... Gözəl alimin, bənzərsiz müəllimin, nəhəng təşkilatçı və böyük şəxsiyyətin əziz xatirəsi onu tanıyanların yaddaşında və qəlbində əbədi həkk olunaraq qalır...". Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, professor Məsumə Məlikovanın xatirələrindən: "... Bu gün çoxsaylı mühüm hadisələrlə zəngin olan illər, zamanlar keçdikdən sonra hər birimizin cəmiyyətdə, kollektivdə müvafiq mövqe tutduğumuz bir vaxtda səni vaxtilə əhatə edən, bu dünyanı artıq tərk etmiş, lakin çoxsaylı insanların həyatında dərin, silinməz izlər buraxmış şəxslərin fərdi keyfiyyətlərini, şəxsiyyətlərinin dəyərini xüsusilə aydın dərk edirsən. Belə şəxsiyyətlər bütöv nəsillərin, ziyalılar pleyadasının hamiləri missiyasını özlərində daşıyırlar. Mehdi Sadıxoviç məhz belə insan idi və mənim xatirimdə beləcə prinsipial, obyektiv, diqqətcil bir insan, yüksək nüfuzlu bir şəxsiyyət olaraq qalmışdır...". Professor Müseyib Müseyibovun xatirələrindən: "... Hamı onu pak bir insan, təhsili, elmi sevən bir alim, Universitetimizi, Vətənimiz Azərbaycanı Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 121 özündən artıq sevən Vətən oğlu, ağsaqqal hesab etmişdir. Mehdi müəllim ən yüksək hörmətə və ehtirama layiq insan idi...". Professor Faiq Əhmədovun xatirələrindən: "...Mehdi müəllim haqqında Mehdi müəllim zirvəsində olan insanlar söhbət edə bilərlər... Mehdi müəllim çox qayğıkeş müəllim və rəhbər idi... Mehdi müəllim böyük müəllim, qayğıkeş insan və müdrik rəhbər kimi həmişə ürəyimizdədir." Professor Niftalı Qocayevin xatirələrindən: "... Mehdi müəllim Böyük Vətən müharibəsində yaralanaraq qayıtdığı gündən ömrünün sonunadək həyatını təhsilə, tədrisin təşkilinə və elmi kadrların hazırlanmasına həsr etmişdir. O, təhsil fədaisi idi.." və s. Hörmətli oxucu! Mehdi müəllim haqqında bu xoş xatirələri istənilən qədər artırmaq olardı. Ancaq hesab edirəm ki, bu deyilənlər Mehdi müəllimin sözün, geniş mənasında, uca şəxsiyyət və müdrik ziyalı olduğunu bir daha təsdiqləyir. Azərbaycan ziyalılığını təmsil edən bu böyük insana qiymət verərkən onun hansı partiyanın üzvü olduğunu, hansı böyük vəzifələrdə işlədiyini yox, yalnız həqiqi insanlığını və şəxsiyyətini göz önünə gətirmək gərəkdir. Bu mənada Mehdi müəllim böyük Azərbaycan ziyalısı, ziyalılar arasında böyük nüfuzu olan uca şəxsiyyət idi... Bir neçə kəlmə də Mehdi müəllimlə bağlı gördüyüm və eşitdiyim hadisələrdən söz açmaq istəyirəm. Yuxarıda dediyim kimi, mən tələbə olanda Mehdi müəllim Universitetə rektor təyin edilmişdi. Nəzakət Əliyeva 122 Mehdi müəllim ortaboylu, irisifətli, eynəkli, xoşsifət, ciddi görkəmli bir insan idi. Universitet dəhlizində onu görən tələbə və müəllimlər hörmət və ehtiramla ona yol verər, baş əyib salamlaşardılar. Mehdi müəllim çox böyük nüfuz sahibi idi. Universitetdə hamı onu sevənlər də, onu istəməyənlər də onun nüfuzu qarşısında, necə deyərlər, muma dönərdilər. Çünki o, sözünün ağası olan şəxsiyyət idi, müdrik qərarlar verər, haqqı-ədaləti heç zaman pozmazdı. Mən Mehdi müəllimi rektor vəzifəsindən ayrılıb kafedrada dosent kimi çalışdığı illərdə də (1971-1972) çox görmüşəm. O dövrdə də hamı ona ehtiramla yanaşar, hörmətlə salamlaşar, yol göstərərdilər. Mehdi müəllim mənəviyyatca saf, büllur kimi təmiz müəllim idi. O, bir ədalət mücəssəməsi idi. Saflıq, təmizlik, sadəlik, prinsipiallıq, xeyirxahlıq, müdriklik Mehdi müəllimi həmkarlarına, tələbələrinə, yetirmələrinə, bütövlükdə insanlara sevdirən üstün keyfiyyətlər idi... Onu da deməliyəm ki, Mehdi müəllimim mənim taleyimdə də izləri qalıb. Ali təhsil haqqında diplomumda bu böyük müəllimin rektor kimi imzası var. Ali məktəbi bitirəndən sonra Gəncə Dövlət Pedaqoji İnstitutuna işə göndərilməyimdə, Universitetin aspiranturasına qəbul olmağımda da Mehdi müəllimin xidmətləri unudulmazdır... Mehdi müəllim haqqında bu yazını Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin belə bir müdrik kəlamı ilə bitirmək istəyirəm: " Yaxşılığa öyrəşmiş və alim şəxs insanlann ən yaxşısıdır.". Doğrudan da, Mehdi müəllim yaxşıların yaxşısı, xeyirxahların xeyirxahı idi. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 123 İnanıram ki, bu böyük müəllimin əziz xatirəsi onu tanıyanların, tələbələrinin, yetirmələrinin qəlbində əbədi yaşayacaqdır. Neçə ki, Bakı Dövlət Universitetinin şanlı tarixi var, Mehdi Əliyev də həmin tarixin bir səhifəsi kimi hər zaman xoş xatirələrlə anılacaqdır. Ruhu şad olsun! ... FRİDRİX BODENŞTEDTİN “ŞƏRQDƏ MİN BİR GÜN” ROMANININ ÖN SÖZÜ Bir çox nəğməkarlardan, o cümlədən 1918-ci ildə Hötenin fars nəğməkarı Hafiz haqqında sırf insan fəlsəfəsindən bəhs edən Qərb-Şərq divanı nəşr edildikdən sonra Hannoverdə anadan olmuş Fridrix fon Bodenştedin üstünlüyü uzun illər Şərqdə yaşayaraq hələ bu gün də poeziya dolu Qafqazın adət - ənənələri ilə şəxsən tanış olması idi (1843-1845). Bu illərin poetik məğlubiyyəti şairin baş əsəri “Şərqdə min və bir gün” ilə gəldi. Bu əsər 1850-ci ildə nəşr edildi və bir çox nəşriyyatlara göndərildi. Əlbəttə, poetik məğlu- biyyət. Çünki nəsr əsərində Bodenştedin Rusiyanın Qafqazdakı valisi general Naythart tərəfindən Tiflis tərbiyə institutunun rəhbəri təyin edilməsi haqqında heç nə öyrənə bilmirik. Həm də Bodenşted bu xəlqi- tarixi səyahət təsviri romanında əsas obraz deyildir. Bu əsərin qəhrəmanı Tiflisdə Bodenştedin tatar dili müəllimi Gəncə ülaməsi, Şərq şöhrətpərəstliyindən uzaq olmayan, öz ruhlandırılmış şagirdlərinə güllü- Nəzakət Əliyeva 124 çiçəkli Şərq üsul vasitələrindən, öz taleyindən nəğmələr vəsf edərək oxuyan, onu dinləyənlərin istəni- lən mövzuda verdikləri suallara fars qəzəlinin ən çətin formasında onları susdurmağa vadar edən Mirzə Şəfidir. Mirzənin nəğmələrini onun hekayələri, əhvalatları ilə birgə oxuyanda, o tamam bir başqa ahənglə səslənir, sanki güllərin öz təbii doğma torpağından qabığı soyularaq, qurudularaq və heç bir əlaqəsi olmadan pöhrələnib qalması onun geniş yayılmış “Mirzə Şəfi nəğmələri” şeir toplusunda öz əksini tapmışdır. Beləliklə, Bodenşted aşkarcasına Mirzə Şəfinin nəğmələrini özününküləşdirərək, öz iç üzünü etiraf edərək, öz şairlik şöhrətinə böyük zərər gətirdi və nasirlərinin sıxışdırmalarından lirik incilər boyunbağısını sındırdı. Həmçinin digər cəhətdən bu şeir toplusu onun məhvinə gətirib çıxardı. Onun sonrakı əsərləri oxucu kütlələri tərəfindən Mirzənin nümunəsində qiymətləndirildi və öz məqsədinə çatmadı. Yalnız rus dilində və Şekspirin sonetlərindən çevirmələri ilə