Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

6. Amir Doniyol va Shohmurodlar davrida amirlik. Muhammad 
Rahimbiyning o‘limidan so‘ng (1758) hokimiyat tepasiga uning amakisi Doniyolbiy 
keldi. U ham taxtga rasman soxta xon o‘tkazish va uning nomidan davlatni 
boshqarish yo‘lini tutdi. Dastlab, Muhammad Rahimning olti yoshlik nabirasi Fozil 
to‘rani, so‘ngra ashtarxoniylar sulolasi vakili – Abulfayzxonning nabirasi 
Abulg‘ozini (ba’zi manbalarda Xorazm xonlari naslidan) taxtga o‘tqazib, ular 
nomidan davlatni boshqardi.
Doniyolbiyga ham eski siyosiy muammolar – ayrim amirlarning itoatsizligi 
meros bo‘lib o‘tdi. Mirza Abdulazim Somiyning yozishicha, “bir yildan keyin uzoq 
viloyatlar – O‘ratepa va Hisordagi ayrim isyonkor va g‘alayonchilar itoatkorlik 
yo‘lidan chiqdilar”. Markazlashtirish siyosatidan norozi mahalliy hukmdorlarning 
noroziligi avjiga chiqdi. Xususan, Muhammad Rahimbiyning o‘limidan xabar topgan 
Hisorga ko‘chirilgan kenegas, yuz, bahrin, burgut va saroy urug‘i boshliqlarining 
norozilik chiqishlari tez-tez sodir bo‘lib turdi. Ular o‘n ming lashkar to‘plab, poytaxt 

---

24 
shaharga keldilar. Ark himoyasi kuchaytirildi va qo‘shin to‘plana boshlandi. 
Doniyolbiy ular bilan shayx Mahdumi A'zamning avlodi Is’hoqxoja orqali 
muzorakaralar olib borishga harakat qildi. Qo‘zg‘olonchilar o‘z yo‘lidan qaytmadilar. 
Mamlakatni markazlashtirishdan manfaatdor bo‘lgan hunarmand va savdogarlar 
qo‘zg‘olonchilarga faol qarshilik ko‘rsatdilar. Qo‘zg‘olon bostirilsada, ularning 
rahbarlari, xususan, qo‘zg‘olon ko‘targan turli urug‘lar boshliqlari goh Samarqand, 
goh Miyonqol, goh Shahrisabz, goh Hisorda g‘alayonlarni davom ettirdilar. Bu 
harakatlar Doniyolbiyni urug‘ va qabila boshliqlari bilan hisoblashishga majbur etdi. 
Buni quyidagi ma'lumot tasdiqlaydi. Unga ko‘ra, Rossiya hukumati tomonidan 
Buxoroga savdo shartnomasini tasdiqlash taklifi yuborilganida, Doniyolbiy bu 
masalani 92 ta qabila boshliqlari bilan maslahatlashishi kerakligini bildirgan edi. 
Ayni paytda boshqaruv tizimida turli mansablarni egallagan mang‘it urug‘i 
vakillarining beboshligi chegaradan chiqdi. O‘sha davr muarrixining qayd qilishicha, 
