Mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti iqtisodiyot fakulteti “ Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi

Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishida Oʻzbekistonda xususiylashtirish jarayonlarining vazifalari va bosqichlari haqida oʻrganildi. Davlat mulkini xususiylashtirish va uning bosqichlari haqida atroflicha oʻrganildi. Davlat mulkini xususiylashtirish toʻgʻrisigi qaror va loyihalar bilan tanishib ularning mazmuni oʻrganildi
Kurs ishining vazifasi: Ushbu kurs ishida Oʻzbekistonda xususiylashtirish jarayonlarining vazifalari va bosqichlari mavzusi oʻrganildi. Davlat mulkini xususiylashtirish; O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari; O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari; Xususiylashtirishning yangi bosqichi va eski muammolar kabi mavzular chuqur oʻzlashtirildi.

1.DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH
Davlat mulkini xususiylashtirish — davlatning oʻz ixtiyoridagi ichki vositalari, mol-mulk obyektlarini, korxonalar, uy-joy, transport vositalari, tabiat resurslari va buni davlat tasarrufidan chiqarishi va fuqarolar, jamoalar, shuningdek, davlatga tegishli boʻlmagan yuridik shaxslarga berishi yoki sotilishi, davlat mulki asosida turli (aksiyali, xususiy, oilaviy, qoʻshma, aralash, korporativ) mulk shakllarini vujudga keltirish. Davlat mulkini xusisiylashtirish davlat mulkini kelgusida shu mulk negizida xoʻjalik faoliyati yurituvchi va uning natijalari boʻyicha toʻliq mulkiy masʼuliyatni zimmasiga oluvchi iqtisodiy subyektlarga turli shartlarda berish yoki sotish orqali amalga oshiriladi va mulk egasini oʻzgartirishni nazarda tutadi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkni bepul berish, korxonani imtiyozli shartlarda sotish, aksiyalarni sotish, korxonalarni ijaraga berish, mayda korxonalarni kim-oshdi savdosida sotish va bu usullarda amalga oshiriladi. Tarixan davlat mulkini xususiylashtirishning oʻz tabiatiga koʻra tamomila farq qiladigan ikki turi shakllandi. Birinchi tur takror ichki mexanizmidagi oʻzgarishlar va XX-asrning 70-yillari 2-yarmida sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat mulki va davlat tadbirkorligining oʻrni va ahamiyatidagi oʻzgarishlar bilan bogʻliq holda yuzaga keldi.Sanoati rivojlangan mamlakatlardagi xoʻjalikni boshqarish va iqtisodiyotda D.m.x. koʻrinishlari gʻoyaviy taʼsir, baʼzida esa rivojlangan mamlakatlarning yordam koʻrsatish shartlari bilan bogʻliq holda, toʻgʻridan-toʻgʻri iqtisodiy bosimlar tufayli rivojlanayotgan mamlakatlarga ham tarqaldi. 80— 90-yillarda 80 dan ortiq rivojlanayotgan mamlakatlarda Davlat mulkini xususiylashtirishning turli dasturlari ishlab chiqildi. Bu mamlakatlarda xususiylashtirish jarayoni bozor raqobati muhiti amal qilgan xususiy sektor va xoʻjalik tizimida amalga oshirildi. Xususiylashtirishning ikkinchi turi jahon sotsialistik tizimi mamlakatlari (Markaziy va Sharqiy Yevropa, Xitoy, Sobiq Ittifoq Respublikalari)da 1989-yildan boshlab amalga oshirila boshladi. ¹
Xoʻjalik. yuritishning maʼmuriybuyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlariga asoslangan xoʻjalik yuritish tizimiga oʻtishda xususiylashtirish alohida oʻrin tutadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasi aynan xususiy mulk iqtisodiy oʻsishni ijtimoiy larzalarga yoʻl qoʻymay taʼminlashini tasdiqlaydi. U yoki bu mamlakatdagi xususiylashtirish miqyosi ilgari xususiy sektorni milliylashtirish qay darajada qoʻllanilganiga bogʻliq. Milliylashtirish usuli qisman oʻtkazilgan mamlakatlarda (AQSH, Germaniya, Yaponiya) xususiylashtirish koʻrinishlari kam uchraydi. Milliylashtirish jarayoni uzoq vaqt davom etgan mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Fransiya) esa Davlat mulkini xususiylahtirish keng koʻlamda amalga oshirilmoqda.