uğur qazandı. Bu tərcümələr o zaman Münhendə sevilən “Şairlər professorluğu”nda dərc edildi. Bunları isə Bavariya şahı Maks öz sevimli insanlarına səxavətlə paylayırdı, əvvəlcə slavyan dilində olanları, sonra isə ingilis ədəbiyyatının tərcümələrini Bodenştedin şairlər şahı Maksla keçirdiyi bu Münhen illəri (1854-dən 1866-cı illərə kimi) onun həyatının ən xoşbəxt illəri idi. Sonralar biz Otto Frayher fon Foldern Dorfun “Qoca Münhenlinin rəhmdil qiybətləri”ndən şairin öz həyat yoldaşı Matilda ilə olan xoş həyat tərzindən və münasibətlərindən Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 125 məlumat alırıq. Bodenşted öz dostları Qaybel və Döninqlə tez-tez görüşər və hər görüşdə biri o birinə qafiyə deyərək gözəl şeirlər düzəldirdilər. Ancaq təəs- süf ki, bunlardan heç biri bizə gəlib çatmayıb. Bodenş- ted həyatının son illərini xəstəlik içərisində, daima pul sarıdan korluq çəkərək keçirmiş və 18 aprel 1892-ci ildə Viespadendə vəfat etmişdir. “Şərqdə min və bir gün” əsəri çox ehtiyatla yenidən işlənmiş və nəhayət, zamanı keçmiş bəzi etno-qrafik hissələr əsərdən çıxarılmış və poetik sahələrə daha çox yer verilmişdir. BİRİNCİ FƏSIL: “ŞƏRQDƏ MİN BİR GÜN” Qafqaz üzərindən Tiflisə Arxamızda səhra, qarşımızda isə Qafqaz dağı ucalır. Onun parlayan zirvəsinə baxan gözlər durulur, qəlblər çırpınır. Oradan, o yerdə ki, çox şaxələnmiş Kuban öz lilli dalğalarını Xəzər dənizinin atəşgahlarına qədər axıdır, diş-diş və çat-çat olmuş hündür dalğalar hasarı keçir və o, Asiyanı Avropadan ayırır. Dağların ayağında bitən saf və sağlam bitki aləmi, sıx yaşıllıq sanki enli bir kəmər kimi onun yan- yörəsini basmış, orada nəhəng qaya silsilələrinin üzərinə dırmaşmış çəmənliklər dalğaların çılpaq gözəlliklərinə qədər yuxarı qalxmışdır. Bunlardan lap yüksəkdə isə qəribə rənglər çalarlığında bərq vuran təbəqələr sol tərəfə Kazbexi sağ tərəfdə isə Elbrusu göstərirdilər və onların hər ikisindən eyni məsafədə Nəzakət Əliyeva 126 olan piramida formalı Pasmumta öz ağ qarlı başı ilə mavi səmaya dirənmişdi. Heç bir Avropa dağı səhradan gələn səyyaha, ümumilikdə, Qafqazın üstün olan gözəl mənzərələrini bəxş edə bilməzdi. Səma boz buludlarla örtülür, sıx duman görməni çətinləşdirir, sonra bir anda buludlar dağılır, duman çəkilir və dağ öz möhtəşəmliyi ilə yerində dayanır. Beləliklə, mən II Yekaterinanın şərəfinə salınmış Yekaterinoqrada gəldim. Bizi buraya gətirən yol Rusiyadan keçərək iki qola ayrılırdı; bunlardan biri Xəzər dənizinə, digəri isə göylərə yüksələn Qafqazdan keçərək Gürcüstanın mərkəzinə aparırdı. Biz sonuncu yolu seçdik, bu yol Terek çayı boyunca keçərək, böyük və kiçik Qabardağı ayıraraq bizi Vladiqafqazın yorucu döngələri ilə dağın arxasına aparırdı. Biz Kazbek kəndinə yollandıq. Yolumuz gah güclü yağmış qar kütləsilə, gah da qalaqlanmış qranit və ya daşlarla, ya da yüklənmiş dəvələrlə irəliləyən karvanla kəsilirdi. Kazbek kəndi (gürcülər onu Stepan Tsminda adlandırırlar) dağın ətəyində yerləşir. Sarsdan Stepan Tsmindaya qədər olan çətin yolu mən piyada gəldim və əziyyətli səyahətdən yorğun və əzgin halda axşam kəndə çatdım. Boğanaqlı otaqlarda çox dözə bilmədim. Qısa istirahətdən sonra yenidən bayıra təmiz havaya tələsdim və kəskin soyuğa baxmayaraq, gecənin yarısını azad səma altında keçirdim, aydın ay işığında gözlərim önündəki əzəmətli surətlərə baxmaqdan doymurdum. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 127 Səhradan dağlara qəfil gəlişim, günün möhtəşəm təəssüratları, qeyri-iradi üzə çıxan tarixi xatirələr; indi qoca, məşhur Qafqazın ortasında olmaq fikri, bəziləri onu insan övladının beşiyi, digərlərini isə hasar adlandırdığı Mərkəzi Asiyadan Avropanın üzərinə yüksələn bu dağlar – bunlar hamısı, məni elə həyəcanlandırmışdı ki, mən ətrafımdakı yeni dünyanı ikiqat canlı dərk edirdim. Mənim qarşımda öz dəhşətli gözəlliyi ilə nəhəng Kazbek ucalırldı, çoxlu mahnılar vəsf edilmiş əfsanəvi dağ, onun zirvələrində periodik olaraq altı və ya yeddi ildən qalaqlanmış qar və buz kütlələri qorxunc lavinalara səbəb olur və insanlara kəndlərə fəlakət gətirirdi. İki dənizdən sonra o öz qollarını geniş açır, dünyanın iki hissəsinə onun uzaqgörən gözləri nəzər salır; buradakı ölkələr Osetiya, Kisti, Qalqay sanki bu dağların ayağına hörülüb. Bu gözəl gecənin mənə etdiyi təsirləri, sətir-sətir öz gündəliyində əks etdirmişəm. İKİNCİ FƏSİL: Gəncənin müdrik adamı – Mirzə Şəfi Yeni canişinlə Gürcüstana gəlmiş bəzi Moskvalı dostlar mənim qədim Kür şəhərinə gəlişimi şən ziyafətlə qeyd etməyi qərara aldılar. Gürcü həyatının ləzzətini mənə qabaqcadan dadmaq üçün lövhədə hər şey Asiya adətlərinə görə sıralanmışdı. Rəngli paltarı gənc gürcülər yeməkləri paylayırdılar; bir qamətli erməni gümüş suyuna çəkilmiş nəhəng kəl buynuzlarına alov saçan, qan kimi Nəzakət Əliyeva 128 qırmızı Kaxet şərabı doldururdu; başında piramida formalı papağı, əynində mavi cübbəli, hiyləgər sifətli fars müğənnisi mavi barmaq ucu ilə çengir (simli alət) çalır və Hafizin ən sevilən qəsidələrindən oxuyurdu. Təəccüblü gözlərimlə hara baxırdımsa, orada heyrətlər və yeniliklər aşkar edirdim. Mən uşaqlıqdan oxuduğum və arzu etdiyim min bir gecə nağıllarında sanki həqiqətən yaşayırdım. Gah yemək yeyilir, gah söhbətlər aparılır –mahnı, rəqs, gülüş və ən əsası hamı sərxoş olurdu. Müğənni Şirazın mahnılarının sevimli tonları elə qəribə tərzdə səsləndirilirdi ki, adamı məst edirdi. Qırmızı Kaxet şərabı artıq qonaqların sifətində əks olunurdu. Onun atəşi mənə də təsir etdi, səyahətlərdən yorulmuş bədənim rahatlıq tələb edirdi. 