“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

Startegik rejalashtirishning maqsadi 
Taqqoslash va raqobat ustunligi
- 
Taqqoslash ustunligi bu – mahsulot va 
servislarni yetkazib berishdagi narx jihatdan bir kompaniyaning boshqalari ustidan 
ustunligidir. Masalan, Wall-Mart do’konlari o’zining tovarlari tarqatish sistemasi 
orqali boshqa raqobatdoshlaridan (masalan, Kmart) dan uzoq yillar davomida 
ustunlikka erishib kelgan. Wall-Mart o’zining mintaqaviy tarmoq va do’konlari va 
transport sistemasiga investitsiya kiritgan. Yuqori miqdordagi sotib olishlar va 
iste’molchilarning o’zgacha munosabati tufayli Wall-Mart mintaqaviy do’konlar 
ochish va mahsulotlarni tarqatish sistemasi kompaniya rivojiga qisqa muddatda 
katta hissa qo`shdi. Ammo, boshqa raqobatdoshlarni Wal-Martning ustunligi 
darajasiga yetishishi uchun bir necha yillar ketgan. 
Raqobatdosh ustunligi bu kompaniyaning boshqa kompaniylardan o`zining 
bozor strukturasi jihatdan ustunligidir.Masalan, bir kompaniya boshqa 
kompaniyalarning bir bozorga kirayotgandagi to`siqlari evaziga ustunlikka 
erishishi mumkin. 
Bu hukumat cheklovlari natijasida yuzaga kelishi mumki. Maslan 
mamlakatdagi bak va hukumat tomonidan tashkil etilgan monopoliyalar soni 
malakatda chekli miqdorda bo`lishi lozim. 

---

232 
Kompaniyalar o`zlari ham biznesga kirishda o`zlariga patent kabi to`siqlarni 
yaratishi ham mumkin. Monsanto kompaniyasi tarkibidagi NutraSweet 
kompaniyasi sun`iy shirinlashtirgich, ya`ni aspartameda, eksklyuziv patentga ega 
bo`lgan. Garchi, patent 1992 yil 14 dekabrda nihoyasiga yetdi.Sun`iy 
shirinlashtirgich ishlab chiqishda aspatamening narxi 70 AQSH dollaridan 20, 35 
AQSH dollariga tushdi.NutraSweet patentga egalik qilgan davrda raqobatdosh 
ustunlikka erishdi. Ammo patent nihoyasiga yetishi bilan raqobat ustunlik yo`qoldi 
va raqobatdoshlar bozorga kirish uchun navbatga to`lishdi. Patentning qiymati 
davlat va sanoatga qarab farq qiladi.
Quyi chiziq bu kompaniya biror mahsulotga investitsiya kiritganda va 
faqatgina bir ustunlik evaziga ko’proq daromadga erishganda uchraydi. Boshqacha 
qilib aytganda, raqobat yoki taqqoslash ustunligi kompaniyani iqtisodiy foyda 
