Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

3. Mang‘itlarning kelib chiqishi, Buxoro xonligida siyosiy nufuzining ortib 
borishi. Mazkur masalaga oid mavjud ko‘plab shajaralar mang‘itlarni mo‘g‘ullarning 
afsonaviy bo‘rchigin urug‘iga, ya’ni bevosita Chingizxonga bog‘laydi. Ko‘pgina 
tarixiy solnomalar mang‘itlar dastlab Mo‘guliston hududida yashab, XIII asr 
boshlarida Chingizxon yurishlari chog‘ida Dashti Qipchoqqa kelganligini yozadi. 
Xullas, mang‘itlarning Chingizxonga bog‘lashlarini, mazkur urug‘ vakillarining 
hokimiyatni egallashiga qonuniy asos qilib ko‘rsatishga harakat deb bilish mumkin. 
Mang‘itlarning kelib chiqishi borasida har xil fikr bor: Bartold ular borasida turkiy 
tilda gaplashgan qabila desa, Gruum Grjimaylo ular mo‘gul tilida so‘zlashgan deb 
hisoblagan.
Nima bo‘lganda ham, mang‘itlar XIII asrda Dashti Qipchoqning markaziy 
qismiga kelib o‘rnashadi. Dashti Qipchoq Chingizxonning katta o‘g‘li Jo‘chiga ulus 
qilib berilgan bo‘lib, bu yerda tashkil topgan davlat Jo‘chi ulusi yoki Oltin O‘rda deb 
atalardi. Oltin O‘rdaning mang‘itlar yashaydigan qismi Mang‘it ulusi dab atalgan. 
Mang‘itlardan chiqqan tumanboshi Edigu o‘zbek 1392-yil mang‘itlar ulusbiyi deb tan 
olingan. Bir necha yildan so‘ng u saroyga bo‘ysunmay qo‘yib, mustaqil siyosat 
yuritadi (masalan, Amir Temur bilan ittifoq tuzadi va uning qo‘shini tarkibida 

---

16 
janglarda qatnashadi). Shu tariqa, mang‘it ulusida No‘gay O‘rdasi nomini olgan 
mustaqil davlat paydo bo‘ladi. 
XV asr oxiri – XVI asr boshida mang‘itlar Shayboniyxon bilan birga 
Movarounnahrga kirib keladi. Mang‘itlarning kichikroq qismi XVI asr boshida aka-
uka shayboniylar Elbars va Bilbars qo‘shini tarkibida Xorazmda ham o‘rnashadi. Shu 
tariqa, mang‘itlar ikki o‘zbek davlati – Buxoro va Xorazm xonliklari tashkil topishida 
qatnashadi.
Manbalarda aytilishicha, mang‘itlar dastlab Shayboniyxon davrida, 1500–
1501-yillarda kelgan ekan. Shayboniyxon halok bo‘lgach (1510), ular 
Movarounnahrni tark etib, Dashti Qipchoqqa qaytganlar. Ikki yildan so‘ng
Ubaydullaxon (1533-1540) bilan yana Movarounnahrga qaytib kelganlar. Dashti 
Qipchoqda mang‘itlar urug‘i sardori Numonbiy bo‘lgan. Uning vafotidan so‘ng o‘g‘li 
Abduqutluqbiy el oqsoqoli bo‘lgan. Uning vafotidan so‘ng esa o‘g‘li Musobiy, uning 
vafotidan so‘ng o‘g‘li Jonibiy, undan so‘ng o‘g‘li Davlat mirza oqsoqol bo‘lgan. 
Jonibiyning ikki o‘g‘li bo‘lib birinchisi Davlat mirza, ikkinchisini Qurbon mirza 
bo‘lgan. Jonibiy shu davrda el ulusi bilan Ubaydullaxon (1533-1540) bilan birga 
Movarounnahrga kelib Samarqandning Konigil qo‘rug‘iga joylashgan. U paytda 
mang‘it urug‘iga kenagas, jiyut va quramaning ba’zilari hamroh bo‘lgan. Ularning 
oqsoqollari Davlat mirza edi. Uning vafotidan so‘ng undan ikki o‘g‘il qolgan. Biri 
Xo‘jamberdibiy, ikkinchisi Saidollabiy. Ularning har ikkisi ham Langarga borib 
Pirim Shayx Azizonga murid bo‘lib, Konigildan ko‘chib Qashqa daryosi bo‘yiga 
borib o‘rnashganlar (Mang‘itlarga Qarshi vohasi ulus qilib beriladi. Ko‘plab 
mang‘itlar vohada o‘rnashadi. Bir-ikki asrdan so‘ng ular Qarshi shahrining asosiy 
aholisiga aylanadi). To‘qmang‘it jamoasi Saidollobiy naslidan, Amirlar (Buxoro 
amirlari, mang‘itlar) jamoasi esa Xo‘jamberdibiy naslidandir. Shu tariqa, 
Xo‘jamberdibiyning o‘g‘li Bekberdibiy, uning o‘g‘li Chovushbiy, uning o‘g‘li 
Keldibiy, uning o‘g‘li Xudoyqulibiydir. Aynan, Xudoyqulibiydan boshlab mang‘itlar 
xonlikning eng yuqori lavozimlariga ko‘tarila boshladilar. 
Mang‘itlar sulolasidan bo‘lgan muarrix Ya’qub Doniyol Buxoriyning “Gulshan 
ul-muluk” asarida mang‘itlar haqida shunday yoziladi: “Mang‘itlar hozir 12000 (asar 
1828-yil yozilganligini hisobga olisak, shu davrlar nazarda tutilmoqda. – A.Z.) uylik 
bo‘lib bir necha urug‘larga bo‘linadi (to‘qmang‘it, qoramang‘it, oqmang‘it va h.k.): 
Birinchisi, to‘qmang‘it, ular 1000 uylik kishi bo‘lib, ular [ham] 4 firqaga bo‘linadi. 
Birinchi firqa sultonlar, ular 300 uylik. Sultonlar firqasining o‘zi ham 2 firqadir. 
Birinchisi – bekjami, amirlar (Buxoro amirlari) shu firqadan. Ular 200 uylik kishi 
bor. Ikkinchisi – boyjami. Ular mang‘it akobirlari bo‘lib, 100 uylik kishi bor” 
Ashtarxoniylar boshqaruvining Subhonqulixon (1681-1702) davrlaridan 
boshlab Buxoro hokimiyatining ichida ham ba’zi beklarning, xususan, mang‘it urug‘i 
sardorlarining nufuzi nihoyatda ortib ketadi. Sekin-asta Xudoyqulibiy mang‘it 