ular qo‘llariga nima ilinsa, uni o‘ziniki deb bilganlar. “Bevaning shamchirog‘idan 
olov, vaqf omboridan bug‘doy o‘g‘irlab”, ularni o‘zlariniki deb hisoblaganlar. Hech 
kimda ularni javobgarlikka tortishga jasorat yetishmagan. Amirlar va hokimlar 
orasida sharob ichish va shariat tomonidan man etilgan o‘yinlarni o‘ynash keng rasm 
bo‘lgan edi. Ahmad Donishning yozishicha, mamlakat aholisi va uning quyi 
qatlamlari oluk va soluq, aminona, vakilona kabi soliqlardan erkin “harakatlanish va 
erkin nafas olish” imkoniga ega emas edilar.
Isyonlar va o‘zaro kurashlar, ko‘pgina amaldorlarning o‘zboshimchaligi 
ma’naviy hayot va madaniyatga katta zarar keltirdi. Ahmad Donishning 
ko‘rsatishicha, Doniyolbiy hukmronligi davrida Buxoroda “davlat va din”ning o‘zaro 
kelishmovchiligi yuzaga keldi. “Ko‘pgina madrasa va masjidlarda mashg‘ulotlar va 
namoz o‘qish to‘xtab qoldi. Madrasa hujralari suv tashuvchi eshaklar uchun 
og‘ilxona va baqqol bug‘doyi saqlanadigan omborga aylandi”, – deb yozadi muallif. 
Donyolbiy otaliq (1758-1785) hukumronligining oxirgi yillarida davlat 
ishlaridan chetlashib mamlakatda tartibsizliklar, og‘ir soliqlar natijasida xalqning 
ahvoli og‘irlashishi mamlakatda noroziliklarning kuchayib ketishiga sabab bo‘ladi. 
Bu paytlarda Doniyolbiy keksayib, davlatni boshqarishga qiynalib qolgandi. Bundan 
foydalangan ba'zi yirik amaldorlar xizmat mansabini suiiste'mol qilib, aholiga 
nisbatan zulmni behad kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, Davlat qo‘shbegi va qozikalon 
Sayyid Nizomiddinxo‘ja sitamlari haddidan oshib ketadi. Ayni paytda, xalqning 
noroziligi ham kuchayib boradi. Bu holdan, albatta, Doniyolbiy ham xabardor edi. 
Bir kuni Shohmurod otasining oldiga xufiyona kiradi va butun mamlakat Davlat 
qo‘shbegi tasarrufiga o‘tib qolgani hamda xalq xonavayron bo‘layotgani to‘g‘risida 
so‘zlab: “Endi bunga na iloj va na tadbir qilursiz?” – deya arz qiladi. Otasi: “Bu 
ahvolni men ham fahmlab turibman, lekin biron chora ko‘rishdan ojizman”, – deb 
javob beradi. Shunda Shohmurod bu muammoni hal qilishni o‘z zimmasiga oladi. 