Xususiylashtirishning peshqadami boʻlgan Buyuk Britaniyada Davlat mulkini xususiylashtirishning aksiyalarni tekin taqsimlash va sotish; xizmat koʻrsatish uchun pudratlar; davlat uy-joylarini kvartirani ijaraga oluvchilarga sotish; raqobatni rivojlantirish maqsadida davlat monopoliyalaridan voz kechish kabi usullari qoʻllanildi. Jahon tajribasi davlat mulkini va uning vazifalarini toʻliq yoki qisman xususiy sektorga oʻtkazishning 22 usuli borligini koʻrsatadi. Xususiylashtirish — uzoq, muddatli jarayon. U Yaponiyada 10 yil, Gʻarbiy Yevropada 10—15 yil davom etadi. Bozor islohotlariga oʻtishning Oʻzbekiston modeliga koʻra mamlakat va xalqning iqtisodiy, ijtimoiy, maʼnaviy, madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda koʻp ukladli iqtisodiyotni yaratish va xususiylashtirish dasturi ishlab chiqilgan hamda amaliyotga tatbiq etilmoqda. Shunga koʻra Oʻzbekistonda, birinchidan, davlat mulki mulkning yangi egasiga faqat sotish yoʻli bilan berilishi mumkin. Bu mulk obyektlarining toʻgʻri taqsimlanishi va ulardan samarali foydalanishni taʼminlaydi. Ikkinchidan , Davlat mulkini xususiylashtirishning maxsus dasturi ishlab chiqilgan va u bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Xususiylashtirish boʻyicha barcha ishlar izchil, bir tizimda olib boriladi. Mulkka munosabatdagi oʻzgarishlar jarayoni har yili Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan xususiylashtirishning davlat dasturi va tarmoq, mintaqa dasturlari asosida amalga oshiriladi. Uchinchidan, xususiylashtirish muammolari yirik boshqaruv va tuzilmalarini monopoliyadan chiqarish, ularning tarkibidan savdo obyektlari va xizmat koʻrsatish sohalarini ajratib olish, shuningdek, muqobil raqobatchi korxonalarini yaratish yoʻli bilan birga hal etiladi. Oʻzbekistonda xususiylashtirish bir necha bosqichda oʻtkazilmoqda. Birinchi bosqichda (1992—1993) „Kichik xususiylashtirish“ amalga oshirildi. Bu davrda uy-joy, savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat koʻrsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiylashtirildi (xususiy, oilaviy, jamoa, aksiyali). Kichik xususiylashtirish natijasida 21800 aksiyadorlik, 633 jamoa, 18184 xususiy, 661 ijara korxonalari va boʻlimlaridan iborat 53902 turli mulk obyektlari vujudga keldi. Shuningdek, tayyorlov va qayta ishlash tarmoqlarida 25 ming obyekt yoki ular jami miqdorining 96,7% xususiylashtirildi. 1993-yildan yengil, oziq-ovqat sanoatlari, transport va qurilish majmualarining oʻrta hamda yirik korxonalarini xususiylashtirish boshlandi.Qishloq xoʻjaligidagi islohotlar natijasida dastlab 715 davlat xoʻjaligi davlat tasarrufidan chiqarildi, ular negizida 325 jamoa, 296 korperativ, 90 ijara xoʻjaliklari vujudga keldi. Mavjud chorvachilik obyektlari, ayniqsa past rentabelli va zarar koʻrib ishlayotgan fermalar asosida 735 yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. Shaxsiy tomorqa va dehqon xoʻjaliklarini rivojlantirish ishlari olib borildi Shunday qilib, respublika iqtisodiyotida nodavlat sektori salmoqli oʻringa ega boʻla bordi
1993-yilda milliy daromadning 35% nodavlat sektori hissasiga toʻgʻri keldi. 1994yil 1-yanvargacha respublikada 1069414 kvartira xususiylashtirildi.Bu xususiylashtirilishi lozim boʻlgan kvartiralarning 98,98% ni tashkil etadi.
Shu bilan “Kichik xususiylashtirish “bosqichi tugallandi.¹ 1994—1995-yillarda xususiylashtirishning 2-bosqichi amalga oshirildi. Bu davrda xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlaridagi qonun yoʻli bilan cheklashlar qoʻyilmagan korxonalar — xalq xoʻjaligining bazaviy tarmoqlari boʻlgan mashinasozlik, yoqilgʻi-energetik korxonalari, sanoat, qurilish, transport, kommunal uy-joy xoʻjaligi, agrosanoat majmuining tayyorlov va qayta ishlash korxonalari va h.k. xususiylashtirildi. Xususan, „Oʻzbek-neftgaz“ korporatsiyasi, energetika vazirligi, „Oʻzmashsanoat“ assotsiatsiyalarining koʻplab obyektlari, shuningdek, transport korxonalari davlat tasarrufidan chiqarildi.² Bu bosqichda 5 ming korxona, jumladan xalq xoʻjaligining turli tarmoqlarida 900 dan koʻproq oʻrta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi.
1996-yildan Davlat mulkini xususiylashtirishning yangi — 3-bosqichi boshlandi. Bu bosqich eng yirik korxonalarni xususiylashtirish, tarmoqlar ichida institutsional oʻzgarishlar, yangicha xoʻjalik yuritish tuzilmalarini yaratish va b. Nazarda tutadi (masalan, Toshkent aviatsiya birlashmasi ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi, tarmoqlarni boshqarishning yangi tizimi — xoldinglar tashkil etilmoqda).³ Oʻzbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish boʻyicha Davlat dasturiga muvofiq tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash va korxonalarni xususiylashtirilgandan keyingi davrda qatʼiy ishlashini taʼminlash chora-tadbirlari ishlab chiqilgan. Davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarni xususiylashtirishdan keyingi davrda qatʼiy ishlashi uchun maxsus investitsiya fondlari va banklar tashkil etilgan, xususiylashtirishdan kelgan mablagʻlar jamgʻarilib, ular xususiylashtirilgan korxonalarni rivojlantirish uchun sarflanmoqda. Davlatga tegishli aksiyalarga olingan dividendlar asosiy fondlarni yangilash va ularni texnik qayta jihozlashga yoʻnaltirilmoqda.⁴ Oʻzbekistonda aholining kam taʼminlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalash va tadbirkorlarni qoʻllab-quvvatlash, korxonalarni eksportbop va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqaradigan qilib texnik jihozlashni taʼminlaydigan aniq yoʻnalishli xususiylashtirish amalga oshirilmoqda.
______________________________
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: O’zbekiston, 2013.- 40 b.
2.Rаqоbаt to’g’risidа (06.01.2012y.)gi O’zbеkistоn Rеspublikаsining Qonuni. ,2012y. 59 b
3.O’zbеkistоn Rеspublikаsi Qonun hujjаtlаri to‘plami, 2012 y., 1-son. 54 b
4.Oʻzbekiston Rеspublikаsining Fuqаrоlik kоdеksi T.: АDОLАT, 2011. O’zbekiston, 2011 yil 34 b