Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bo‘stoniy (1838-1914-yildan keyin)ning “Tuhfayi shohiy” (“Shohga atalgan tuhfa”)
va “Tarixi salotini mang‘itiya” («Mang‘it sultonlari tarixi») asarlaridir. Mirzo Abdulazim Somiy 1838-yilda hozirgi Qiziltepa tumanidagi Xoja Bo‘ston qishlog‘ida tug‘ilgan. Buxorodagi madrasalardan birida ta’lim olgach, u turli viloyat hokimlari qo‘l ostida kotib bo‘lib ishlay boshlaydi. Amir Muzaffar (1860–1885) taxtga o‘tirganidan so‘ng Somiy uning munshiysi lavozimiga saroy xizmatiga jalb etilgan. Amir Abdulahad (1885–1910) hukmronligining o‘rtalariga kelib Somiy saroy xizmatidan chetlatiladi. Zamondosh muarrixlarning guvohlik berishicha, umrining so‘nggi yillarini nihoyatda nochorlikda o‘tkazgan keksa tarixnavis 1907-yilda vafot etadi. Mirzo Somiyning ilmiy merosida “Tuhfayi shohiy” va “Tarixi salotini mang‘itiya” kabi tarixiy asarlari alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, “Tuhfayi shohiy” o‘zining mufassalligi va faktik materiallarga boyligi jihatidan g‘oyatda ahamiyatlidir. Asar fors-tojik tilida 1898–1903-yillarda yozilgan bo‘lib, Ashtarxoniylar Subhonqulixon (1680–1702) hukmronligining so‘nggi yillaridan to XIX asr 6 oxirigacha bo‘lgan davrni qamrab olgan. Asarda, Buxoro amirligi bekliklaridagi ahvol va ularning markaziy hokimiyat bilan munosabatlari, Rossiya qo‘shinlarining Buxoro amirligini istilo etishi, mahalliy beklar, Abdumalik to‘ra va aholining istilochilarga qarshi kurashlari nihoyatda keng yoritilganki, boshqa biror mahalliy manbada bu qadar batafsil ma’lumot uchramaydi. “Tuhfayi shohiy” asari O‘zR FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar jamg‘armasida saqlanmoqda va u hali o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan. Muallifning “Tarixi salotini Mang‘itiya” (“Mang‘it sultonlarining tarixi”) asari 1907-yili yozib tamomlangan. “Tarixi salotini Mang‘itiya” Amir Muzaffar davridagi tarixga bag‘ishlangan. Asarning ilmiy ahamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya munosabatlari birmuncha keng yoritilgan. Kitobning qo‘lyozma nusxalari ko‘p. Uning o‘zbekistonlik olima L.M.Yepifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi 1962-yili Moskvada chop etilgan. Mu’inning “Zikri te'dodi podshohoni o‘zbak” asari ham mang‘itlar davri tarixi bo‘yicha muhim manba hisoblanadi. Mazkur asar XIX asrning o‘rtalarida fors tilida yozilgan bo‘lib, uning muallifi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Asar o‘zida Muhammad Shayboniyxondan (1501-1510) amir Nasrullogacha (1827-1860) bo‘lgan davrlardagi Movarounnahr va qisman Xurosonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni aks ettiradi; shayboniylar, ashtarxoniylar va mang‘itlar sulolasiga mansub hukmdorlar davridagi siyosiy voqealar hamda harbiy harakatlar qisqa bayon etilgan. Manbashunos olim O‘.Sultonovning ma’lumot berishicha, asar ilmiy doiraga ilk bor A.Muxtorov tomonidan olib kirilgan. 1960-yilida uning Tojikistonda saqlanayotgan qo‘lyozmasining ilmiy tavsifi e’lon qilindi. Shundan so‘ng asardagi ayrim ma’lumotlardan foydalanib kelindi. Tadqiqotchi J.M.Tulibayeva asardagi Qozog‘iston tarixiga oid ma'lumotlarni o‘rgangan va Toshkentdagi qo‘lyozmasi asosida 1709-1826-yillar voqealarining qisqa tarjimasini e'lon qilgan. Hozirda “Zikri te’dodi podshohoni o‘zbak” asarining uchta qo‘lyozma nusxasi ma’lum. Asar hali o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan. Buxoro amirligi tarixining ma’lum jihatlari haqida bir qator sayyoh, elchi va davlat arboblari o‘z esdaliklarini yozib qoldirgan bo‘lib, ularning uslubi saroy tarixchilarinikidan farq qiladi. Ular ko‘p hollarda vaziyatni real shahlashga, manfaat yuzasidan olinadigan ma’lumotlarga jiddiy e’tibor qaratishga, shu bilan birga, saroy tarixi, hukmdorlar silsilasidan ko‘ra, xalq turmushiga ko‘proq ahamiyat beradi. Elchi va sayyoh esdaliklarida rus va ingliz elchilarining kundaliklari yetakchilik qiladi. Rossiya hukumati o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish uchun keng ma'lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalangan. Ular savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish maqsadida kelishganini aytishsada, 7 mamlakatdagi harbiy-siyosiy vaziyatni o‘rganish, Buxoroning boshqa davlatlar bilan aloqalarini aniqlash va Markaziy Osiyo shaharlariga boradigan yaqin va qulay yo‘llarni belgilash vazifasini ham bajarishgan. Rus hukumati tomonidan o‘lkani o‘rganish uchun geograf, topograf, injener, sharqshunos olimlar elchilar qiyofasida jo‘natilgan. Ular o‘z esdalik va asarlarida Buxoro amirligi to‘g‘risida batafsil ma'lumotlar berib o‘tganlar. Rossiyadan, aniqrog‘i Orenburg shahridan birinchi katta savdo karvoni 1753- yili yo‘lga chiqqani ma’lum. Uning tarkibida Samara shahridan savdogar Danila Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|