---

25 
Manbalarda ta'kidlanishicha, u Qo‘qondan elchi kelganini bahona qilib qo‘shbegini 
saroyga mashvarat uchun chaqirtiradi. Saroydagi maxsus xonalardan birida uni jallod 
kutib turardi. Shu tariqa Davlat qo‘shbegi qornidan chavaqlanib o‘ldiriladi. Oradan 
ko‘p o‘tmay qozi Sayyid Nizomiddinning boshiga ham shu kun tushadi. Rivoyat 
qilishlaricha, mazkur qozi mamlakatda shar'iy qonunlarning buzilishi va 
poraxo‘rlikning avj olishiga sababchi bo‘lgan ekan. Xullas, ushbu zolim amaldorlarni 
qatl etish voqeasi xalq orasida Shohmurodning obro‘sini oshirib yuboradi.
Doniyolbiy oliy hukmdor bo‘lgach o‘g‘li Shohmurodni Samarqandga hokim 
etib tayinlagan edi. U Samarqandga kelganida shahar xarob ahvolda bo‘lgan. Ijtimoiy 
sharoitning og‘irligidan aholi nihoyatda kamayib, shahar qishloq darajasiga tushib 
qolgan ekan. Uning fidoyiligi va jonbozligi tufayli Samarqandga qaytadan fayz 
kiradi. U turli joylardan aholini ko‘chirib kelib, shahar gavjumlashadi, iqtisodiy va 
madaniy ahvol ancha tiklanadi. Shohmurod, ayniqsa, ilm-fanga jiddiy e'tibor qaratadi. 
Xaroba holiga tushib qolgan Shayboniyxon va Xoja Ahror Valiy madrasalarini qayta 
tiklaydi. 
Manbalarda aytilishicha, Amir Doniyol ibn Xudoyorbiy 75 yil umr ko‘rdi. 
Uning 12 o‘g‘il farzandi bo‘lib, hammasidan Amir Shohmurodbiy farosatli, aqlli va 
taqvodor edi. U 1785-yil 10-iyunda Buxoro taxtiga o‘tirgan.
Ya’qub Doniyol Buxoriyning yozishicha, Amir Doniyoldan Amir Shohmurod, 
Sultonmurod qo‘shbegi, To‘xtamish qo‘shbegi, Fozilbiy, Darveshbiy, Mahmudbiy, 
Umarbiy, Rustam miroxo‘r, Rajab Alibek, Muhammad Yusufbek, O‘ljabek, 
Muhammad Ya’qub Buxoriy (shu misralar muallifi) ismli o‘n ikki nafar o‘g‘il 
farzand qoladi (“Tarixi Turkiston” asarida 11 nafar deb keltirilgan).
Doniyolbiyning katta og‘li Amir Shohmurod (1742-1800) manbalarda Amiri 
Kabir, Amiri Ma’sum, Amiri G‘oziy, Amiri Jannatmakon, Amiri Valiy va Ikkinchi 
Umar kabi faxrli nomlar bilan atalgan. 
Mang‘itlar sulolasining yirik vakillaridan biri hisoblangan Amir Shohmurod 
hokimyat tepasiga kelgach o‘zidan oldingi “soxta xon”larni va xon unvonini bekor 
qilib o‘zini “Amir” deb e’lon qiladi. Amirlik unvoni ilgari asosan qo‘shin boshliqlari 
va joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo‘lsa, Muhammad Rahimbiy davriga 
kelib amir unvoniga ega bo‘lgan bironta mansabdor shaxs qolmagan, ushbu unvon 
ilgari amalda bo‘lgan amir-beklik unvonidan farqli o‘laroq, xalifalik maqomi “Amir 
ul-mo‘minin” sifatida talqin etilgan edi. Shohmurod davlat boshlig‘i – amirlik 
unvonini ta'sis etar ekan, ushbu unvonning o‘zbek va mo‘g‘ul urug‘lari an’analari 
bilan emas, balki shariyat qoidalari asosida yuzaga kelganini asoslab beradi va shu 
davrdan boshlab mamlakat rasman Buxoro amirligi deb atala boshlanadi. 
Amir Shohmurod faoliyatining ilk yillarida Eron shohi Nodirshoh afshorning 
harbiy yurishlari natijasida bosib olingan Amudaryoning chap sohilidagi mulklarni 
qayta qo‘lga kiritib, amirlikka bo‘ysindiriladi. Ya’ni, 1788-yil Buxoro amirligi 
tarkibiga mashhur Chahor viloyat (To‘rt viloyat) bo‘lgan Andxo‘y, Shibirg‘on, 

