Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

 
5. Muhammad Rahimbiy davrida davlatni markazlashtirish uchun 
kurash. Muhammad Rahimbiy o‘z faoliyatining dastlabki davridayoq barcha 
viloyatlar, shaharlar va yarim ko‘chmanchi qabilalarning hukmdorlarini Buxoroga 
taklif qilib, o‘z boshqaruvining asoslarini e'lon qildi. Unga bo‘ysunishlari va 
bo‘ysunmaganlarni qattiq jazolashini bildirdi. U mamlakatda avj olgan siyosiy 
boshbodoqlikka qarshi qattiq kurash olib borishiga to‘g‘ri keldi. Bu hukmdor 
tomonidan Hisor, Miyonqal’a va O‘ratepa, Nurota, Qobadiyon, Boysun, 
Zarafshonning yuqori oqimidagi ayrim yerlar, Panjikent, Urgut, Jizzax, Zomin va 
Shahrisabz kabilar bo‘ysundirildi. 
Muhammad Rahimbiy 92 o‘zbek qabilalarining deyarli barchasini 
bo‘ysundirgan. Dastlab Shahrisabzdagi 32 nafar kenagas amirlarini turli aldovlar 
bilan chaqirib olib, ularni qatl ettiradi. Bu paytda yana bir kuchli hukmdor Hisor 
hokimi Muhammadaminbiy edi. Qo‘qon xoni Erdonabiy va Muhammad 
Rahimbiyning birlashgan qo‘shini unga qarshi jang qilib yengiladi. Keyinchalik, 
Muhammad Rahim unga qarshi yana bir bor hujum qilib, uni yengadi. 
Muhammadaminbiy yengilgach, Muhammad Rahim katta majlis o‘tqazadi. 
Muhammadaminbiyni uning huzuriga keltiradilar. Muhammad Rahim uning kechirim 
so‘rashini istaydi, ammo Muhammadaminbiy uni tan olmasligini aytadi. Muhammad 
Rahimbiy uning bu ishi uchun qatl etadi. 

---

22 
O‘z navbatida, Muhammad Rahim davlatni mustahkamlash va ma’muriy-
hududiy birliklarni birlashtirish yo‘lida tashqi siyosiy to‘siqlarga ham duch kelgan. 
Mahalliy tarixnavislar Muhammad Sharif va Xumuliylarning guvohlik berishicha, 
afg‘on sarkardasi Ahmadshoh Durroniy Burgut va Miyonqol hududlarida kechgan 
siyosiy g‘alayonlarning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan va mahalliy aholini 
Muhammad Rahim qo‘shiniga qarshi kurashda chetdan turib qo‘llab-quvvatlab 
turgan.
Muhammad Rahim Buxoro amirlari orasida mamlakatning barcha hududida 
muayyan darajada tinchlikni saqlay olgan, davlatning chegaralarini mustahkamlagan 
hamda tashqi dushmanlardan himoya qilgan davlat boshliqlaridan biri edi. Davlatni 
qattiqqo‘llik asosida boshqarish, unga isyonchilar bilan bo‘lgan to‘qnashuvda 
g‘alabaga erishish hamda Hisor va Shahrisabz bekliklarini amirlik tasarrufiga to‘liq 
o‘tkazish imkonini tug‘diradi. O‘z navbatida, u mamlakatni birlashtirishda muayyan 
darajada to‘siq bo‘lib turgan Afg‘oniston davlati bilan sulh shartnomasini (1750-yil) 
imzolashga erishadi. 
Muhammad Rahim Xorazm xonligidagi siyosiy nizolardan foydalanib, Xorazm 
taxtiga ham o‘z odamlarini qo‘yadi. Bu haqda o‘sha davr tarixchilarining asarlarida 
ma’lumotlar saqlanib qolgan. 
Shu bilan birga, Muhammad Rahim ashtarxoniylar davridan meros bo‘lib 
qolgan salbiy oqibatlar, ya’ni qo‘shni davlatlar bilan doimiy urushlar olib borishga 
qisman chek qo‘ygan va mamlakatda muayyan darajada tartib o‘rnatishga erishgan. 
Bu esa o‘z navbatida, amirlikda savdo-sotiq va dehqonchilik ishlarining 
rivojlanishiga turtki bo‘lgan.
Dastlabki manbalarga asoslangan xorij tadqiqotlarida ham Muhammad 
Rahimning davlat boshqaruviga ijobiy baho beriladi. Xususan, Anke fon Kyugelgen 
“Muhammad Rahim mamlakatni rivojlantirdi va mamlakatda yashovchilarni baxtiyor 
ayladi. U davlatni boshqarish bilan birga o‘zini boshqarishni va fuqarolarni hurmat 
qilishni hamda ularning dardi bilan yashashni unutmadi” – deb qayd etadi. Tarixnavis 
Somiy ham Muhammad Rahimni saxiy, mehribon, oliyjanob hamda jazolashda qat'iy 
qaror qabul qiluvchi hukmdor sifatida ta'riflaydi. O‘sha davr manbalarida 
Muhammad Rahim turli faxriy unvonlar, xususan, “amiri saodat makrun”, “amiri 
sohibqiron”, “bahodur”, “shohi alijoh”, “amiri jahonpanohi komyob”, “amiri Arastu 
ray” kabi nomlar bilan tilga olinadi. 
Muhammad Rahimning mustaqil xonligi uzoq davom etmagan, u ikki yilcha 
xonlik qiladi, xolos. U G‘ijduvon va Shofirkondagi Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy, 
Xoja Orif Revgariy maqbaralarini ziyorat qilib, Buxoroga qaytayotganida 1758-yil 
24-martda, 45 yoshida to‘satdan vafot etadi. Buxorolik tarixchi Mirzo Abdulazim 
Somiyning keyinchalik yozishicha, Muhammad Rahimxon Buxorodagi Shohrud 

