Modulidan o’quv-metodik majmua

 

---

112 
Mavzu: Xalq hunarmandchiligi texnologtyasi bo‘limini o‘qitishni 
tashkil etish 
 
 Reja: 
1.Xalq hunarmandchiligida ishlatiladigan materiallarni o‘rgatish. 
2.Xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan asbob uskunalar
 
Maqsad:
Tinglovchilarda xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan materiallar va 
xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan asbob uskunalar haqidagi tasavvurlarni 
shakllantirish.
 
Natija:
Xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan materiallar xaqida va 
xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan asbob uskunalari xaqida bilimga ega 
bo‘ladilar 
Teskor savol: 
1.Xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan materiallar. 
2.Xalq xunarmandchiligida ishlatiladigan asbob -uskunalar. 
1-ilova 
 
1. Xalq hunarmandchiligida ishlatiladigan materiallarni o‘rgatish metodikasi 
Metodologik va tarixiy asoslar. 
O‘zbek xalqining ko‘p asrlik tarixidan 
ma’lumki, xalq Amaliy bezak san’ati va hunarmandchilik boy va rang-barang 
madaniy merosimizning eng ajoyib va ommaviy qismini tashkil etadi. O‘zbek 
diyorida vujudga kelib, gullab-yashnagan amaliy san’at bemisol va betakrorligi 
bilan dunyoga mashhur bo‘lib kelmoqda. Bunday kamolot va taraqqiyot 
bosqichlari haqida fikr yuritadigan bo‘lsak, o‘zbek amaliy san’ati turlarining shox 
ildizlari insoniyatning bolaligi, ya’ni ibtidoiy jamiyatga borib tarqalishni guvohi 
bo‘lamiz. 
Badiiy idrok qobiliyati kishilarda, o‘quvchilarda olamni, undagi mavjudotlar , 
narsalar va voqea-hodisalarni, atrof muhitdagi shakllar va ranglarning turfa shakl-
shamoilida aks ettirishga havas uyg‘otadi. SHakl va ranglarning aniq hamda 
stillashtirilgan tasvirlarini yaratish shu tariqa kelib chiqdi va o‘z navbatida 
odamlarning kundalik turmushidan o‘rin ola boshladi. Natijada badiiy 
bezaklarning turli-tuman shakllari va turlari paydo bo‘ldi. Boshqa san’atlarga 
nisbatan, bunday naqshli bezaklar ko‘pligining va takomil topganligining muayyan 
tarixiy sabablari bor. Ma’lumki, islom mamlakatlarida mavjudotlar tasvirini 
ishlanmagan, balki, tasviriy san’atga chuqur falsafiy yondoshish natijasida 
shartlilik, stillashtirish, ramaiylikka asoslangan badiiy bezak asarlarini yaratish 
kuchaygan. Ushbu tarixiy haqiqat o‘zbek milliy bezak san’atining gurkirab 
rivojlanishiga turtki bo‘lganki, hozirda jahonda mashhur me’morchilik 

