Moddalar almashinuvining fiziologik as

novateurpublication.org 
Paratgormon kal’siy reabsorbsiyasini jadallashtirib, fosfatlar reabsorbsiyasi-ni 
tormozlash orqali qon plazmasidagi kal’siy ionlari konsentrasiyasini oshiradi va
fosfatlarning siydik bilan chiqarilishini kuchaytiradi. Bundan tashqari paratgor-mon 
proksimal kanalchalarda natriy ionlari va NSO
3
- reabsorbsiyasini pasaytirib, Genle 
qovuzlog’i ko`tariluvchi qismida magniy reabsorbsiyasini faollashtiradi. 
Kal’sitonin gormoni kal’siy va fosfatlar reabsorbsiyasini tormozlaydi. 
Buyraklar osmoregulyasiyasining asosiy a`zosidir.Ular organizmda suv ko’paygan 
(gipergidratasiya)da ko`proq gipotonik siydik ajratadi, organizmda suv kamaygan 
(degidratasiya)da kam miqdorda qon plazmasiga nisbatan gipertonik bo`lgan siydik
ajratadi. Qonning osmotik bosimi o`zgarishiga sezuvchan bo`lgan osmoreseptorlar 
gipotalamus supraoptik yadrosida (markaziy) va jigar, buyrak, taloq va qator boshqa 
a`zolarda (chetki) topilgan. Organizmda suv ko`payganda qonda osmotik faol 
moddalar konsentrasiyasi va qonning osmotik bosimi pasayadi. Bu vaqtda 
osmoreseptorlar ta`sirlanishi pasayib, neyrogipofizdan ADG sekresiyasi kamayadi 
va suvning siydik bilan ajratilishi oshadi. 
Organizm suvsizlanganda qon plazmasida osmotik faol moddalar kon-sentrasiyasi 
oshadi, ADG sekresiyasi kuchayadi, suv reabsorbsiyasi kuchayadi va kam 
miqdordagi konsentrlangan siydik ajratiladi. Hayvonlarda o`tkazilgan tajribalarda 
maxsus natrioreseptorlar ta`sirlanganda xam ADG sekresiyasi kucha-yishi
isbotlangan. Miyaning III-qorinchasi sohasiga osh tuzi gipertonik eritmasi 
yuborilganda siydik hosil bo`lishining kamayishi kuzatilmaydi. 
Osmoreseptor va natrioreseptorlardan tashqari ADG sekresiyasiga volyumo-
reseptorlar ham ta`sir qiladi. Volyumoreseptorlar tomir ichidagi va hujayradan 
tashqari suyuqlik hajmi o`zgarishidan ta`sirlanadi. ADG sekresiyasi boshqarilishida 
bosim 
past 
bo`lgan 
sohalar, 
jumladan 
yurakning 
chap 
bo`lmasidagi 
volyumoreseptorlar yetakchi rol’ o’ynaydi. Volyumoreseptorlarning bir o`zi 
ta`sirlanganda natriy tuzlari va suv ekskresiyasi kuchayadi. Volyumoreseptor va 
osmorespotorlar bir vaqtda qo`zg’alganda asosan suv ajratilishi kuchayadi, 
suvning reabsorbsiyasi kamayadi. 
Buyrak kanalchalarida ionlar reabsorbsiyasi va sekresiyasini boshqaruvchi 
gormonlar borligi aniqlangan. Buyrak usti bezi po`stloq qavati gormoni al’dosteron
ta`sirida kanalchalar distal bo`limi va yig’uvchi naychalarda natriy reabsorbsiyasi 
kuchayadi. Harakatdagi qon kamayganda va plazmada natriy konsentrasiyasi
pasayganda al’dosteron qonga chiqariladi. Siydik bilan natriy ajratilishining 
kuchayishi natriyuretik gormon ta`sirida bo`ladi degan taxmin 50 yillar oxirida
qilingan edi, uning strukturasi va sekresiya joyi yaqinda aniqlandi. Natriyuretik 
gormon yurak bo`lmalari va gipotalamusda xosil bo`ladi. 
Qonda kal’siy konsentrasiyasi pasayganda qalqon oldi bezchalar parat-gormon 
ajratadi. Paratgormon buyrak kanalchalarida kal’siy reabsorbsiyasi va suyaklardan 

---

94