---

26 
Saripul, Oqcha viloyatlari qaytariladi. Buxoro amirligiga markazi Marv bo‘lgan 
hozirgi Turkmanistonning yirik hududlari ham kiritildi. 
Shohmurod shaxsiyatida hukmdor va so‘fiy sifatlari mujassamdir. Muarrixlar 
ta'biri bilan aytganda, u “so‘fiy tal’at, darvesh surat” kishi edi. U Samarqand 
hokimligi mansabida uzoq vaqt turmagan bo‘lsa kerak. Chunki ba’zi tarixiy 
manbalarda hammollik bilan kun kechirgani yozib qoldirilgan.
Shohmurodbiy tariqatda mujaddidiya-naqshbandiya sulukida bo‘lib, ilk 
murshidi oxund Muhammad Safar Xorazmiy bo‘lgan. Shohmurod shayx Safarning 
huzuriga borganida unga dastlab unchalik ro‘yxushlik bermaydi. Bo‘lajak 
shogirdini: “Sen zolim va zolimzodadirsan. Shayx xizmati va bu yo‘ldagi riyozatga 
qanday toqat qilursan?” – deb qarshilaydi. Biroq uning qarori qat'iy edi. U tanlagan 
yo‘lidan qaytmasligiga shayxni ishontiradi va shu kundan xalqning nazarida eng 
past kasb bo‘lgan hammollik bilan kun kechira boshlaydi. Otasi Doniyolbiy bir 
necha bor uni bu yo‘ldan qaytarishga urinadi. Unga hatto davlat xazinasidan maosh 
tayinlaydi. Ammo u barcha imtiyozlarni rad etadi. Taniganlar uni devona bo‘lgan 
deb gumon qiladi. Lekin hammollikning og‘ir mehnati uni katta siyosatdan 
chetlashtirib qo‘ymagan. Aksincha, u oddiy xalq hayotini yaqindan ko‘rib-bilib, 
uning og‘ir mashaqqatlarini chuqurroq xis etadi. 
Markaziy hokimiyatni mustahkamlagan Amir Shohmurod ichki va tashqi 
siyosatida muhim o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Uning hukmronligi davrida 
moliyaviy, ma’muriy, qozi hakamlar va harbiy sohalarida islohotlar o‘tkazildi. O‘rta 
Osiyo davlatlariga tahdid qiluvchi va o‘sha vaqtda siyosiy jihatdan birmuncha 
zaiflashgan Eron davlatiga harbiy yurishlarni amalga oshirdi. 1789-1790-yillarda 
Marvda hukronlik qilayotgan eronlik Bayramaliga qarshi kurashib, o‘ziga 
bo‘ysundirdi va 30 mingdan (ayrim manbalarda yuz ming) oshiq marvlik shia 
mazhabidagilarni Buxoro va Samarqandga ko‘chirdi. Bundan tashqari, amir 
Shohmurod Ahmadshoh Durroniy (1747-1773) davrida bosib olingan Balx, 
Maymana, Andxud mulklari uchun afg‘on hukrdori Temurshoh (1773-1793) bilan 
kurash olib bordi va natijada sulh shartnomasi imzolandi. 
Amir Shohmurodning amalga oshirgan islohotlari va qo‘lga kiritgan 
muvaffaqiyatlari aka-ukalar o‘rtasida dushmanlik munosibatlarini vujudga kelishiga 
olib keldi. Sadriddin Ayniyning ma’lumot berishicha, Amir Shohmurod ibn Doniyol 
otaliq mang‘itlarning uchinchi amiri hisoblanadi. Doniyolbiy otaliqning Shohmurod, 
Mahmud, Umar, Fazl, Sultonmurod, Rustam, Kenjaali, Yoqub, Tuxtamish, Darvesh 
va Rajabali kabi o‘g‘illari bo‘lishiga qaramay Doniyolbiyning vasiyatiga ko‘ra 
Shohmurod hokimiyat teppasiga keldi. 
Amir Shohmurod hukmronligi davri Buxoro davlati tarixi taraqqiyotida 
muhim o‘rin tutadi. U bebosh amaldorlar va urug‘ boshliqlarini jazolagach, o‘zining 
10 nafar ukalarining har biriga bittadan viloyat hokimligini topshirgan. Davlat tizimi 
va ijtimoiy hayotda shar’iy qonunlar mustahkamlanib, mamlakatda tartib-intizom 
qaror topadi.