---

113 
yodgorliklarimiz va ulardagi ganchkorlik, qoshinkorlik, naqqoshlik, xattotlik, 
toshtaroshlik 
va 
boshqa 
turlardagi 
san’atlarning, 
ajoyib 
darajada 
uyg‘unlashganligida ko‘rinadi. Uning negizida murakkab, izlanuvchan, ijodkorlik 
mehnat, mehnatning ta’limligiga mavjud, tarixiy rivojlanishidan guvohmiz. Misol 
uchun tayansak: Samarqand, Buxoro, Xiva, SHaћrisabz, Termiz, Toshkent, 
Qo‘qon va boshqa shaharlardagi me’morchilik va xalq amaliy san’ati yodgorliklari 
o‘tmish avlodlarimiz yaratgan barkamol, takrorlanmas va tarixan bebaho san’at 
asarlarining namunalari bo‘lib, xalqimizning va shu bilan jahon madaniyatining 
durdonalaridan bo‘lgan badiiy va madaniy merosini tashkil etilganidan xabardor 
bo‘lamiz. 
Xalq amaliy san’ati va hunarmandchilik kishilarning ma’naviy olamini 
boyitadi, badiiy didini shakllantiradi, ruhiyatini tarbiyalaydi. SHuning uchun 
o‘zbek xalqi amaliy san’ati kishilarni badiiy axloqiy, umuminsoniy ruhda 
tarbiyalaydi. 
O‘zbek xalq san’ati qadimiyligi, hamda boy madaniyati bilan butun dunyoga 
mashhur. Uning er yuzasi va tuproq osti qismi ulkan bir tarixiy muzey. Samarqand, 
Buxoro, Xiva, Termiz, Toshkent, Farg‘ona va boshqa shaharlardagi har bir tarixiy 
obida, har bir xalq amaliy san’ati namunasi bobokalonlarimiz yaratgan barkamol, 
takrorlanmas, teran mazmunli va tarixan bebaho san’at asarlari jahon 
madaniyatining durdonalaridan bo‘lgan badiiy va ma’naviy merosini tashkil etadi. 
Asrlar davomida orttirilgan va madaniy boyligimiz, xususan, sho‘ro tuzumi 
davrida o‘zbek milliy xalq amaliy bezak san’atining eng ko‘p rivojlangan 
turlaridan ganchkorlik, naqqoshlik, yog‘och o‘ymakorlik, toshtaroshlik, suyak 
o‘ymakorligi, kandakorlik, pichoqchilik, zargarlik, kashtachilik , zardo‘zlik, 
gilamchilik kabi turlarning o‘ziga xos tomonlari, bajarish texnologiyasi, haqiqiy 
asl nomlari, o‘ziga xos maktablari, uslublari yaratgan ustalarning nomlari asta-
sekin yo‘qolib ketish xavfi ostida qoldi. Bugungi kunda mustaqil mamlakatimizda 
xalqimizning asrlar bo‘yi yaratgan meћnati natijasida yaratgan amaliy bezak 
san’atini ko‘z qorachig‘idek saqlash, qadrlash, ulardan amaliy foydalanish, 
yoshlarga o‘rgatish orqali ularning nafis didini o‘stirish hamda yuksak madaniyatli 
kishilar qilib tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar ochildi. 
Bir-biridan mahobatli binolar soldirgan. Samarqandning Registon maydoniga 
Ulug‘bek, SHerdor va Tilla Qori madrasalari, SHoxi Zinda va Go‘ri Amir 
maqbaralari, Bibixonim masjidi, Buxoroda Ismoil Samoniy maqbarasi, 
Toshkentdagi Ko‘kaldosh madrasasi, SHahrisabzdagi Oќ Saroy va boshќalar 
bugungi kunda dunyoga mashhurdir. 
Amir Temur va Temuriylar davrida xalq san’ati hunarmandchiligi qolaversa 
madaniyati yuksak darajada rivoj topdi. Temurning amri bilan turli 
mamlakatlardan ustalar, me’morchilar olib kelinib ajoyib takrorlanmas binolar 