ya’ni mahsulotni tan narxidan oshgandagi foydasi, topishi uchun xizmat qiladi. 
Shuning uchun dastlab, kompaniya o’zining strategiyalarini ishlab chiqishdan 
avval, menejment kompaniya qaysi jihatdan taqqoslash yoki raqobat ustunligiga 
ega ekanligini aniqlashi lozim. 
Strategiya va daromad qo’shish
- 
Odatda kompaniyalar strategiyani 
kompaniyaning mahsulot va servisidagi iste’molchilarga qarab tuzub chiqishadi. 
Masalan, menejment eng yaxshi sifatdagi yoki eng arzon narxdagi 
mikrokompyuter chiplari ishlab chiqaruvchi dunyoning yetakchi kompaniyasiga 
aylanish strategiyasini tuzgan. Demak, menejmentning e’tibori mahsulotning sifati 
va narxida. Menejment qiymat qo’shish uchun foyda va risklariga e’tibor qaratishi 
lozim. Va menejment investitsiya uchun qaror qabul qilishda proyektning 
foydaliligi darajasiga qaraydi. Raqobat yoki taqqoslash ustunligiga erishish 
strategiyasi bu aksiyadorni shaxsiy budjetini maksimallashtirish demakdir.Foydali 
proyektlar bir kompaniya boshqa kompaniyalar ustida qiyosiy yoki raqobat 
ustunligiga ega bo’lganda ko’tariladi. 
Masalan faraz qiling biror bir mahsulot kutilganidan ko’ra ko’proq foyda 
berdi.Qanday qilib kompaniya biror bir jihozga qiymat kiritishi mumkin.Agar bu 
jihozga qiymat kiritish unga qiymat qo’shsa kompaniyaning boshqa 
raqobatdoshlari bu jihozni xohlashgan bo’lmasmidi.Albatta agar ular shunday 
qiymatni yarata olsa, bunga qiziqib qolgan bo’lishar edi. 
Endi faraz qiling kompaniya raqobatdoshlari mahsulotni sotib olishda va 
foyda topishda hech qanday to’siqlarga uchrashmadi, unda nima bo’ladi? 
Kompaniya va uning raqobatdoshlari bu jihoz uchun raqobatlashishadi. Va uning 
narxini ko’tarishadi.
Faraz qiling buning o’rniga kompaniya yangi jihozga potenti mavjud va 
boshqa raqobatdoshlarini ham bu jihozdan olishlari davom etmoqda. Unda bu jihoz 
uchun hech qanday raqobatning o’zi qolmay qoladi.Va kompaniya qiymat qo’shish 
orqali foyda ko’rishga erishadi.
Endi qiyosiq ustunlikka erishishga bo’lgan harakatlar xato yo’nalish olishini 
tasavvur qilib ko’ring. “Schlitz Brewing” kompaniyasi raqobatdoshlaridan 
ustunlikka erishish uchun mahsulot narxini kamaytirdi: u ishchi narxlarini 
kamaytirdi. Tan narxini tushirish, mahsulotni narxini boshqa kompaniya 