---

27 
Abu Tohirxojaning “Samariya” asarida keltirilishicha, Shohmurod yoshligida 
bir necha yil Mir Arab madrasasida tahsil oladi. U boshqa fanlar qatorida tasavvuf 
ilmini ham o‘rganadi va so‘fiyona turmush tarzi uning hayotiga aylanadi. U Buxoro 
madrasasida “Hidoya”, Bayzoviyning “Kitob usul ad-din” asaridan hamda 
Shotibiyning asarlari va unga yozilgan sharhlardan dars bergan. Shohmurodning 
o‘g‘li Miriyning yozishicha, Shohmurod “Shotibiya” va uning sharhlarini yoddan 
bilgan. Shuningdek, u qiroat, hadis va fiqh ilmlari bilimdoni bo‘lgan va umrini 
talabalarga dars berishga saflab, ko‘plab shogirdlar yetishtirgan. Amir Shohmurod 
madrasa talabalariga soliqlardan tushgan daromad hisobidan nafaqa (stipendiya) 
to‘lashni joriy etgan. Amir Shohmurod islom shariatiga oid “Fatoviyi ahli Buxoro” 
(“Fatoviyi Amiriy”) nomli kitob tartib etgan. Ammo bu fatvolar to‘plamini to‘liq 
kitob holiga keltirishga ulgurmadi. Otasining vafotidan so‘ng o‘g‘li Amir Haydar 
mazkur kitobni oxiriga yetkazdi. 
Amir Shohmurod 1800-yil 30-noyabr oyiga vafot etgan. “Muntaxab at-
tavorix” asari muallifi Muhammad Hakimxon to‘ra amir Shohmurodning vafoti 
sababini uning Xo‘jandga amalga oshirgan navbatdagi harbiy yurishi bilan bog‘lab 
shunday ma'lumotni keltiradi: “Shohmurodbiy boshiga yana Xo‘jandni bosib olish 
hoyu – havasi tushib, katta qo‘shin bilan viloyat kelinchagi tomon yo‘naldi. Bir necha 
masofani bosib o‘tgach, ul shaharni uzukning qoshidek o‘rtaga oldi. Xudoyorbiyning 
to‘ng‘ich o‘g‘li Bekmurodbiy o‘qu tufang otishga mashg‘ul bo‘ldi. Uch kundan so‘ng 
Shohmurodbiy Xo‘qand tomondan vahimaga tushib, qaytib ketdi. Ammo, 
Xo‘jandning xosu omi va qishloqlarini talon – toroj qilib, aholisini Samarqandga 
ko‘chirib ketdi. Tun yarmidan oqqanda esa Shohmurodbiy u yerdan ham ko‘chib, 
Jizzaxga keldi. Uning oldida mash'allar yoqib borishardi. Shohmurodbiy Xo‘janddan 
ko‘chirib keltirgan odamlarini Samarqandda joylashtirdi va ularni Samarqandni obod 
qilish ishlariga buyurdi. O‘zi esa Buxoro tomonga qaytdi. Bu so‘fi sifat amirning 
karomatli va odatdan tashqari ishlaridan biri shu bo‘ldiki, o‘sha Xo‘jand safaridan 
qaytishda kasalga chalingach, ko‘rgan odamiga qarab “bizning ishimizni valiylar 
sultoni Muslihiddin Xo‘jandiy (XIII asrda yashagan shayx va olim) bir yoqlik qildi. 
Tag‘in xudo biladi-yu, bu kasaldan tuzalmasam kerak”, degan ekan. Ittifoqan, bir 
necha kundan so‘ng, 1212-yili (1800) haqning chaqiruv xitobiga “labbayka” deya 
javob berdi”. 
Manbalarda aytilishicha, Amir Shohmurodning uch nafar xotini bo‘lgan. 
Shamsiya bonu binti Abulfayzxon (1711-1747) – shahzoda Amir Haydarning onasi. 
Amir Haydar esa to‘ng‘ich farzand. Bibi Otun binti G‘ani mahdum – undan Mir 
Husayn va Bibi Robiya dunyoga kelgan. Mir Husayn amirning kenja o‘g‘li edi. 
Uchinchi xotinining nomi hozircha ma’lum emas. U Barot to‘qsaboning qizi edi. 
Barot to‘qsabo Amir Shohmurodbiyning otasi Doniyolbiyning ukasi edi. Undan 
Dinnosirbek tug‘ilgan. Mazkur shahzoda Marv shahri hokimi bo‘lgan. Uning yana 
bir qizi bo‘lib, nomi ma’lum emas. 