---

17 
xonadonidan bo‘lgan amaldorlar nufuzining ortib borishi ham Abulfayzxon 
hokimiyatini zaiflashtirgan. Xudoyqulibiy Subhonqulixon davrida Kesh viloyatining 
e’tiborli kishilaridan biri bo‘lib, to‘qsoba amalida edi. Ubaydullaxon uni devonbegi 
mansabiga ko‘taradi va Shahrisabz viloyatiga hokim etib tayinlaydi. U mazkur 
viloyatda 10 yil hokimlik qiladi. Xudoyqulibiy Abulfayzxon davrida vafot etgan. 
Uning otaliq lavozimini esa to‘ng‘ich o‘g‘li Xudoyorbiy egallaydi. Qarshidan turib 
mang‘itlar Buxorodagi siyosiy o‘yinlarda qatnashishga harakat qilgan. Lekin 
iyerarxiyada qatag‘on, olchin, nayman kabi urug‘lardan pastroqda turar edi. XVIII asr 
boshida vaziyat o‘zgaradi. Mang‘itlar oqsoqoli Xudoyorbiy 1712-yili Buxoro xoni 
Abulfayzxonning otalig‘i vazifasiga tayinlanadi. U 1718-yili Chiroqchida olamdan 
o‘tadi. Undan so‘ng otaliq lavozimini o‘g‘li Muhammad Hakimbiy egallaydi. 
“Gulshan ul-muluk” asarida aytilishicha, “Xudoyorbiy vafotidan so‘ng uning 
o‘g‘li Hakimbiyni xon qoshiga keltirib parvonachi amalini olib berib, Shahrisabzga 
yuborganlar. Ammo kenagaslar xon bergan amalga e’tibor qilmay o‘z jamoalaridan 
Ibrohimbiy kenagasni hokim qilib olganlar. Xudoyorbiy xon yoniga [qaytib] kelib 
devonbegi unvonini olgan. Shahrisabzliklar esa uni yana qabul qilmaganlar. So‘ng u 
bir muddat Chiroqchida turgan. Kenagas va qoramang‘itlar elati Hakim devonbegini 
xonga yomonlab Xudoyorbiy otaliqni Chiroqchidan chaqirtirib olganlar”. Shu tariqa, 
Buxoro xonligida (keyinchalik, amirlikda ham) mang‘it-kenagas raqobati uzoq yillar 
davomida xonlikning tinkasini quritadigan urushga aylanib ketgan. Bu, shundoq ham 
inqirozga uchrayotgan xon hokimiyatni yanada zaiflashtirib, qabila sardorlari 
nufuzining ortishiga, Abulfayzxonning ular ta’siriga tushib borishiga olib keldi. 
Shuni ta’kidlash joizki, otaliq lavozimida ham man’g‘it-kenagas raqobati 
kuzatilgan. Chunonchi, Ibrohimbiy kenagas otaliq davrida Doniyol saroy (urug‘) 
otaliq Buxoroga kelib xonning yaqin odamiga aylangan. Mang‘itlarning katta qismi 
Qarshiga ketdi, lekin Xudoyorbiyning o‘g‘li Muhammad Hakim devonbegi esa 
Buxoroda, xon saroyida qoldi. Doniyol otaliq vafotidan so‘ng otaliq amali, 
Shahrisabz, Samarqand va Miyonkol hukumati Ibrohimbiy kenagas otaliq qo‘liga 
o‘tdi. Manbalarda aytilishicha, Hakimbiy otasi vafotidan so‘ng Buxorodan 
Ibrohimbiy kenagas otaliq xizmatiga Shahrisabzga kelgan. XVIII asrning 20-yillarida 
Ibrohimbiy kenagas Abulfayzxonga qarshi isyon ko‘targanda Buxoroga, xon oldiga 
borib otaliq mansabiga ko‘tarilgan va shundan keyin nufuzi kundan kunga oshib 
borgan. Chunonchi, 1733-yil unga Qarshi hukumati berildi
. 
Muhammad Hakimbiy 
Abulfayzxon hukmronligi davrida davlat hokimiyatiga qarshi chiqqan 
qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashda bir qator muvaffaqiyatlarga erishgan. Bundan 
ijobiy tarzda foydalangan Muhammad Rahim davlat hokimiyatini egallashga 
qaratilgan faoliyatini mustahkamlay borgan. 
Xudoyqulibiyning to‘rtinchi o‘g‘li Xudoyor otaliq bo‘lib, uning besh o‘g‘li 
bo‘lgan: Hakim otaliq, Shukurbiy, Bahodir parvonachi, Iskeldibiy, Doniyolbiy. 
Hakimbiy otaliqdan to‘rt o‘g‘il qolgan: Badalbiy, Muhammad Rahimbiy, 
Yovqoshtibiy, Barotbiy. 

---

18