---

23 
anhori bo‘yida, Mozor darvozasi yonidagi Abu Bakr Tarxon qabristonida dafn 
qilingan.
Xulosa qilib aytganda, Buxoro xoni Muhammad Rahimbiy o‘zining qisqa 
hukmronlik davrida mamlakatni Eron bosqini va talon-tarojidan saqlab qolishga 
erishdi, bebosh amirlarning ayirmachilik va boshboshdoqlik faoliyatiga chek qo‘ydi, 
markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qildi, Abulfayzxon davrida qo‘ldan 
ketgan Buxoro xonligi hududlarini ancha kengaytirdi va Buxoroda 170 yilga yaqin 
hukm surgan mang‘itlar sulolasiga asos soldi. 
Muhammad Rahimbiyning marhum akasi Badalbiydan Norbo‘tabiy nomli bir 
o‘g‘il qolgan bo‘lib, u Muhammad Rahimbiyga kuyovi edi. Norbo‘tabiy va 
Muhammad Rahimning qizidan uch o‘g‘il qoldi: Fozil to‘ra, Kattabek dodxoh, 
Kichkinabek. Ularning uchchovidan ham nasl qolmadi. Muhammad Rahimbiyning 
o‘zidan esa og‘il nasl qolmadi. 
Muhammad Rahimbiy vafotidan keyin uning katta nabirasi Fozil to‘ra taxtga 
chiqarilib, Doniyolbiy otaliq amaliga ko‘tarilganda Norbo‘tabiy “otaliq” amalini 
da’vo qilib, amirlar ig‘vosi bilan isyon ko‘targan. Biroq, o‘z ixtiyori bilan taslim 
bo‘lgan va xotini hamda o‘g‘li Fozil to‘ra bilan Qarshiga surgun qilingan. Keyinroq, 
yana taxt da’vosi bilan amirga muxolif bo‘lgan. Norbo‘tabiy Qarshida vafot etgan. 
Muhammad Rahimning qizini Doniyolbiy Buxoroga olib ketgan. Fozil to‘ra juda 
yosh paytida, 1758-yil Muhammad Rahimbiy vafotidan so‘ng bir muddat taxtda 
bo‘lgan, so‘ng o‘rniga Urganch sultonlaridan Abulg‘ozixon xon etib ko‘tarilgan. 
Kichkinabek yoki Kichik Mirzo – Kattaqo‘rg‘on hokimi Muhammadaminxo‘ja 
naqib, Bobomirzo ibn Sulton Murodbiy bilan birga Amir Haydar tomonidan qo‘lga 
olinib, 1805–1806-yil qatl etilgan.