---

28 
Amir Shohmurod davlat tepasiga kelsa-da, uning shaxsiy turmush tarzi 
deyarli o‘zgarmay qoladi. Tariqat yo‘lida sobit turib, faqirona umr kechirishda davom 
etadi. U bir yilda bitta oddiy ko‘ylak, bitta olacha chopon va bitta ishton kiygan. 
Boshiga bo‘z salla o‘rardi. Oyog‘iga echki terisidan tikilgan saxtiyon maxsi va 
kavush kiygan. Egnidagi poʻstinining narxi ikki tangadan oshmagan. Hamma 
libosining narxi 10 tanga atrofida edi. O‘sha davr iqtisodiy hayotidan qiyoslab 
ko‘rishimiz mumkinki, Buxorodagi Abdullaxon madrasasi talabalarining oylik 
stipendiyasi 15 tanga bo‘lgan. Uning odatiy ovqati arpa non, atala va yovg‘on sho‘rva 
edi. Pichoq qini yasab tirikchilik qilardi. Har kuni juzya solig‘idan bir tanga olib 
oilasi zaruratiga ishlatgan. Tarixiy manbalarda uning oddiy odamlardek faqir va 
kamtarona hayot kechirganligi to‘g‘risida ko‘plab ma'lumotlar uchraydi.
Ahmad Donish o‘zining asarida quyidagicha tariflaydi: “Amir 
Shohmurodning kundalik yeydigan taomlari quruq non va bir kosa suv bo‘lgan”. 
Boshqa bir tarixchi Muhammad Hakimxon to‘ra “Shohmurodbiyning yeydigan 
taomlari kishi yeydigan darajada bo‘lmay, o‘t-o‘lan, sut-qatiq va dukkakli 
o‘simliklar bilan taomlangan” ligini qayd etadi. U har o‘n besh kunda bir marta 
juz'i jon (g‘ayridinlardan olinadigan to‘lov) solig‘idan yig‘ilgan mablag‘ hisobidan 
chorak go‘sht olib, o‘z ayoliga nafaqa qilar edi. Davlat amaldorlari va avomning 
to‘ylariga bormas, hadyalar qabul qilmas edi. O‘rta Osiyoga tashrif buyurgan 
vengiryalik sayyoh A.Vamberi o‘zining “Buxoro yohud Movarunnahr tarixi” 
asarida ushbu hukumdor to‘g‘risida ba’zi salbiy fikrlar yozgan bo‘lsada, uning 
oliyjanobligini ham tan olgan. Amiri Ma’sum otasidan qolgan merosdan voz 
kechib: “Ommaga xayr tarqatuvchilarga beringlar, meros moli bilan qo‘limni kir 
qilishni xohlamayman, bu mollar kimlardan yig‘ilgan bo‘lsa, shularga qaytarilsin, 
iloji boricha mukofot tarzida berilsin” deydi va keyin otasining hukumronlik 
davridagi falokatlar uchun butun xalqdan uzr so‘radi. 
Amir Shohmurod hukmdor bo‘lishiga qaramay oddiy turmush tarzini ma’qul 
bilar, o‘zi uchun kundalik xarajati bir tangadan oshmagan, yeb ichishi oddiy bo‘lgan, 
o‘z sharafiga turli dabdabali tadbirlar uyushtirishga yoʻl qo‘ymagan. Shuning uchun 
ham oddiy xalq uni “Amiri ma’sum” ya’ni “begunoh amir” deb atashgan. 
Muhammad Hakimxon to‘ra Amir Shohmurodning shaxsiy hayoti va 
fazilatlari haqida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Alqissa, Shohmurodbiy valna’mi 
(arabcha, valine’mat “muruvvat ko‘rvatuvchi”) Buxoroga yetgach, bir necha kun yo‘l 
xordig‘ini yozib dam olib, davlat yumishlari va xalqning arzu dodini so‘rash ishlari 
bilan mashg‘ul bo‘ldi. Aytishlaricha, bayt-ul-mol, ya’ni davlat xizinasidan o‘zining 
shaxsiy ehtiyojlari uchun bir fulus ham xarj qilmas ekan. …Aytibdilarki, bir gal 
Samarqandga kelganida bir necha kun o‘sha viloyatda qolib ketibdi, sarflaydigan 
xarajat puli tugabdi va bisotida bitta po‘stinidan bo‘lak biron narsasi qolmabdi. 
Noiloj, o‘sha po‘stinini sotish uchun bozorga berib yuboribdi. Po‘stinning xaridori 
topilmabdi. Nihoyat, deyarli tekin bahoda, aniqrog‘i, yarim dirhamga sotib qaytishga 
majbur bo‘lishibdi. Sotib olgan xaridor kambag‘al bir mullo kishi bo‘lib, ertasi kuni 

