M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

təlif nəzəriyyələr mövcud olmuşdur: maddi, formal və 
dialektik təhsil nəzəriyyələri.
Maddi təhsil nəzəriyyəsinə görə, təlimin məqsədi tələbə-
lərə həyatda lazım olan bilik və bacarıqlar verməkdən ibarətdir; 
buna müvafiq olaraq təlimdə əsas diqqət faydalı həyati biliklər 
verən fənlərin tədrisinə yönəldilməlidir. Sonralar praqmatik 
fəlsəfi cərəyanın nümayəndələri olan bəzi pedaqoqlar da 
(C.Dyui, V. Kilpatrik və b.) bu mövqedə durmuşlar.
Formal təhsil nəzəriyyəsinə görə, təlimin məqsədi ağlı, 
zehni qabiliyyətləri inkişaf etdirməkdir: bu halda insan istədiyi 
biliyi müstəqil şəkildə əldə edə bilər. Təlimdə əsas diqqət zehni 
inkişafa imkan verən fənlərin tədrisinə (qədim və müasir dil-
lərə, ədəbiyyata, riyaziyyata, məntiq və psixologiyaya) yönəl-
dilməlidir. 
Göstərilən hər iki mövqe yanlış olub, təlimin əsas məq-
sədlərini bir-birinə qarşı qoyur. Bu birtərəfli, metafizik nəzə-
riyyələrdən fərqli olaraq dialektik təhsil nəzəriyyəsi təlimin hər 
iki məqsədini vəhdətdə götürür: təlim həm bilik verməli, həm 
də zehni qabiliyyətləri (ağlı) inkişaf etdirməlidir. Təlimdə ke-
çilən bütün fənlər bu məqsədlərin yerinə yetirilməsinə xidmət 

---

99 
etməlidir. Ali təhsilin məzmunu elə qurulmalıdır ki, tələbələr 
elmi biliklərlə yanaşı, zehni qabiliyyətlərə, təfəkkür metod-
larına da yiyələnmiş olsunlar. 
2. Ali təhsilin məzmunu, onu əks etdirən sənədlər 
Ali təhsilin məzmunu müəyyən normativ sənədlərdə öz 
əksini tapır. Təhsilin məzmununu əks etdirən sənədlərə daxildir: 
a) tədris planı; b) tədris proqramları; c) təhsil proqramları 
(kurikulumlar); ç) dərslik və dərs vəsaitləri. 
Tədris planı – müəyyən tip təhsil müəssisəsində keçilən 
fənlərin tərkibini, ardıcıllığını, hər fənnə ayrılan saatların miq-
darını, tədris ilinin strukturunu müəyyən edən dövlət sənədidir. 
Tədris planları ixtisaslar üzrə dövlət təhsil standartlarına uyğun 
olaraq ali təhsil müəssisələri tərəfindən tərtib və təsdiq edilir 
(təhsil müəssisəsinin elmi şurasında). Tədris planlarıının baza 
komponenti isə Təhsil Nazirliyi tərəfindən müəyyən olunur.
Tədris planında fənlər üç qrupa bölünür: a) məcburi və 
ardıcıl öyrənilən fənlər. Buraya, əsasən, ixtisas fənləri daxildir; 
b) məcburi, lakin qeyri-ardıcıl öyrənilən fənlər. Buraya, əsasən, 
peşə hazırlığı və ümumi hazırlıq fənləri və s. daxildir; c) seçmə 
fənlər. Buraya humanitar və sosial fənlər, seçmə kurslar və s. 
daxildir. Bu fənlərin öyrənilməsi tələbələrin nəzəri-metodoloji 
hazırlığını təmin etməyə, onlarda elmi dünyagörüşünü forma-
laşdırmağa imkan verir.
Tədris planında müəyyən ixtisas üzrə keçilən fənlər, hər 
fənnə ayrılan kreditlərin sayı, saatlar o cümlədən auditoriya və 
auditoriyadankənar saatların miqdarı, hər fənn üzrə mühazirə, 
seminar və laboratoriya məşğələlərinə ayrılan saatlar, həftəlik 
dərs yükü, kurs və semestr qeyd edilir. 
Məsələn, Boloniya sistemində pedaqogika fənni ilə bağlı 
tədris planı nümunəsini nəzərdən keçirək. 

---

100