14 gündən bəri idi ki, mən çarpayı üzü görməmişdim. Nəmli-şehli gecələri gah arabalarda, gah nimdaş xalçaların üstündə, gah da kasıb dağ komalarında keçirmişdim. Yorğun gözlərim yumulur açılır və nəhayət, mən yuxunun təzyiqinə tab gətirə bilməyib və öz otağımı axtarmaq üçün ziyafəti tərk etdim. Mən oyananda şərabın güclü təsirini ən çox başımda deyil, ayaqlarımda hiss etdim, çünki Kaxet şərabının belə xüsusiyyəti var idi ki, o başda deyil, bədənin aşağı ətrafında nadir ağırlıq yaradırdı. Bəzi cənabların dostcasına müdaxiləsi olmasaydı, Tiflisin döşəməsiz, itlərlə dolu küçələri ilə gəzib heç vaxt mənzilimə çata bilməyəcəkdim. Ay işıqlı, gözəl ətirli bir gecə idi, belə bir əsrarəngiz gecə yalnız Gürcüstan səmasında görünə Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 129 bilərdi, ay elə işıq saçırdı ki, onun parıltısı sirlərlə dolu, incə bir örtüklü mülayim günəş işığıdır. Sərin gecədə bu uzun gəzinti məni bir qədər gümrahlaşdırdı; səmadakı çox cazibəli parıltısı olan ulduzlar, uzaqda isə yarım ay formasında olan Kazbekin zirvəsi ucalırdı, nağılvarı gözəlliyi olan şəhər büsbütün sanki mənim ayaqlarımın altında idi və buradan Kürün parlayan dalğaları aydın görünürdü. Güclü bir hiss pəncərəmdən görünən bu xoş mənzərədən ayrılmağa qoymurdu. Mənim otağımdan çıxan qapı yuxarıya-evin dövrəsinə fırlanan bir qalereyaya aparırdı və mən gördüm ki, bu qalereya hələ tam hazır deyildi, yerə kərənlər və taxtalar düzülmüşdü. Çox böyük həyəcanla mən bu qalereyaya gedən qapını açdım və həmin anda beynimdə Puşkinin bu qafiyələri səsləndi: (hərfi mənada) Gürcüstan təpələrinə gecə qaranlığı çökəndə Araquanın dalğaları mənim qarşımda köpüklənir. Mən bayıra çıxdım; ayağımı taxtanın üstünə qoyanda, zərbədən yerə yıxıldım, qışqırtı, bağırtı və ən nəhayət, qan içində həyətdə bayılıb qaldım… Həyatım bahasına başa gələn bu hadisənin gerisini gündəliyimə daxil etmədim, çünki bu mənə ikiqat əzab verərdi. Sizin bilməyiniz üçün bu kifayət edər ki, bədənimin çox hissəsi dəhşətli yaralanmışdı, bu isə ağrıdıcı müalicə və qayğıkeş qulluq tələb edirdi. Bu vaxt mən kitablar və oxu ilə başımı qatırdım. Nəzakət Əliyeva 130 Hər şeydən əvvəl bunu qeyd etmək istərdim ki, mənə tatar dilini öyrətmək üçün müəllim lazım idi, çünki Qafqaz ölkələrində lazımi dili mümkün qədər tez öyrənmək istəyirdim. Təsadüf mənim seçimimə kömək etdi, yazı müəllimim Mirzə Şəfi (Gəncə alimi, ülaməsi) dediyi kimi, o bütün adamlardan savadlı və müdrik idi. Əslində, o özünü yerli təvazökarlığı ilə yalnız Şərqin ilk ülaməsi adlandırırdı; onun fikrincə Qərbin, yəni Avropanın övladları hələ zülmət və inamsızlıq içərisində yaşayırlar, o, həmçinin özü üçün belə fikirləşirdi ki, o, müdrikliyinə və savadına görə hamımızı ötüb keçmişdir. O, belə ümidlə yaşayırdı ki, çalışqanlığının, maarifçiliyinin və müdrikliyinin sayəsində təkcə Şərqdə deyil, həm də Qərbdə uzun müddət diqqət mərkəzində olacaq. Onun dediyinə görə mən onun beşinci şagirdiyəm. Bu ondan irəli gəlirdi ki, Mirzə Şəfi elminin hikmətinə Tiflisdə tələbat çox idi. O, sözlərinə belə davam etdi: «Mənim dörd sələfim, öz ölkələrinə, məni Avropaya qayıtdıqdan sonra Şərq təhsilini bütün qüvvələri ilə öz kadrları arasında yaymağa söz vermişlər. Mənə isə xüsusi bir ümidlə yanaşırdı, yəqin ki, mənim hər dərs üçün verdiyim gümüş pula görə; nəyi və necə öyrəndiyim üçün bu Gəncə ülaməsinin qeyri-adi yüksək qiyməti var. Həmişə olduğu kimi ən anlaşılmayanı budur ki, bu müqəddəs dilləri başa düşməyərək biz özümüzü alim və ya ülamə adlandırırıq və bu adla bütün dünyanı gəzirik. Bu müqəddəs dilləri öyrənmək üçün onu müəllim seçməkdə mən uğurlu seçim etmişdim. Bu Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 131 uğurlu seçimi o mənə əyani surətdə bildirirdi. «Mən, Mirzə Şəfi, dedi - o Şərqin ilk alimiyəm, mən şagirdim kimi isə, ikinci sənsən! Sən məni düz başa düşməlisən. Mənim Ömər Əfəndi adında bir dostum var, o ölkənin alimləri içərisində doğrudan da üçüncüyə layiq olmayan çox ağıllı bir adamdır. Əgər mən həyatda olmasaydım və Ömər əfəndi sənin müəllimin olsaydı, onda birinci sən də onun şagirdi kimi ikinci olacaqdın». Fikirlərini bu cür izah etdikdən sonra Mirzə Şəfi şəhadət barmağını alnına söykəyib hiyləgər baxışla mənə baxdı, mən isə dinməz halda başımı yırğalamaqla razılığımı bildirdim. Mirzə Şəfinin dərslərinə görə paxıllığını çəkən rəqib alimlər içərisində Bağdadlı tanınmış Mirzə Yusifi göstərmək olardı. O, Bağdadda ərəb dilində təhsil aldığına görə özünü oralı hesab edirdi, o, özünü Mirzə Şəfidən çox dərin bilikli kimi qələmə verir və hətta bir dəfə söhbət edərkən elm adamları arasında onu «eşşək» adlandırdı. «Bu adam heç vaxt səliqəli yaza bilmir – deyə Yusif mənim hörmətli Mirzəmin məzəmmətləyirdi - mahnı oxumağı isə heç bacarmır. İndi mən səndən soruşuram: Elm yazısız nədir? Alimlik nəğməsiz nəyə lazımdır? Mirzə Şəfi mənim qarşımda nəyə qadirdir?». Bu anda o, xüsusilə, onun Yusif adının gözəlliyindən və onun həzrət adı kimi bir çox şairlər tərəfindən tərənnüm edilməsini qulaqbatırıcı danışıq qabiliyyəti ilə aravermədən deyərək sübut etməyə çalışırdı ki, adlar boş yerə səslənmir, onların gözəlliyi Nəzakət Əliyeva 132 və böyüklüyü mənalarında ifadə olunur və bu adların gələcək daşıyıcısı bunlardan az və ya çoxunu özündə təcəssüm etdirir. Misal üçün əgər o, Mirzədəki insanlar qarşısında ismətdən və bakirəlikdən müdrik və həsrətə çevrilmiş Yusif ola bilsəydi… O, mənə öz əlalığını daha yeni sübutlarla isbat etməyə hazırlaşanda, ön otağın çəkələklə döyülməsi mənim möhtərəm müəllimimin gəlişindən xəbər verdi. Bu ölkənin adətinə görə o, çəkələklərini qapının önündə çıxararaq otağa təmiz və əlvan corablarla daxil oldu. O, mənim qonağımın gəlişinin səbəblərini araşdıran kimi görünürdü, çünki o, qəfildən tam sıxılıb utanmış Yusifi başdan-ayağa qədər nifrətlə süzərək öz hisslərini ifadə etmək istəyəndə mən onun sözlərini kəsdim: «Mirzə Şəfi, Gəncəli alim, mənim qulaqlarım nələr eşitdi» Sən özün nə yaza bilirsən, nə də mahnı oxuya bilirsən, bundan belə məni öyrətmək istəyirsən; Sən elm adamları arasında eşşəyin birisən- Bağdadlı alim Mirzə Yusif belə deyir!». Mirzə Şəfinin sifətindəki narazılıq getdikcə tam rişxənd ifadəsinə çevrildi: o əllərini bir-birinə vurmağa başladı, onun qulluqçusu bu işarəyə görə ona adətən təzə qəlyan gətirirdi, ancaq bu dəfə Mirzə Şəfi qalın pəncəli çəkələklərini tələb etdi. O, onlardan birini götürüb rəhmsizcəsinə Bağdadlı ülaməni elə vurdu ki, o, əbəs yerə yalvarıcı hərəkətlərlə və sözlərlə cəzasını yüngülləşdirməyə çalışırdı. Mirzə Şəfi qəddarlaşmışdı. «Necə, sən mənim kimi alim olmaq istəyirsən? Sən bu fikirdəsən ki, mən mahnı oxuya bilmirəm? Gözlə, mən Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 133 bu saat sənə musiqi çalaram! Mən yazmağı da bacarmıram? Bu saat dərinin üstündə yazaram, görərsən!». Bu sözlərdən sonra onun başına zərbə dəydi. Bağdadlı ülamə Gəncə ülaməsinin zərbələrindən fəryad qoparıb zingildəyərək özünü ön otaqdan pilləkənlərə tərəf atdı. Mənim gözlədiyimdən artıq sakit halda Mirzə Şəfi qələbə çaldığı alimlik döyüşündən geri qayıtdı. Məni nəsihətlədi ki, heç vaxt Yusif və onun kimi yalançı müəllimlərə qulaq asmayım, ancaq onun rəhbərliyi altında sadiqcəsinə səbirlə gözləyim. «Belələri sizə hələ çox rast gələcək» - deyə o davam etdi; «ancaq sən özünü