---

29 
po‘stinni qaytarib olib kelib, “po‘stinning aybi bor ekan, savdoni bekor qilaman, 
olmayman”, debdi. Shohmurodbiy valna’mi “nima aybi bor ekan?” deb so‘rabdi. 
Haligi odam “butun dunyoning biti shu po‘stin ichiga yig‘ilgan ekan. Kechasi 
tanimda bir misqol ham et qolmasligiga sal qoldi” debdi. Mullo bu po‘stinning 
Shohmurodbiyga tegishli ekanidan xabari yo‘q ekan. Valna'mi rosa qotib kulibdi va 
nihoyati, ikkalasi ham qozi huzurida cho‘kka o‘tirib, qozi hukmini so‘rashibdi. Qozi 
yarim tanga arzon tushirib, po‘stinni mulloga sotish bo‘yicha qaror chiqarmoqchi 
bo‘libdi. Ammo, mullo bunga ko‘nmabdi va “bu po‘stindan bezor bo‘lganman, bir 
fususga ham olmayman, pulimni qaytaring” deya oyoq tirab olibdi. Valna'mi esa 
olishini so‘rayveribdi. Chunki po‘stindan qo‘lga kiritgan kechagi ikki tangani ishlatib 
bo‘lgan, yonida mulloga qaytarib berish uchun boshqa puli yo‘q ekan. Xullas, ancha 
tortishuvlardan so‘ng mullo rozi bo‘libdi va valna'mi mojarodan qutilibdi. 
Aytishlaricha, Eron yurishidan qaytayotgan mahal bisotida biron tanga pul qolmagan 
bo‘lib, Buxoroga yaqin yerda qorni ochiqibdi va doimgidek, so‘fiylar ravishi 
bo‘yicha, haloldan luqma yeyishga odatlangan valna'mi oyog‘idagi juft kovushni 
yechib, baqqolga beribdi va evazigi biror yegulik olib, tanovul qilibdi. Buxoroga esa 
oyog‘ida kovushsiz kirib boribdi”. 
Amir Shohmurod faoliyatiga oid yuqoridagi so‘zlarning tasdig‘i sifatida 
1794-yili Rossiyadan Buxoroga kelgan T.Burnashev o‘z esdaliklarida shunday 
yozadi: “Uning saroyida zarracha dabdaba yo‘q edi. Faqat ikkita xotini bo‘lib, kun 
kechirishlari uchun nihoyatda kam pul xarj qilinardi. Shu sababli ular tinimsiz turli 
qo‘l mehnati bilan mashg‘ul bo‘lardi va tirikchiligi shundan edi. U hech kimnikidan 
farq qilmaydigan oddiy kiyim kiyardi. Uning odatiy ovqati non va suv edi. Xalq 
unga alohida ehtirom bilan munosabatda bo‘lardi. Uni Muhammad shariatiga 
haqiqiy amal qiluvchi va hatto avliyo darajasida bilishardi”. 
Amir Shohmurodning xalqparvar siyosati uning atrofidagi amaldorlarning 
ishini mushkullashtirgan. Natijada, amirga qarshi turli fitnalar ham uyushtirilgan. 
Muhammad Hakimxon amir Shohmurodga nisbatan muvaffaqiyatsiz amalga 
oshirilgan suiqasd haqida quyidagi ma'lumotni keltiradi: “Aytishlaricha, inilari unga 
nisbatan xoinlik yo‘lini tutibdilar va akasini o‘ldirish maqsadida ikki nafar battol 
nomusulmonga ko‘p narsalar va'da qilib, ularni ayollar qiyofasida Arkka 
yuboribdilar. Ul tarror (firibgar, kazzob, aldoqchi) haromilar bir yo‘l bilan haram 
ichkarisiga kirib olishibdi va saroy ahli yurish-turushdan tinchigach, ul ikki it siyrat 
Shohmurod valna’mi uxlab yotgan joyiga kelib, duch kelgan yeriga pichoq ura 
boshlabdi va shu zayl tani-badanini ilma-teshik qilib, yaralashibdi. Ammo, hazrati 
vojibi taoloning o‘zi qarovchi-yu, saqlovchi bo‘lsa va qazo yetmagan esa qilich ham 
ish bermaydi, deganlaridek, valna'mi tirik qolibdi. Qonxo‘rlar ishni bitkizgan 
hisoblab, topshiriq bergan mirlar yoniga qaytib kelishibdi va Buxoro saltanati qo‘lga 
kirgani bilan tabriklashibdi. Mirlar esa “valna’mining boshi qani?” deya so‘rashibdi. 
Jallodlar “ming jonidan bittasi ham qutulmadi, boshini so‘rab nima qilasiz”, 

