Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

qushbegini yaqinlari bilan Yangiqo‘rg‘onda asir oldilar. Ayoz yaqinlarini 
Kattaqo‘rg‘onda ushladilar. Bu xabarni eshitgan amir sarosimada yo‘lga tushib, o‘z 
o‘g‘li amir Nasrulloni oldinroq yuborib, o‘zi ham urganchliklar kelayotganiga 
qaramay o‘g‘li ortidan yo‘lga chiqdi. Amir Nasrullo olg‘a yurib, Kattaqo‘rg‘onni 
egalladi va qariyb ikki yuz xitoyni asir oldi. Amir Nasrullo ularning ba’zilarini qatl 
ettirib, otasi ortidan yetib oldi va yigirma besh kun davomida Kattaqo‘rg‘onda bo‘ldi. 
O‘ratepa hokimi Otaliqbek yetib kelib unga qo‘shilgach, u yerdan ko‘chib 
Samarqandga bordi. U yerdan qaroqalpoqlarni bo‘ysundirishga azm aylab, Chipor 
qal’asi tomon yo‘l oldi. Qoraqalpoqlar qariyb yigirma ming uylik aholi bo‘lib, xitoy-
qipchoqlar bilan ittifoq edilar. Amir Nasrullo borib ularning qal’asini egalladi. 
Shundan keyin Nasrullo qipchoqlar ustiga yurish qildi va Chelak qal’asini egalladi. 
Shundan keyin Amir Haydar Samarqandga kelib, o‘g‘li Mir Husaynni hokim etib 
tayinladi va o‘zi Buxoroga qaytdi. 
Amir Haydar davrida davlatning Qo‘qon xonlari bilan munosabatlari 
chigallashdi. Ming sulolasi hukmdori Olimxon (1798-1810)ning O‘ratepaga (1807, 
1810), shuningdek, Jizzax, Zomin, O‘ratepa hududlariga qilgan yurishlari 
mamlakatning chekka o‘lkalariga rahna soldi. Ularga qarshi yuborilgan 18 ming 
askardan iborat Amir Haydar qo‘shinlari Qo‘qon harbiy kuchlariga dosh bera olmay, 
ortga qaytishga majbur bo‘ladi. Olimxon Samarqandni ham qo‘lga kiritishga harakat 
qilib ko‘rdi. Bu gal mang‘it amirining qo‘li baland kelib, u Jizzax va O‘ratepani 
qaytarib olishga muvaffaq bo‘ldi. 
Umuman olganda, Amir Haydar davrida amirlikning sharqiy qismida ancha 
yo‘qotishlar va o‘zgarishlar yuz bergan edi. Masalan, Qo‘qon hukmdorlari 1805-yili 
Xo‘jandni, 1809-yili Toshkentni, 1816-yil esa Turkistonni ishg‘ol qilib, xonlik 
hududiga qo‘shib olgan edilar. Qo‘qon xonlari 1806-yili Jizzax, 1806-1813-yillari 
O‘ratepa, 1821-yili Samarqandga tahdid solganlar. 
Qo‘qon xonligi tarixchisi Tohir Xo‘jandiyning “G‘aroyibi sipoh” asarida 
Buxoro amiri Haydar (1800-1826), Qo‘qon xoni Umarxon (1810-1822), Xorazm xoni 
Muhammad Rahimxon (1806-1825) o‘rtasidagi yozishma shunday keltiriladi: 
“Buxoroi sharif dorulmulkida zamona xonining hamasri Amiri Sa’id – Amir Haydar 
podshoh edi. Vaqti-vaqti bilan ularning o‘rtasida elchilar borib kelar, bir-birlari bilan 
mutoyiba qilib turardilar. Bir safar janob Amiri Sa’id o‘zini katta hisoblab 
jannatmakon Umarxonni itoatkor bo‘lishi mazmunida xat yozib edilar. Elchi kelib xat 
mazmuni ma'lum bo‘lgach, shoirlarni chaqirtirib uning ma'nosi izhor qildilar. 
Shoirlar xatning javobiga quyidagi mazmundagi ma'noni topdilar. Bayt. 
Mazmuni:Buxoro amiri meni mute' qilishga loyiq bo‘loladimi 

Umar xalofat taxtida Haydardan oldin bo‘lsa,

---

34 
Elchi qaytib borgach, Amiri Sa’id xat javobini ko‘rib kuldilar. Buxoroi 
sharifning fozillari [xonning hozirjavobligiga] tahsin va ofarin aytdilar. 
O‘sha vaqtda Urganchda Muhammad Rahimxon o‘z davrining voliysi edi, bu 
muborak ta’sirli xabarni eshitib, Amiri Sa’id huzuriga elchi borib, xatning mazmunini 
[turkiyda] shunday yetkazdilar. Bayt
Muhammad Rahim oldida topsa joy, 
Umar tobe' o‘lurmu Haydar mute'. 
Muhammad Rahimxon ushbu haqqoniy mazmun bilan gapning dodini berdi”. 
Bu yerda Muhammad Rahimxon qo‘shni hukmdorlar – Amir Haydar va 
Umarxondan o‘zini yuqori tutgani anglashiladi. Bayt mazmunida Muhammad (s.a.v.) 
– payg‘ambar, Rahim – Allohning 99 ismidan biri, ikki xalifa – Umar ibn Hattob 
(584-644) va “Haydar” laqabi bilan mashhur Ali ibn Abu Tolib (599-661) 
Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarga quloq solgani va uni Rahim (Alloh) oldida tursa, 
xalifalarning unga ergashishi g‘oyasi singdiriladi.
Amir Haydar o‘z hukmronligi davrida asosan ichki dushmanlarga qarshi 
kurash olib boradi. Shahrisabz, Samarqand, Urgut bekliklarida bo‘lib o‘tgan 
g‘alayonlar, Marv vohasi uchun Xiva xoni Muhammad Rahimxon bilan olib borilgan 
urushlar Amir Haydarni davlatda harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazishga majbur qildi. 
Amir Haydar boshqa mang‘it hukmdorlaridan farqli ravishda o‘z qo‘shinidagi 
askarlarga muntazam ravishda yaxshi maosh to‘lab borgan. O‘z navbatida 
kambag‘allar, yetim-yesirlar, qashshoqlar, darveshlar, muhojirlar va mullalarga har 
yili nafaqa berish uchun katta miqdorda mablag‘ ajratardi. Amirlikda xitoy-
qipchoqlar tomonidan yuzaga kelib turadigan turli mojarolarning oldini olish 
maqsadida ushbu hududlarga nisbatan turli to‘lovlar miqdorini kamaytirgan. Amir 
Haydar hukmronlik davri qanchalik tahlikali, ziddiyatli bo‘lmasin, u ichki va tashqi 
dushmanlarga qarshi kurashish bilan birga mamlakatda bir qator islohotlarni amalga 
oshirishga muvaffaq bo‘ldi.