onlardan döndərməlisən, çünki sən onlardan müdriksən. Şair necə demişdir, kim üzündən oxuya bilmir, deməli o böyük vəzir olmaq istəyir. Bu insanlar nə kitab, nə də mahnı oxumağı bacarırlar. Onların tamahkarlığı müdrikliklərindən daha böyükdür. Onlar heç vaxt öyrənmək üçün deyil, ancaq qarət etmək üçün gəlirlər. İştahları dişlərinin altındadır. Bu anda o ağ dişlərini mənə göstərdi və hündür papağını yan tərəfə qoydu, o, adətən başı təzə qırxıldıqda belə edirdi, çünki ona elə gəlirdi bu halda onun qarşısında dayanmaq mümkün deyil, bu bütün qadınlarda ona məhəbbət, kişilərdə isə rəğbət oyadacaq. Mən onun zəif damarını tapmışdım, hər dəfə o mənə təzə qırxılmış başını göstərəndə, mən ona tərəf deyirdim: «Sən necə də gözəlsən, Mirzə Şəfi!». Nəzakət Əliyeva 134 Bu axşamkı sərt başmaq döyüşünə baxmayaraq, o bir qədər kefi açıq görünürdü, çünki o bizim tanışlığımızdan bəri ilk dəfə idi ki, mənimlə çaxır içmək istəyirdi, bunu o həmişə halbuki rədd edirdi, çox böyük vicdanlılığa görə deyil, o qorxurdu ki, mən Avropada insanlara bu haqda söyləyərək, onun müəllim şöhrətini və müdrikliyini zədələməyə bilərəm. Ancaq o, hislərin təsirinə çox müqavimət göstərə bilmədi; o bir badə şərab içdi, sonra ikincini, üçüncünü və şərab onun dilini elə açdı ki, o, çox söhbətcil və sadəlövh görünürdü. «Hafiz nə deyir?», deyə o, gülümsəyən baxışla qışqırdı: «Şerin hərfi tərcüməsi» Şərab ülamələr içkisidir, Bütün möminlərin müdriki. Çünki çoxlu mərhum ruhlar onun ətrafında gəzib fırlanırlar. «Əslində-deyə o davam etdi –çaxırın ləzzəti axmaq xalq üçün maneə, əngəl ola bilər. Biz filosoflar Quranın qayğısına qalmışıqmı? Bizim xalqın müdrikləri və müğənniləri şərabı mədh etmişlər – biz onların sözlərini korlamalıyıq?» öz fəlsəfəsinin dünəndən deyil, çoxdan yarandığını mənə sübut etmək üçün o, belə bir mahnı oxudu; onun dediyinə görə on il bundan əvvəl şərabı çox sevən mömin bir mollanı evə göndərmişdi: (hərfi tərcümə). «Molla, şərab safdır Günahkarı isə söyülməlidir- Mənim sözümü məzəmmət etmək istəsən, Bunun içində həqiqəti görərsən. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 135 İbadət deyil məni, Məscidə aparan Sərxoş olduğum üçün Mən yolumu azdım!». Badənin ardınca badə, mahnının ardınca mahnı; birdən Mirzənin baxışları tutuldu; o, fikirlərə daldı və tutqun halda uzaqlara gözünü zillədi. O, bir an beləcə oturdu və mən onun dinməz baxışlarına mane olmağa cəsarət etmədim. O ağzımı açanda çox gözəl tonla səslənən sözlər eşitdim: «Məni məhəbbətin ağrısı əydi! Sorun məndən: kim üçün? Məndə yalnız ayrılığın acısı qaldı Sorun məndən: kimdən? Mən onun sözlərini kəsdim: «Mirzə Şəfi, sən vurulmusan?» O başını qəmli halda yırğalayaraq mənə baxdı, sonra isə səhv etmirəmsə, Hafizin mahnısını oxudu: (hərfi tərcümə). «Sonu bilinməyən qəmli məhəbbət cığırına girsən, Qarşısı alınmayan ölümdə öz təsəllini taparsan». O mahnını sona qədər oxudu, sonra mənə tərəf çevrilib dedi: «Xeyr, mən vurulmamışam, ancaq bir dəfə heç kəsin sevə bilmədiyi qədər sevmişdim!». Siz fikirləşə bilərsiniz ki, mən möhtərəm Mirzənin məhəbbət sirrini öyrənmək üçün dəridən- qabıqdan çıxıram. Biz gecə yarıya qədər birgə oturduq, Nəzakət Əliyeva 136 getdikcə artan maraqdan mənim qulaqlarım onun ağzına tikilmişdi. ÜÇÜNCÜ FƏSİL: Mirzə Şəfi Vazehin məhəbbət hekayəsi Gəncə ülaməsinin ilk məhəbbəti «Mən Züleyxanı ilk dəfə görəndən bəri, -deyə Mirzə Şəfi öz hekayəsinə başladı, - artıq on bir il ötüb, Gəncə xanı İbrahim xanın qızı. Onun gözəlliyi haqqında sənə nə deyə bilərəm? Onun gecə qaranlığı qədər qara, həm də eyni zamanda bütün səma ulduzları kimi parıldayan gözlərindənmi, zərifliyindənmi, yoxsa sevimli əllərindənmi, aşağıya burulmuş əbədiyyət kimi uzun ipək saçlarındanmı, Hafizin qızıl güllərinin ətrindən xoş ətirli ağzındanmı danışım!? Nə qədər desəm də, sən başa düşməyəcəksən, çünki insan onun qüvvəsindən kənar olan şeyləri qavramağı bacarmır. Artıq altı ay idi ki, mən hər gün onu gözlərimlə izləyirdim, gündüzlər uşaqlıq rəfiqələri ilə evin damında oturanda, axşamlar isə öz kənizlərini qarşısında ay işığında rəqs etdirəndə. Mən onunla heç bir kəlmə də danışmamışdım və hələ bilmirdim ki, o mənə nəzər yetiribmi. Mən ona yaxınlaşmağa necə cəsarət edə bilərdim? Necə ki, insan günəşə yaxınlaşa bilər? Ancaq onun sifətinin parıltısından zövq ala bilər. Gündüzlər mən həmişə çox böyük ehtiyyatla hərəkət edirdim. Çünki artıq İbrahim xan mənim onun qızına məhəbbətli baxışlarımı hiss etmişdi, mənim Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 137 həyatım korlana bilərdi. Axşamlar isə mən arxayın olurdum, çünki saat 8-dən sonra İbrahim xan onun otağının astanasına keçmirdi. Ondan sonra mənim nəğmələrimin alovlu sətirləri hər şeyi sındırırdı; gah Hafizin, gah da Caminin qəzəlləri. Ah, sərin külək, öz yerində əs, hansı ki, sənə məlumdur- Və o şirin sözü etiraf et. hansı ki, sənə məlumdur! Cavabı qalsın, çünki o məni Ağrıdacaq, Ancaq o məni xilas edəcək, Gəl və izhar et, Nəyi bilirsən! Adətən mən öz nəğmələrimi oxuyurdum. Mirzə Şəfiyə borc alınmış bəzək nə gərəkdir? Kimin səsi mənim səsimdən, kimin nəğmələri mənimkindən gözəl səslənir? Nəhayət ki, xanımın nəzərlərinin mənə tərəf yönəldiyini gördüm. İbrahim xan Sərdarın ordusunda Moskva düşmənlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün Tiflisə getmişdi. İndi mən sərbəst baxa bilir və eşidirdim, mənim səsim və sifətim Züleyxanın nəzərindən kənarda qala bilməzdi. Axşamın qaranlığında əbəs yerə iki saat səbirsizliklə gözləyərək və mahnı oxuyaraq pusquda durdum. İbrahimin damında qadınlardan heç kəs gözə dəymirdi, öz otağıma qayıtmaq istəyəndə, üzü ağ örtüklə örtülmüş, sakit addımlarla gələn bir surət Nəzakət Əliyeva 138 qarşımda dayandı və bu sözləri dedi: «Ardımca gəl, Mirzə Şəfi və mən getdiyim yerə diqqət yetir.» Ürəyim titrəyişli gözləmə ilə çırpındı. «Başım üstə!»