---

233 
narxlaridan arzonlashishiga olib keldi, ammo sifat buzildi va Schlitz o’zining bozor 
ulushiga ega bo’lishini o’rniga uni yo’qotdi. “Schlitz Brewing” taqqoslash 
ustunligiga ega bo’lishga harakat qildi, ammo bu strategiya iste’molchilar 
ehtiyojlarini qondirish uchun natija bermaganligi sababli oxir-oqibat Schlitzning 
aksiya narxlari tushib ketdi. 
Qiymat kompaniya faqatgina taqqoslash yoki raqobat ustunligiga ega 
bo’lganda yaratilishi mumkin. Agar kompaniya proyektni analiz qilsa va uni 
foydali deb topsa, unda dastlabki savol shunday bo’lishi lozim, Bu foydalar 
qayerdan kelyabdi?
Strategiya 
bu 
kompaniya 
obyektivga 
yetishish 
maqsadidagi 
yo’nalishdir.Menejment uchun strategik investitsiyalar yangi investitsiyalarni 
topish siyosatlarini ham o’z ichiga oladi. Strategik plan shuningdek resurslardan 
foydalanishni ham o’z ichiga oladi.
Moliyaviy rejalashtirish investitsiyani qo’lga kiritish uchun kompaniya 
resurslaridan oqilona foydalanishdir.Moliyaviy rejalashtirish ko’p jihatdan 
muhimdir.Birinchidan moliyaviy rejalashtirish menedjerlarga ma’lum bir 
strategiyani effektivligini baholash uchun yordam beradi.Ikkinchidan, moliyaviy 
rejalar tuzish orqali menejment bozor sharoitidagi har qanday vaziyatlar uchun 
munosib harakat qilish garovidir. 
Uchinchidan moliyaviy rejalar yaratish menejmentga investitsiya va 
moliyaviy rejalar tuzishdagi salbiy tomonlarini ham ko’rsatib beradi.
Moliyaviy rejalashtirish kompaniyaning investitsiya va moliyaviy rejalarini 
o’z ichiga oladi. Qachonki biz kompaniyaning investitsiyaviy rejalarini 
bilganimizda, menejment mablag’lar qayerda kerak va qayerdan kelishini ko’rsatib 
beradi. Bu budjetni rivojlantirish orqali belgilanadi.Budjet agar kompaniyaning 
kassa harajatlari kundalik me’yoridan oshib ketsa nima qilinishi kerakligi yoki 
kompaniyaning keyingi o’n yillikdagi rejalarini o’zida aks ettirishi mumkin. 
Qisqa muddatdagi budjetlashtirish operatsion budjetlashtirish deyiladi va 
uzoq muddatdagi budjetlashtirish ko’pincha uch, to’rt yillik yoki uzoq muddatli 
rejalashtirish deb ham ataladi. Lekin uzoq muddatli rejalarga erishish qisqa 
muddatda nima qilingaligiga bog’liq bo’lgani uchun bu ikki atama bir-biriga uzviy 
bog’liqdir. 
Budjetlashtirish jarayoni
- 
Budjetlash jarayoni moliyalashtirish va 
strategiyalarga investitsiya kiritishni o’z ichiga oladi, yoki boshqacha qilib 
aytganda budjetlashtirish kapital budjetlashtirish va kapital struktura va ishlash 
kapitallaridagi qarorlar natijasida hosil bo’ladi. Masalan savdo do’konlarida ish 
olib boruvchi biznes kompaniyasini misol qilib olaylik. Kompaniyaning rivojlanish 
plani bu iste’molchilarga yaxshi sifat va servis taqdim etishdir. Do’konlarni 
ta’mirlash investment strategiyasi deb qaraladi.Kompaniya o’zining rivojlanish 
rejasini kapital budjetlashtirish asosiga quradi.Ammo rivojlanish programmasi 
rivojlanishni ham o’z ichiga oladi.Agar ko’proq mablag’ kerak bo’lsachi? Qarz? 
Ulush? Ammo bu vaziyatda ishlash kapitalini ham esdan chiqarmasligimiz lozim. 
Kompaniya yangilanish programmasini olib borayotganda kerakli darajadagi 
mablag’larni qisqa va uzoq muddatli rejalar uchun chamalab chiqishi lozim. 