---

30 
deyishibdi. Mirlar orasidan Sultonmurod qo‘shbegi esa “bularning ishi xom bo‘lib 
chiqmasa go‘rga edi” deya tashvish bildiribdi. ... Biror fursatdan so‘ng valna’mi 
ko‘zini ochibdi va “dushmanlar mening ishimni bir yoqlik qilishdi sizlar esa bir balo 
qilib, meni paxtaga o‘rang va tashqariga olib chiqing, odamlar mening tirikligimni 
ko‘rishsin, bo‘lmasa ish qo‘ldan chiqadi”, debdi. Saroy ahli buyruqni u aytgandek 
qilib bajarishdi va tong otgach, bu xabar butun shahar bo‘ylab yoyildi. Bu qabih ishni 
qilgan inilar esa valna'mining sog‘-omonligini bilib, chuqur o‘y girdobiga botishdi. 
Shohmurodbiy ukalari oldiga odam yuborib, shunday deb ayttirdi: “Sizlar pastkash 
bir dunyo uchun undan ham pastkashroq ishga qo‘l urdingiz. Ammo, biz bunday 
razillikni qilmaymiz, balki shafqat va marhamatni afzal bilamiz. Ko‘nglingizga biron 
yomon fikr va gumon kelib o‘tirmasin”. Ukalari valna'mining bu so‘zlarini eshitgach, 
o‘zlarining Buxoroda qolishini or-nomus yuzasidan ep ko‘rmay, har biri bir tarafga 
bosh olib ketishdi. Chunonchi, Sultonmurod qo‘shbegi haj irodasini qilib, yo‘lda 
olamdan o‘tdi. Mahmudbiy Xo‘qand sari yo‘l oldi”. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Amir Shohmurod hukmdor, katta bir 
davlatning rahbari edi. Tarixchi olim Abdusattor Jumanazar ta'biri bilan aytganda, “u 
xorijlik sayyohlar kelib tomosha qiladigan ulkan inshootlar qurdirmagan. Ammo o‘z 
davrida buyuk e’tiqod, mustahkam imon binolarini barpo qilgan edi”. Amir 
Shohmurod hukumronligi davrida Buxoro amirligi gullab-yashnadi, nisbatan tinchlik-
osoyishtalik hukm surdi. Amir bir tomondan, o‘zining buyuk e’tiqod va mustahkam 
iymoni bilan, ikkinchi tomondan esa mamlakatni markazlashtirish, ijtimoiy, iqtisodiy, 
madaniy hayotni ko‘tarish vazifasini muvaffaqiyatli amalga oshirib, davlat rivoji va 
xalq ravnaqini ta'minlagan, yurt obodonchiligiga katta e’tibor qaratgan, ijtimoiy 
adolatsizliklarga barham bergan islohotlari bilan chinakam adolatli va xalq suygan 
hukumdorga aylana oldi.