- ağlım özümə gələn kimi bir qədər aralı ehtiyatlı addımlarla bu ağ örtüklünü izlədim. Biz addımladığımız bu yeganə döngənin sağında dağa qalxan cığır vardı. Biz bu tərəfə döndük. Tapdığımız balaca gizli yer bizi insanların marağından qoruyurdu. Mənim ürəyim bu kənizi kimin göndərdiyini deyirdi». «Mən güman etdim ki», - deyə, - mən Mirzənin sözünü kəsdim, bu anda yenə boğazını şərabla isladırdı, «mən güman etdim ki, onu Züleyxa göndərmişdir». O mənim fikrimlə razı olmayan kimi görünürdü. «Günəş özü yerə enə bilərmi? – deyə başladı, o - Züleyxa özü məni yanına yuxarı çağırmadan necə tək qala bilər? Başlanğıc olmadan son gələ bilərmi və ya günəş çıxmadan gündüz ola bilərmi?». O bir badə şərabı içəri ötürüb öz hekayəsinə davam etdi: «O, mənim sirli yol yoldaşım sükutun möhrünü vurdu. Mən Fatiməyəm- dedi o Züleyxanın etibarlı adamı. Mənim sahibəm sizə rəğbətlə baxır. Sənin səsinin ahəngi onun qulaqlarını şad edir və mahnılarının mənası isə ürəyini riqqətə gətirir. Mən sənin yanına ağamın xəbəri olmadan öz istəyimlə gəlmişəm və istərdim ki, mənim sözlərimdən təsəlli tapasan, çünki mənim sənə rəğbətim var və sənin ona olan məhəbbətindən əzab çəkməyin məni incidir». Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 139 Züleyxa öz yazıq kənizinin beləcə qaçmasına qulaq yumdu? - deyə mən sevincdən və xoşbəxtlikdən yırğalanaraq qışqırdım. «Allah min! Allah bir! Minlərin Allahı birdir! Onun böyüklüyü onun xeyirxahlığındadır və onun yolları çox gözəldir! Mən nə etmişəm ki, o öz mərhəmət fırtınasını Züleyxanın əli ilə mənim başıma tökür və mahnılarının mənbəsini gözəlliklər dənizinə qərq edir?». «Sən yaxşı edirsən ki, - dedi, - Fatimə, - Allahın mərhəmətini və mənim hökmdarımın gözəlliyini vəsf edirsən. O, gözəllik üzüyünün ən qiymətli qaşıdır, xoşbəxtlik çələnginlə bir mirvaridir. Onun utancaqlığı, həyası və günahsızlığı gözəlliyindən böyük olsaydı, çoxdan öz iltifatı haqqında sənə işarə verərdi. Həm də o, onu incə məhəbbətlə sevən atasından qorxur, çünki atası heç vaxt ona yazıq bir Mirzəyə könül verməyə icazə verməz. Avarlı Əhməd xan indi İbrahim xanla Moskva ordusuna nəzarət etməyə gedib, onun çoxdan Züleyxada gözü də var və atası bu hərbi yürüşdən qayıdan kimi qızını ona verəcək. Ona görə biz çalışmalıyıq ki, Əhməd xan qayıtmamışdan siz məhəbbətiniz arzu olunan məqsədə yönəlsin. Sabah axşam münəccim adamları minarədən ibadətə səsləyəndə, sən evin bağının yanında görsənərsən, mən Züleyxanın baxışlarının sənə tərəf yönəltməyə çalışaram, sən onun xoşuna gələn mahnılardan birini oxusan, yəqin ki, qönçəyə sahib ola bilərsən». Fatimə beləcə çox danışdı: «Mən ən vacibini sənə dedim». Mən üstümdə qiymətli nəyim vardısa, saatımı, Nəzakət Əliyeva 140 pul kisəmi ona bağışladım və hətta sağ yanağındakı qara ləkənin getməsi üçün ona tilsim, dua yazacağıma söz verdim. Biz sonrakı görüşlərdə anlaşmaq ümidi ilə ayrıldıq». Mirzə Şəfi öz hekayəsini dərindən köks ötürməklə dayandırdı və yeni doldurulmuş badəni götürdü. Mən onun hekayəsinin bəzi qaranlıq anlarını aydınlaşdırmaq üçün bu kiçik fasilədən istifadə etdim. «Sənin bu sözlərinin mənası nə deməkdir, yəni narazılığın tikanlı, qönçə ilə bağlı məna, Fatimənin dediyi kimi, sən yəqin ki, onun ola bilərsən?». «Sən o qədər təcrübəsizsən ki, bilmirsən məhəbbət nə ifadə edir?-deyə o, canıyananlıqla sözə başladı – gənc qadın heç bir kəlmə kəsmədiyi kişi ilə olmamışdan əvvəl öz hisslərini necə ifadə etməlidir?». Bu anda Mirzə mənə öyrətdiklərinin hamısını qafiyə ilə necə deyirdisə, fikirlərini belə izah etdi. Tikan inkar etməyə bir işarədir. Qəzəb və narazılığı – Bunun üçün o birləşməyə çalışır Tikanla işarəni mənə çatdırır. Həm də qızıl gülün qönçəsini atır, Gənc xanım mənə işarə üçün. O deməkdir, talelər üçün əlverişlidir, Yalnız sadiq fikirlə, səbirlə gözləməyim!. «Başa düşürəm», - dedim mən, «əhvalatının gerisini söylə». Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 141 «Ertəsi gün axşam» - deyə Mirzə yenə söhbətinə başladı, - «Mənim vaxtım az idi. Mən bütün günü elə bir məhəbbət mahnısı yazmışdım ki, heç bir qadın onun qarşısında dayana bilməzdi. Mən öz nailiyyətimə əmin olmaq üçün bu mahnını, bəlkə, iyirmi dəfə öz-özümə oxudum. Sonra isə başımı qayçı ilə tər-təmiz qırxdırdım və hamama getdim. Axşam çox sakit və gözəl idi. Mənim dayandığım bağın yanında Züleyxanı çox aydın görürdüm; o, Fatimə ilə damda yalnız idi və örtüyümü bir qədər arxaya atmışdı bu isə onun iltifatına işarə idi. Mən bir qədər cəsarətlənib tər-təmiz qayçılanmış, ağ başımı gənc xanıma göstərmək üçün papağımı bir qədər arxaya boynumun dalına itələdim. Başa düşə bilirsənmi, bu qadın ürəyimə necə təsir edir? Ah, o vaxt mənim başım bundan çox ağ idi, artıq o vaxtdan bəri on il keçib!». O, ürək ağrısı ilə danışırdı və öz söhbətinə geri qayıtmaq istəyəndə mən onun sözünü kəsdim. «Gənc xanımların ürəyini fəth etmək üçün sənin başın elə indi də kifayət qədər ağdır. Bir də sən mənə o yazdığın məhəbbət mahnısını oxumağın və onun Züleyxaya necə təsir etməsi haqqında danışmadın». «Mən mahnını, - dedi Mirzə iki qat badam içinə büküb dama tulladım. Sonra isə onu oxumağa başladım: (Hərfi tərcümə). Sərvboylu, gözləri ceyran Sərv qamətin və gözlərinin parıltısı edir heyran. Küləyin Şiraz çöllərindən gətirdiyi xoşətir Nəzakət Əliyeva 142 Dağların xoş mehi sənin ağzında itir Hafizin bizə oxuduğu bütün xoşnəğmələr nədir ki, Sənin ağzından çıxan bir sözün yanında Qızıl gülün çiçək piyaləsini bülbüllər qurtumla içir. Sənin qızıl gül dodaqların və ağzın məst edir, Günəş, ay və göydəki bütün ulduzlar Uzaqdaqdan yalnız sənin üçün parlayır, sayrışır Mən özüm, ürəyim və mahnımın avazı Sənin gözəlliyinin əsiri, sənin gözəlliyinin vəsfi». «Allah necə də gözəldir», -deyə, -mən qışqırdım. «Mirzə Şəfi, sənin sözlərin ruhlar ölkəsinin pərilərin mahnıları kimi şirin səslənir; Sənin qarşında Hafiz kim olur ki»? Bir damla okeana qarşı nədir ki?». «Bu yalnız, başlanğıc, hazırlıq», dedi gəncəli alim, «əslində məhəbbət qafiyələri indi gəlir:» (hərfi) Utancaq və sadiq bir məna ilə Məhəbbət ibadətgahına yaxınam. Mən bu mahnını sənə göndərirəm Xoşətirli, bu sual gübünü! Ya sevinclə, ya da hirslə onu Bəxş et, ürəyimə ölüm ya da həyat Qızıl gülü, qönçəsini ya da tikanı at Sənin açılmanı gözləyirəm səbirsizliklə «Bəs Züleyxa nə etdi?» «O, gülümsəyərək mənə aşağıya qönçə atdı və mən ilk dəfə onun gözəl sifətini bütün gözəlliyi ilə gördüm!». Necə demişdi Füzuli! Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 143 «Sənin yanına gəlmək üçün, həyatım, mən həyatımı verdim, Rəhm elə, çünki yalnız sənin üçün mən həyata gəldim». «Mənim üçün də belə olmuşdu. Züleyxanın məni sevdiyini biləndən sonra, köhnə xəyallarla dolu həyatım sona çatdı və mənim üçün yeni, əsl həyat başlandı. Kim öz məhəbbətini vüsalına çatmaq üçün saatları sayır, kim onun şərəfinə nəğmələr oxuyur, kim onu görmək üçün addımlar atır. Mənim üçün xoşbəxtlik günəşi doğmuşdu; bütün əvvəlki maneələr həyatın iltifatı ilə aradan qalxmışdı. Hətta mənim məhəbbətim Gəncədə də dildən-ağızdan düşmədi; mənim bütün tanışlarım mənə qulluq göstərməyə başladılar, bəziləri mənə olan dostluq münasibətindən, bəziləri isə İbrahim xana olan nifrətindən. Züleyxanın mənə qızıl gül qönçəsi bağışladığı o xoşbəxt günlərdən altı həftəyə yaxın vaxt keçmişdi və birdən mənim bu xoşbəxtlik ümmanımı təhlükəli buludlar qaraltdı. İbrahim xan qızının adaxlısı Əhmədxanla qoşun düşərgəsindən geri qayıtdı. Xəbər məni elə qorxutdu və mən ayıldım. Dəhşətdən sanki qartal qanadları taxıb ümidlər dağına qalxdım. Mən hiss edirdim ki, taleyimin hökmü yaxınlaşır və bu mənə cəsarət verirdi. Bir şeyi fikirləşirdim ki, məni həyata bağlayanı itirsəm, onda yazıq Mirzənin bu dünyada təsəllisi qalmayacaq, onun Nəzakət Əliyeva 144 üçün mən hər şeyi elə ölçüb-biçməliyəm ki, mən qazanım. Əhməd xan bir dəstə atlısını kəbin hədiyyəsi gətirmək üçün Avariyanın paytaxtı Xunsaqa göndərmişdi, sonra isə o öz seçdiyini vətəninə aparacaqdı. Gəncədə hər iki şanlı xanın qayıtma şərəfinə bayramlar və döyüş oyunları keçirilməyə başladı. Züleyxanın arzusu ilə xanəndələr bayramı da keçirilməli idi. Ölkənin bütün xanəndələri buraya dəvət olundu və hər kəs xanımın şəninə mahnı oxumağa hazırlaşırdı. Bilirsən ki, belə bayramlarda qalib gələn yüksək mükafatlandırılırdı və digər bütün xanəndələrin simli alətdəki çalğısını sındırmaq hüququ qazanırdı. Mən əvvəlcədən bilirdim ki, hamıya qalib gələcək, çünki məni ruhlandıran mənbə onların heç birində yox idi. Qızıl gül açmayan yerdə bülbül necə cəh-cəh vurar? Məhəbbət olmayan yerdə necə mahnı oxumaq olar? Mənim fikirlərimə görə mahnı bayramı mənim taleyimin dönüş günü olacaqdı. Mən öz sirrimə bir ermənini də cəlb etmişdim, sən bu haykların necə bic-hiyləgər olduğunu bilirsən?! O Şirvan ölkəsində Şamaxıya karvan aparmalı idi və mənə, bir də mənim Züleyxama bir dəvə hazırlamalı, paltarlarımızı dəyişərək bizi gizli aparmalı idi, kaş mənim planlarım uğurla həyata keçəydi. Fatma ilə artıq hər şey vədələşdirilmişdi, o qiymətli əşyaları qablaşdırmış və ermənini razı salmalıydı, çünki mahnı bayramı bizim qaçış günümüz idi. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 145 Gecə yarı mən kimsəsiz bir yerdə Fatmanı gözləməli idim; sonra isə fikirləşdiyimiz küçənin sonuna yaxınlaşıb orada gəlib-keçən karvanı gözləməli idik. Nəhs gün başlandı. Artıq nə vaxtdan bəri idi ki, mən özümü öz otağımda yad kimi hiss edirdim, gah rəngi qaçmış yanaqlarıma baxır, gah divara, gah da tünd rənglənmiş döşəməyə saatlarla zillənib qalırdım. Mənim üçün dəqiqə günə, gün isə ilə bərabər gəlirdi. Nahar vaxtı şad bir xəbər gəldi; erməni Akim gəlib xəbər verdi ki, İbrahimxan öz qonağı ilə çölə getmişdir və onun silah gəzdirən adamları hamısı xan izləmələri idi. Bu dəmdə isə qadınlar müğənnilərin mahnı yarışmasına baxıb əylənmək istəyirdilər. Bir görsəydin, evin damları xanımlar və qızlarla necə dolurdu. Bütün nəzərlər mahnı bayramı keçiriləcək Züleyxanın evinin qarşısına dikilmişdi. Çox böyük bir xalça yerə salınmışdı, onun hər iki tərəfində saz və çenqir çalanlar üçün yer düzəldilmiş, xanəndələr isə növbə ilə öz səslərinin ahəngini hər tərəfə yaymalı idilər. Gəncənin ən gözəl ağalarından biri əlində gümüşü boşqabla orada durmalı və növbə ilə gəlib oturan və qalxan xanəndələrə verməli idi. «Boşqab onun nəyinə lazım idi ki, ay Mirzə?». «Sən də nə sual verirsən? Xanəndəyə boşqab nə üçün lazım ola bilər, bəlkə sifətinin ifadəsini gizlətmək üçünmü? Yaxud, o oxuyanda, məhəbbətdən ürəyi deşiləndə və yanaqları avazıyanda, o öz simasını gözəlliyin gözləri qarşısında göstərə bilərmi? Dövrədə iyirmi xanəndə var idi və biri o birinin ardınca çıxış Nəzakət Əliyeva 146 edirdi; mən ən gənc olduğum üçün sonuncu idim. Əgər sən məndən soruşsaydın onlar nə oxudular, mən heç nə söyləyə bilməzdim. Ancaq mən oxumağa başlayanda sözlərimin ahəngindən ürəyim lərzəyə gəlirdi. Eşit, mən nə oxudum: Nə mavi səma çadırındakı məlaikələr Nə ətirli gül tarlasındakı qızıl güllər Hətta əbədi günəş işığı belə, Müqayisə edilməz mənim Züleyxamla! Çünki məlaikələrin sinəsində məhəbbət yoxdur Qızılı güllərin isə tikanları çoxdur, Və günəş isə öz işığını gecədən gizlədir. Buna görə onlar heç biri Züleyxa ilə eyni deyil. Bütün dünyanı gəzib axtarsan, Züleyxanın simasına bənzər tapılmaz. Gözəl, tikansız, əbədi sevdi şəfəqi ilə dolu Ancaq onun özünə bənzər olar. Mahnı sona çatanda mənim ayağımın altına qızıl gül atıldı. Mən bayramın qalibi çıxdım!... Ürəyimin belə nəşəli anında mən ancaq Züleyxa və özüm haqda fikirləşirdim. Mən evə qaçdım ki, yol tədarüklərini edim və o qədər xoşbəxt idim ki, xanəndələrin yarışmasını alt-üst etməyimi də unutdum». Burada Mirzə uzun müddət fasilə etdi, özünə təzə çubuq (tənbəki) gətizdirdi və sonra gözlərini bir nöqtəyə zilləyib oturdu, sanki köhnə xatirələr onu ağuşuna almışdı. O belə yarım saat tutqun və susmuş Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 147 halda oturaraq çubuğunu sümürürdü, onun başı tüstü dumanına qərq olmuşdu. Nəhayət, o ayağa qalxdı və öz-özünə anlaşılmayan misralar donquldandı və getməyə hazırlaşdı. Mən çox çalışdım ki, onu saxlayım və mənə əhvalatın gerisini söyləsin. Yalnız çoxlu xahişlər və hər növ suallarla mən bu hekayənin sonunu öyrəndim. Onun mənə söylədiklərini olduğu kimi çatdırıram. «Yola düşmə gecəyarı baş verməli idi. Qaçmaq üçün lazımi əşyalar erməninin nəzarətində idi. Züleyxa öz yataq otağını Fatimə ilə bölmüşdü və bu da öz hamamı ilə digər qadınların otaqlarından ayrı yerləşirdi. Fatimə söz vermişdi ki, məni müəyyən saatda gizlicə sevdilimin otağına aparsın. Mən bu taleyin yazdığı gedişə hazırlaşanda məni çox qəribə bir qorxu bürüdü, ürəyim bərk döyünür və bədənimin bütün hissələri əsirdi. «Mirzə Şəfi» - deyə mən öz-özümə dedim, «sən bu cür cəsarətli başlanğıca necə curət etdin? Sən günahlı addımlarınla əl-Siratın ayrılmış körpüsünü keçib cənnətə daxil olmaq istəyirsən? Axı, bütün kainatın müdrikliyi Züleyxanın gözəlliyi qarşısında heç nədir!» Beləcə danışa-danışa Fatimənin mənə sifariş verdiyi yerə gəlib çatdım. «Tələs Mİrzə, - dedi - o, «və məni təqib et; artıq mənim xanımım yataq otağında oturub gözləyir». Mən Fatiməni yellənən addımları ilə izlədim və biz nəzərə çaprmadan gözəllik mirvarisinin seyvanına, Züleyxanın otağına çatdıq. O utancaq halda oturmuş və bədəninin gənc üzvlərini ağ çadraya bürümüşdü. Mən Nəzakət Əliyeva 148 bu füsunkar gənc xanımın qarşısında acizanə halda duranda, dilim ağzımda dolaşdı. «İndi təəccüblənmək