---

114 
qurish va bog‘u-rog‘lar barpo etildi. 
Ma’lumki, o‘zbek xalq amaliy bezak san’atining va hunarmandchilikning eng 
rivojlangan turlaridan biri naqqoshlikdir.O‘zbekiston territoriyasidagi arxeologik 
qazilmalardan Xorazm, So‘g‘d, Baxtriya va boshqa naqsh san’atini rivojlanganligi 
ma’lum. Olimlarimiz Surxandaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-II – asr) 
Dalvarzintepa (I-asr) qazilmalaridan topilgan, rasm, naqsh qoldiqlari orqali buni 
isbotlab berganlar, Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumental naqshlar bilan 
bezatilganligi bizga ma’lum. VI-VII asrlarda qasrlar va boylarning uylari naqshlar 
hamda tasvirlar bilan bezatilgan. 
IX-X-asrlarda O‘rta Osiyoda naqqoshlik san’ati avj olib rivojlandi. 
Arxitekturada g‘isht qolab naqsh solish yuksak rivojlandi, binolarning ichki 
tomonlariga ganch, yog‘och o‘ymakorligini qo‘llash yuksak rivoj topdi. Ayniќsa 
maktablarning peshtoqlari devor va ravoqlar ganch naqshlar bilan nafis bezatilgan. 
XVIII –asrning oxiri XIX-asrda Qo‘qonda, Farg‘ona,Buxoro kabi shaharlarda 
etuk ustalari etishib chiqdi. Misgarlik, naqqoshlik, ganchkorlik, chilangarlik va 
boshqa san’at turlari rivojlandi. 
Qadimda hunar o‘rganish muqaddas sanalgan. Har bir xalq kelajak 
avlodlariga o‘zidan qoldirgan takrorlanmas hunarlari bilan qadrlangan. 
O‘zbekiston qadimda hunarmandlar markazi bo‘lgan, desak xato qilmagan 
bo‘lamiz. Masalan, Andijon viloyatida SHaxrixon, Samarqand viloyatida Urgut, 
Farg‘ona viloyatida Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan viloyatida CHustda xalq 
hunarmandchiligi gullab yashnagan. hunarmandlar o‘zga davrda mahallalarga 
bo‘linib egallagan, chunonchi zargarlik mahallasi, pichoqchilik mahallasi deb 
yuritilgan. O‘sha davrlarda yana misgarlik, zargarlik, buyrachilik, sandiqchilik, 
pichoqchilik , aravasozlik, kulolchilik mahallalari mavjud bo‘lgan. Masalan, XIX 
asr oxiri XX asr boshlarida Buxoroda buyrachi mahallasi bo‘lib, u erda umuman 
Buxorodagi buyra to‘qiydigan ustalar yashagan. Buyrachi mahallasida 120 ta oila 
yashagan. 
Har bir kasbkorlik mahallasida qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtasida raqobat bo‘lgan. 
Chunki kimning mahsuloti sifatli bo‘lsa, xalq o‘shaning ishlab chiqargan 
mahsulotini sotib olgan. SHuning uchun har bir usta sifatli mahsulot tayyorlashga 
intilgan. Har bir ustaning o‘z rastasi bo‘lgan. Bozorda odatda bozor begi bo‘lgan. 
U barcha rastalarga keltirilgan mollarni kuzatib ularga narx belgilab chiqqandan 
keyin savdo-sotiќ boshlanar edi. Sifatsiz mahsulot ishlagan ustaning bozori 
kasodga uchragan. 
Naqqosh o‘tmishda xalq ustalarining eng bilimdoni hisoblangan. CHunki ular 
madrasada tahsil olib adabiyot, tarix, musiqa, matematika, Kimyo fanlarini yaxshi 
bilganlar. Naqqoshlik texnologiyasi avloddan-avlodga o‘sib kelgan. Qadimdan 
naqqoshlar naqsh yaratish sir asrorlari usta bo‘lganlaridan so‘ng ular ha mo‘z 

---

115 
shogirdlariga o‘rgatgan. Shunday qilib, naqqoshlik kasbini hunarmandchilikka 
asos qilib an’ana tariqasida rivojlantirib kelganlar. Zamonamizda naqqoshlik yosh 
avlodga: texnologiyaning turi, to‘garak, kasb shaklida o‘rgatilmoqda. Aslida 
naqqoshlikni o‘rgangan o‘quvchi-shogird xalq hunarmandchilik boshqa soha, 
tarmoq kasblarni ham osonlik bilan o‘zlashtirishi oson ko‘chadi.
Buning uchun halq badiiy hunarmandchiligi sohalari: ganch, o‘ymakorlik, 
yog‘och, tosh va suyak o‘ymakorligi, kandakorlik, misgarlik, kulolochilik, 
sandiqsozlik, beshiksozlik, pichoqchilik, zargarlik, chilangarlik, chopon tikish, 
kiygiz, bosish, do‘ppidozlik, sharq miniatyurasi, rixtagarlik, zardo‘zlik, patdo‘zlik, 
kashtachilik, chitgarlik, savat to‘qish, bo‘yrachilik, gilam to‘qish va boshqa shu 
guruxga kiradigan badiiy hunarmandchilik kasblarini o‘rganish texnologiyasida 
naќќoshlik asos hisoblanadi.