---

234 
Boshlang’ich nuqta bu potensial savdo qaysiki kompaniyani sotib olish va 
mahsulotni sotib olish va boshqa hisob kitoblariga bog’liq bo’lgan. Shuningdek, 
kompaniya niyat qilgan miqdor kompaniyaning sotib olishlari, savdo xizmatchilari 
va reklama potensiallariga ta’sir ko’rsatadi.
Qachonki kompaniya savdo va kerakli tahminlarga ega bo`lganda, keyingi 
bosqich kassaning kirim va chiqim harajatlarini hisoblashdadir. Kassa budjeti 
tashkil etilganda, dastlabki balans varaqasi va foyda varaqasi ishlab chiqilishi 
mumkin.
Budjetlashtirish odatda joriy moliya tizimining so`nggiga qadar 4-6 oy 
mobaynida tashkil etilishi mumkin. Ko`p kompaniyalarning bu jarayon uchun o`z 
ketma ketlik tizimi mavjud. Budjet jarayoni odatda Bosh Moliyaviy xodim, 
rejalashtiruvchi vitsa president yoki, moliya vitsa prezidenti tomonidan 
boshqariladi. Barcha bo`limlar dastlab o`zlarining hisob kitoblarini bajarganlaridan 
so`ng barcha natijalar qo`shiladi va yakuniy hisobot chiqariladi. 
Budjet kompaniya ishlashi kerak bo`lgan, yoki kompaniya uchun zarur 
bo`lgan resurslarni aniqlashtirib beradi. Ammo menejment budjetlashtirilgan va 
haqiqiy natijalardagi keskin o`zgarishlarni aniqlashtirish jarayonida juda ehtiyot 
bo`lmog`i lozim.Masalan, kompaniya yangi mahsulotdan 10 million dollar 
miqdorida foyda olish uchun budjetlashtirdi. Lekin haiqiqiy daromad 6 million 
dollarni tashkil etdi. Bu menejmentning yomon ishlaganligidanmi? Balki ha, 
balkiyo`q: Agra buning sababi iqtisoddagi yomon o`zgarishlar sababli bo`lsa, unda 
yo`q, agar buning sababi mejementni vaziyatni oldindan hato chamalaganligida 
bo`lsa unda ha. 
Oldindan prognoz qilish - Oldindan prognoz qilish moliviy rejalashning 
muhim qismi. Noto`g`ri prognozlash invertizatsiyadagi kamchiliklarga, nomuvofiq 
moliyaviy qarorlarga sabab bo`lshi mumkin.
Masalan 2006 yilda Nintendo kompaniyasi yaratgan Wii konsol o`yinini 
olaylik. O`yin o`sha paytlarda o`yin omma orasida mashhurlika erishdi. Ammo 
natijada 
kerakli 
talablarga 
javob 
bera 
olmadi. 
Bu 
o`yinga 
ishlab 
chiqarilayotganidan ko`ra ko`proq talab tushganligi boyis, invertizatsiyada 
kamchiliklar kuzatildi. 
Nintendo o`zining belgisini yo`qotdi, va Wii ga bo`lgan keskin talablarni 
noto`g`ri baholadi. Kompaniya uchun Wii kabi o`yinlarga ega bo`lish yaxshi natija 
bo`lishi kerak bo`lgan bir paytda Wii endi ular uchun muammo yaratdi.
Kassa oqimlarini oldindan baholash uchun menejment savdoni avvaldan ko`ra 
bilishi lozim, chunki, savdo kelajakdagi iqtisodiy vaziyatga, sanoatga va bozor 
sharoitiga qarab o`zgarishi mumkin. Savdo esa, narxlarning tushish analizlari, 
bozor so`rovlari, yoki menejmentning fikriga qarab avvaldan baholanishi mumkin. 
Regresyon tahlil qilish
- 
Regresyon tahlil bu savdo va vaqt funksiyasidagi 
grafik munosabat va bu grafikni tasvirlovchi eng aniq to`g`ri chiziqdir. Bu chiziq 
regresyon chiziq deyiladi. Bunday tahlilning bir yo`li kelajakdagi savdoni avvalgi 
savdolarga qarab baholash bo`lishi ham mumkin. Boshqa yo`li esa, savdo va 
mahsulotning tan narxinio`zaroqiyoslashdan kelib chiqishi mumkin. 

---

235 
Regresyon 
tahlil 
bizga 
ko`plab 
o`zgaruvchilar 
o`rtasidagi 
o`zaro 
bog`lanishlarni ko`rsatishga yordam berishi mumkin, shuningdek menejment bir 
qancha e`tiborli bo`lishi kerak bo`lgan vaziyatlar mavjud. 
Bozor so`rovlari - Bozor so`rovlari kelajakdagi potensial foydani oshirishda 
muhim rol o`ynaydi. Intel misolida oladigan bo`lsak, menejment kompyuter 
sanoatiga, asosan noutbuk, telefon, va o`yin sanoatlariga e`tiborini qaratishi lozim. 
Har bir bozor uchun menejment Intelning bozor ulushini hisoblash chiqishi lozim: 