vaxtı deyil» - dedi ağıllı Fatimə, «Biz getməyə tələsməliyik ki, evin xidmətçiləri bizi görməsinlər. Sən mənim hökmdarımın əlindən tut və xahiş et ki, sənin addımlarını Allahtəala hansı tərəfə yönəldirsə, o da səni izləsin». «Mən o dediyi kimi etdim. Züleyxanın əlindən tutanda, o bərkdən qışqıraraq geri çəkildi. Yenə ağıllı Fatimə sözə başladı: «Kimin günəşin işığına şübhəsi var? Kimin qızıl gülün ətrinə şübhəsi var? Sənin bakirəliyinə kim şübhə edə bilər? Buna görə məhəbbət savaşını dayandır, şirin sahibəni, ah-naləsiz. Allah səni hara göndərirsə, ora get!». Burada mən Mirzə Şəfi öz hekayəsinə davam etməmiş, bayaq yuxarıda dediyi sözlərə aydınlıq gətirmək istədim. Qafqaz müsəlmanları arasında belə bir adət vardır ki, nişanlı qızı, əgər valideynləri razı deyilsə, öz nişanlısı güclə qaçırmalıdır. Bu zaman qız nə qədər çox müqavimət göstərsə, vuruşsa, qışqırsa, bu o qədər çox onun bakirəliyinə, həyasına işarə edir. İndi bu vacib yayınmadan geri dönək və Mirzə Şəfiyə öz qaçış hekayəsini bitirməsini eşidək. «Uzun müddət yalvar-yaxardan sonra ağıllı Fatimə mənim Züleyxamı sakitləşdirdi. Mənim necə gizli gəldiyim kimi qorxa- qorxa, tərəddüdlə Züleyxa məni izlədi və biz bayıra çıxdıq. Orada mən onu Fatimənin ixtiyarına verdim və özüm bir qədər aralı onları izlədim. Xoşbəxt halda mən ilk dəfə Fatimə ilə görüşdüyüm ensiz dağ cığırına gəlib Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 149 çatdıq. Ata evinin astanasından uzaqlaşmaq ağrısı sevgilimin qəlbində bir ağrı yaratdı. Biz əmin idik, biz xoşbəxt idik! O gecənin artıq batmaqda olan ayın ardınca çıxan günəş heç vaxt mənim həyatıma belə işıq saçmamışdı! Günün başlanması ilə biz ötüb keçən karvana qoşulduq, ancaq yolda Fatimə bizi çox təəccübləndirdi. O sahibəsinin ayağına düşərək etiraf etdi ki, o bizim himayəçini, Akimi, ermənini sevir Züleyxa əvvəlcə çox hirsləndi ki, necə ola bilər Əlinin qızı bu dinsizə meyllənib, sonra bir təhər sakitləşdi, çünki Akimlə Fatimənin münasibəti bizim təhlükəsizliyimiz üçün girov idi. Bizim təhlükəmiz onun üçün də təhlükə demək idi, ona görə o, bizi qorumağın qayğısına qalırdı. Hər iki qadın özlərini çadraya elə bükmüşdülər ki, heç kəs onları tanıya bilməzdi. Mən də öz-özümü və geyimimi tanımaz hala salmışdım və Bakı xalça tacirinə oxşayırdım. Biz yavaş-yavaş küçə boyunca keçərək Kurakşayskaya tərəf gedirdik. Birinci gün üçün Akim ehtiyatlılıq ölçüsünü götürmüşdü, hər iki qadın karvandan aralı yoldan kənardakı cığırla gedirdilər; Züleyxa uzunqulağın üstündə, erməni ilə Fatimə isə onun ardınca piyada gedirdilər. Əgər biz ehtiyatlı tərpənməsəydik, məhv olardıq, çünki bir neçə saatdan sonra atlı dəstəsi çaparaq gəldi, mən onların başçısı Əhməd xanı tanıdım. Xoşbəxtlikdən o mənə heç vaxt Gəncədə diqqət yetirməmişdi və mən bu paltarda onda heç bir şübhə oyada bilməzdim. O çevik gözləri ilə karvanı nəzərdən keçirdi, bir az dayandıqdan sonra yoluna Nəzakət Əliyeva 150 davam etdi. Yoxsulluq çox cansıxıcıdır, - ancaq o, zaman dözülməz olur ki, biz tapdığımız və yenidən itirdiyimiz xəzinəni bütün dibinə qədər ölçməliyik. Bunun nə xeyri vardır ki, cənnətin bağları ilə gəzirsən və bu yalnız cəhənnəmə keçid olur! «Sən çox müdrik danışırsan, Mirzə?», deyə mən onun sözünü kəsdim, «ancaq bu müdrik kəlamların məhəbbət hekayəsində nə yeri var? Hafiz necə deyir: «Məhəbbət danışan yerdə, ağıl susmalıdır!» Ancaq mənim sözlərim ona təsir etmədi və mən heç bir vəchlə bu söhbətcil Mirzəyə hekayənin sonunu danışdıra bilmədim. «Məni rahat burax», dedi, - o, «sənin bu sözlərin nəyə yarar! Əgər bədbəxtlik baş verirsə, onun qarşısını almaq olmaz». Beləcə, o, mənə gecən xeyir demədən otağı tərk etdi. Mən isə sizin maraqlarınızı çox oyatdığım üçün bu hörmətli müəllimimin hekayəsini ordan-burdan eşitdiklərimlə sizə çatdırıram. Üçüncü gün səyahətçilər çox dəhşətli bir leysana düşdülər. Elə bir güclü, uzun müddətli yağış selinə. Xoşbəxtlikdənmi, ya bədbəxtlikdənmi yaxınlıqda bir kənd var idi, karvanbaşı heyvanları bir tərəfə ötürdü və Mirzə Şəfi ilə Akim öz sevgililəri üçün bir tatar komasında sığınacaq tapdılar. Kişilərin müşayiəti ilə kəndə daxil olan qadınlar, yolun kənarında belə bir söhbət eşitdilər. «Bax Səlim, bu bakılı tacir Akim deyilmi? Aman Allah! Özüdür ki, var! O nə vaxtdan bəri xalçalar əvəzinə qadınlarla alver edir? Bir bax, hər ikisi də sərv boylu hurilərə bənzəyir». Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 151 «And içərəm ki, o birisi Akimdir», - deyə o biri həmsöhbət dilləndi, «ancaq biz karvanın yanından keçəndə nə o, nə də bu iki qadın karvanda deyildilər». «Sən də lap Qəzvinli (İranda şəhər) kimi danışdın. O, karvanla yanaşı, ya da onun ardınca gedə bilməzdi? Atalar necə demişlər: İki rusun bir farsla, iki farsın bir erməni ilə alveri bərabər olur. Allah mənim başıma işıq saldı və mənim gözlərim açıldı, indi mən bütün hadisələrin gedişini açıqlayaram. İndi isə tez Əhməd xanın yanına gedək və onun hirsini sevincə döndərək. Danışanlar Əhməd xanın nökərləri idi, onlar yağışdan da əvvəl axtarışlar edirdilər. Yarım saatdan sonra Züleyxa Fatimə ilə birlikdə onları təqib edənlərin hakimiyyəti altında idilər. Mən buradakı kədərli səhnələrin hamısını açıqlamıram. Yalnız bircə bunu deyə bilərəm ki, bu mənim o qədər ürəyimi ağrıtdı və mən susa bilmədim. Hər iki qadınla mümkün olan bütün incəliklərlə rəftar edildi, onlar öz ağrılarını ürəklərində çəkdilər, ancaq Gəncənin müdrik adamı, məhəbbət, şərab və qızıl gül tərənnümçüsü Mirzə Şəfi isə ürəyində bitib-tükənməyən ağrıdan başqa Əhməd xanın sərt əmri ilə digər rüsvayçı acını yaşamalı oldu. Onun Züleyxanın otağına, yəni xoşbəxtliyin zirvəsinə aparan ayaqlarının altı…. DÖRDÜNCÜ FƏSİL: Müdriklik məktəbi Mirzə Şəfi öz məhəbbət sirrini mənə açdıqda, sanki, Tiflis bağları kimi onun ürəyi mənim qarşımda açıq idi. Onun daha öz tərəfdarından heç bir gizli sirri Nəzakət Əliyeva 152 yox idi və bütün qəbul etdiyi fikirləri mənimlə məsləhətləşirdi. Bu, əlbəttə, belədir ki, illərlə birgə yaşamaqdan daha çox, bir neçə saat ərzində etibarlı, səmimi xəbərlər iki yad adamı bir-birinə daha çox yaxınlaşdırır. Mən Mirzəni onun hekayəsinin dərin ağrılı sonluğundan və rüsvayçı xatirələrindən qurtarmağa çalışırdım. Başlanğıcda o çox tərəddüd edirdi ki, görəsən, onun hekayəsinin kölgəli tərəfləri mənim yanımda onun ləyaqətinə zərər gətirməyib ki? Ancaq o tezliklə özünü əmin etdi ki, mənim diqqətim altında onun hekayəsinin ümumi təəssüratlarında, o uduzmayıb, ancaq udub. Onun həyatının günəşi batmışdı və onun üçün yalnız xatirələrinin ay işığı qalmışdı. Mən bilirdim ki, mən kədərli olanda itkilərdən danışmaq ona xoş gəlirdi, xüsusilə uzun qış axşamlarında bayırda külək uğuldayanda. Mən çox vaxt çalışırdım ki, söhbəti Züleyxanın üzərinə yönəldim; onun adı mənim üçün də böyük məna kəsb edirdi, çünki Mirzə Şəfinin ona həsr etdiyi nəğmələrin hamısında qızıl güllər, nəğmə çələngi idi. Onun - bu Gəncə müdrikinin ilk məhəbbəti olduğunu mən onun hekayəsinin yazıları ilə təsdiq edirəm. Deyilənə görə, o heç vaxt başqa qadınlarla yaxın münasibət saxlamırdı, ancaq onu görən qadınlar onun birinci baxışından ona vurulurdular. Ancaq o, yer üzündə Züleyxadan başqa heç bir qadın gözəlliyinə baxa bilmirdi. Bu sadə şərtə görə o qadın cinsi ilə heç bir münasibət qura bilmirdi. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 153 Bütün qadın sehrləri, xoş əməlləri Züleyxa ilə haqq-hesab, kölgəli tərəflər isə dünyanın digər qadınları ilə haqq-hesab çəkməli oldu. O daha sevə bilmədi, lakin biganə də qala bilməzdi. Buna görə o qərara aldı ki, heç bir qadına ağrı verməyə tövbə etsin. O, özünün yaxşı vərdişlərini heç dəyişməmişdi; onun başı təzə düşmüş qar kimi ağ idi, saqqalı isə, özünün dediyi kimi Salomonun saqqalı kimi həmişə ətirli və burulmuş idi, dırnaqları isə Gürcüstanın səması kimi mavi boyanmışdı. Onun piramida formalı papağı o ən azı belə güman edirdi – vurulmuş ürəklərin əsil ov toru idi. O hər hansı bir evin balkonunda və ya eyvanında duran zaman, gördüyü qadınlara ağappaq başının bir hissəsini göstərər və qələbəyə əmin baxışlarla yuxarı baxardı. Sonra isə papağını geri öz yerinə itələyərək intiqam hissləri ilə dolu yoluna davam edir və qürurla əmin idi ki, kimisə yenidən fəth elədi. O fikirləşmirdi ki, bu fəthlərdən heç bir xeyir yoxdur, o yalnız nə qədər mümkünsə çoxlu qurbanlar etmək istəyirdi. Onu heç qayğılandırmırdı ki, gənc xanımlar onun başına baxanda qızarırdılar, yoxsa onun gözlərinin alovundan od tutub yanırdılar. Qış ərzində Mirzə Şəfi şagird hesabına varlandı. İki nəfər səyahətçi K. və R. Almaniyadan gəlmişdi, biri təbii-tarixi, digəri isə linqivistik və antikvar təhsil almaq istəyirdi. Eyni həvəs və səyahət məqsədləri tezliklə artıq şərq dilləri üzrə əhəmiyyətli bilik kəsb etmiş R. ilə məni dostlaşdırdı. Səhər saatlarında biz öyrənir və Nəzakət Əliyeva 154 birlikdə şəhəri, onun ətrafını gəzib dolaşırdıq, axşamlar isə o, mənim həftədə üç dəfə keçiriləcək dərs bölmələrini, yaxud Mirzə Şəfinin öz dərslərini belə adlandırdığı kimi «Müdriklik dərsi»ni bölüşdürürdü. Müdriklik dərsinə hərdən bir başqa tatar və fars dilini çox və ya az bilən dostlar da baş çəkirdilər. Onda Mirzə Şəfinin rəhbərliyi ilə əsil “Divani hikmət” təşkil edilirdi. Gəncəli alim sözə başlayır, mahnı oxuyur və sonra əgər bu mahnını özü yazmışdısa, onu izah edir, özünə aid şöhrətlə başlayır və bitirirdi. Onun nəğmələri ərəb sözləri ilə dolu idi və çox vaxt biz onların mənasını başa düşmürdük, ona görə o, özü onları bizə izah edirdi. «Çox zərif bir sözdür» - deyirdi. O ancaq izahatını nadir halda açıqlayırdı. Nəğmə oxunub sona çatanda, bizlərdən hər kəs növbə ilə ya müdrik kəlamlar, ya da fikirlər olmayanda bir əhvalat, ya hekayə söyləməli idi. Onu da etiraf edim ki, burada fikirlərin və ifadələrin orijinallığına çox fikir verilmirdi. Yalnız bizim etdiyimiz səhvlər orijinal sayılırdı. Mirzə Şəfi hər kəlamında deyirdi ki, o müdrikdir yoxsa müdrik deyil. Bəzən bizim beynimizə düşən qəfil fikirləri ona deyən kimi, o onları bir neçə dəqiqədə qafiyəyə düzürdü. Mirzə Şəfinin pərəstişkarları onun nəğmələrinə qulaq asmaqdan doymurdular. Sərv boylu, qara qıvrım saçlı gürcü qızına aşiq olmuş iranlı gənc turist Mirzə Şəfinin böyük pərəstişkarı idi və o, Gəncə aliminin cəld şeir qoşmağına heyran idi. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 155 «Mirzə Şəfi», - dedi o, «qərbin bütün xanəndələri sənin yanında heç nədirlər! Gecə lampası günəşin qarşısında, toz zərrəsi isə səhra qarşısında heç nədir!». Mən çox bilmək istərdim ki, çox sərt mühakimə yürüdən bu alim qərb haqqında nə bilir və hər cür sualla mən onun bu barədə bildiklərini öyrənməyə çalışdım. İndi mən sizə bu araşdırmanın nəticələrini çatdıraram: Qərbə getmək üçün Qara dənizdən keçib ən azı Moskvaya çatmaq lazımdır. Qərbin övladlarının çadırlarda, yoxsa qaya komalarında və yaxud onların dəvə, fil, at yoxsa uzunqulaq mindiklərini dəqiq bilmir. Ancaq o bir şeyi dəqiq bilirdi ki, onlar üç böyük tayfaya bölünürlər; nemes-almanlar; digər tayfa ingilis- və sonuncu firəng fransızlar tayfası. Mənim bildiyim – bu üç tayfa bir-birindən nə ilə fərqlənir sualına mən belə məlumat aldım; nemeslər dil bilənlərdir, ingilislər isə gözəl mahud-, bunu deyəndə Mirzə öz kaftanını göstərdi, - və dünyada ən yaxşı ülgüc hazırladıqlarını qeyd etdi. Firənglərdən isə o yalnız bunu bilirdi ki, onlar çox gülməyi, lağ-lağı danışmağı sevirlər və yaxşı ətir iyi verirlər. Gəncə aliminin qərb etnoqrafiyası təmiz təcrübi xarakterli idi. Onun tanıdığı bütün alman tanışları müqəddəs dillər öyrənirdilər, fransızlardan isə onun nəzərinə çarpan yalnız bəzi saray ustaları və parik düzəldənlər var idi, ingilisləri isə bütün Asiyada məşhur fabrikantları ilə tanıyır və Allahın mərhəməti ilə onlar müdrik, şərqə paltarlar tikirdilər ki, onları bütün əzaları örtülsün, onların iti ülgücləri isə onların başını təmizləsin. Nəzakət Əliyeva 156 İngilis ülgüclərindən Mirzə xüsusi bir həyəcanla danışırdı, çünki, o həyatının ən gözəl illərində bir kazakın məsləhəti ilə bunlardan bir neçəsini əldə etmişdi. Gəncəli alim bu ülgüclərdən birinin əhvalatını bizə danışanda, mənimlə bir otaqda qalan pərəstişkar turist, Mirzəni təəccübləndirmək üçün öz otağına getdi. O əlində bir cüt qığılcım parıltılı, gözəl və iti ülgüclə geri qayıtdı. Onları alimin gözünün qabağına tutaraq soruşdu: «Bunlar sənin xoşuna gəlir?». «Çox! – Aman Allah». «Onları məndən yadigar kimi götür. Qoy sənin əqlin bu tiyə kimi iti, sənin başın isə bu üglüc kimi parıldasın!». Mirzə Şəfi bu hədiyyəni məmnunluqla aldı. O ülgücü cibinə qoydu və getmək istədi; Xudahafizləşəndə o, mənim qarşımdakı ingilis qayçısına nəzər saldı. «Qayçı da mənim xoşuma gəlir», - dedi o. «Bu məni çox sevindirir», cavab verdim mən və ona xeyirli gecə arzuladım. «Axşamınız xeyir olsun!». Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|