Mahsulot rivojlanishi va yangi mahsulotlarni taqdim etish 

Umumiy iqtisodiy ahvol va kmpyuter va boshqa qurulmalarning 
mikroprossessori uchun zarur xarajatlar
Umumiy 
qilib 
aytganda, 
menejment 
so`rovlardan 
foydani 
maksimallashtirishda va servislarni oshirishda foydalanishi mumkin. 
Menejmentni baholash
- 
Bozor so`rolariga qo`shimcha tarzda, kompaniya 
menejerlari kelasi savdolar uchun chamalar chiqrishlari mumki.
Kompaniyaning menejerlari mahsulot narhini baholashda bozor sharoitini 
avvaldan chamalay bilishlari lozim. Ammo bunday uslublarni ham potensial 
muammolari mavjud. Masalan menejer yangi mahsulot uchun daromadli baholash 
bildirdi. Bu bahlosh kompaniyani ko`proq resurslardan foydalishga undaydi, 
masalan ko`proq tan narx, qo`shimcha ishchilar. Agar baholash real bo`lib chiqsa 
unda kompaniya foyda olishi ta`biiy, aks holda ortiqcha resurslar va ishchi 
kuchlaridan foydalanganligi kompaniya uchun zarar bo`ladi. 
Budjetlashtirish 
- 
Bu jarayonda biz kassa oqimlari, proyektlashtirilgan foyda 
bayonotlarini, va balans varaqalarini ketma-ket qo`yamiz. Garchi moliyaviy 
kengash foyda bayonotlari va balans varaqalarini ishlab chiqishi kerak bo`lsada, 
kassa oqimlari analizlari eng muhim hisoblanadi.
Ko`p kompaniyalar kreditni kengaytirishadi va qabul qilishadi, shuning uchun 
kassa oqimi va sof foyda bir birga aralashib ketmaydi.
Kassa budjeti
- 
Kassa budjeti kassaning kirim va chiqimlari to`g`risidagi 
detallashgan bayonotdir. Bu budjet moliyalash va investitsiya kiritsh uchun asos 
bo`lib xizmat qiladi. Shuningdek, kassa budjeti asl kassa harajatlari ni 
rejalashritirilganidan farqlashga xizmat qiladi.
Avval ta`kidlab o`tganimizdek, kassa budjeti savdo baholashi asosida 
boshqariladi. Kassa budjeti, kassa kirimlari va chiqimlarini avvaldan baholash 
kompaniyaning kerakli harajatlarni belgilab beradi.
Rasmiy moliyaviy bayonot
- 
Moliyaviy balans varaqasi varaqasi kelajak, 
masalan bir oy, chorak yil, yoki bir yil muddat uchun proyektlashtirilgan bayonot 
turidir va u aktivlarni, mas`uliyatlarni baholab beradi. Moliyavir foyda bayonoti 
masalan bir oy, chorak yil, yoki bir yil muddat uchun proyektlashtirilgan bayonot 
turidir va u foyda va chiqimlarni baholab beradi. Birgalikda bu bayontolar 
menejment uchun kompaniyaning investitsiya va moliyalashtirish ehtiyojlarini 
ko`rsatadi.
Iqtisodiy qo`shilgan qiymat
- 
Vaziyatlarni baholashda yaxshi metodikalarga 
erishish uchun ko`plab konsulting firmalar va kompaniyalar kompaniyaning 
amaliy ijrolarini tahlil etish metodikasini olg`a surishadi. Bu metodlar ba`zida 

---

236 
ananaviy metodika tizimlaridan foydalanishi ham mumkin. Sinfan olganda bu 
metodlar qiymat qo`shilgan metriklar yoki iqtisodiy qo`shilgan qiymat deb 
yuritiladi. Buning uchun iqtisod fanida bir qancha qisqartma so`zlar mavjud, 
iqtisodiy qo`shilgan qiymat (english EVA), bozor qo`shilgan qiymat (MVA) va bir 
qancha boshqalar.
Kompaniya menejmenti qarorlar tan narxdan oshadigan foyda berganda 
qiymat yaratadi. Bu foydalar tez muddat ichida yoki uzoqroq muddatda foyda 
berishi mumkin.
22.2-rasm.