Moliyaviy va boshqaruv hisobi

10.4. Тayyor mahsulotlarni yuklab jo’natish va sotishning analitik 
xamda sintetik hisobi 
Yuklab jo’natilgan mahsulotlar (bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat) lar – 
mahsulot hamda xizmatlar uchun to’lov hujjatlari, mol yuboruvchilar tomonidan 
bankka topshirilgan, lekin xaridorlar tomonidan to’lanmagan summani anglatadi. 
Oy oxirida yuklab jo’natilgan, lekin to’lov hujjatlari bankka topshirilmagan 
mahsulotlar balansda ombordagi tayyor mahsulotlar bilan birga aks ettiriladi va 
korxonaning aylanma mablag’lari tarkibida ko’rsatiladi. 

---

384 
Тayyor mahsulotlar harakatining sintetik hisobi 2810 «Ombordagi tayyor 
mahsulotlar» schyotida yuritilib, u mavjud tayyor mahsulotlar va ularning harakati 
to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Bu schyotning debetida 
omborga tushgan mahsulotlar, kreditida esa ombordan jo’natilgan mahsulotlar aks 
ettiriladi. 
Agar mahsulotlar harakatining joriy hisobi reja tannarxida yuritilsa, 2810- 
schyotning debetida ikkita ko’rsatkich reja tannarxi va reja tannarxidan farq 
summasi hisobga olinadi. Agar joriy hisobda korxonaning ulgurji baholari 
qo’llanilsa, 2810 schyotning debetida quyidagi ko’rsatkichlar bo’ladi: ishlab 
chiqarilgan mahsulot qiymatining korxona ulgurji bahosi va ulgurji baho qiymati 
bilan haqiqiy tannarxi orasidagi farqi. 
Mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hisobi 9010 -«Тayyor mahsulotlarni 
sotishdan daromadlar», 9020 -«Тovarlarni sotishdan daromadlar» va 9030- «Ishlar 
bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar» schyotlarida yuritiladi. Ushbu 
schyotlar tranzit bo’lib, passiv schyotlarga mansubdir. Bu schyotlar tayyor 
mahsulotlar tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarni sotish jarayoni 
to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Bu schyotlarning kredit 
qoldiqlari moliyaviy natijani aniqlash maqsadida har oyning oxirida 9910 -
«Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilib boriladi. 
1998 yilning 1 yanvaridan boshlab mahsulotlar yuklab jo’natgan, xizmatlar 
ko’rsatilgan, ishlar bajarilgan sana hisoblash usuliga ko’ra sotilgan vaqt 
hisoblanadi
Hisoblash usulida mol oluvchilarga mahsulot yuklab jo’natilganda, sotilgan 
mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi 
amalga oshiriladi: Dt 9110 -«Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi» schyoti, 
Kt 2810 -«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyoti. 
Yuklab jo’natilgan mahsulotning shartnoma (sotish) qiymatiga, D-t 4010 
«Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti, K-t 9010 

---

385 
«Тayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar» schyoti kabi yozuv amalga 
oshiriladi..
Yuklab jo’natilgan mahsulotlar harakatining hisobi 16- qaydnomaning II- 
bo’limida yuritiladi. Bu qaydnomaning ikkinchi bo’limida jo’natilgan, sotilgan 
mahsulotlar, 
moddiy 
qiymatliklar, 
xizmatlar 
va 
xaridorlar 
bilan 
hisoblashishlarning analitik va sintetik hisobi o’z ifodasini topgan. Jo’natilgan va 
sotilgan mahsulotlar analitik hisobi ularning natural ko’rinishdagi turlari bo’yicha 
yoki to’lov hujjatlari bo’yicha ikki bahoda – haqiqiy tannarxda va sotish narxida 
tashkil etiladi.
Shuni ham aytish kerakki, oy boshiga va oy oxiriga to’lanmay qolgan, 
hisobot oyida jo’natilgan, xaridorlar tomonidan qaytarilgan va sotilgan 
mahsulotlarning umumiy miqdori ham hisobga olinadi. Qaydnomaning II- 
bo’limini to’ldirish uchun oldingi oyning qaydnomasi (to’lanmagan mahsulotning 
oy boshiga qoldig’i), to’lov hujjatlari, hisobot oyida jo’natilgan mahsulotlarga 
buyruq – nakladnoylari, shuningdek, korxonaning hisob – kitob schyotidan 
olingan bankning ko’chirmalari asos bo’lib hisoblanadi. Mol oluvchi hisobidan 
chek bilan to’langan temir yo’l tarifi qaydnomada alohida ko’rsatiladi, chunki u 
mahsulot sotish hajmiga kiritilmaydi.
Qaydnomaning II- bo’limida quyidagi ma’lumotlar o’z ifodasini topadi: oy 
davomida ombordan yuklab jo’natilgan mahsulotlarning assortimenti va qiymati 
bo’yicha miqdori; transport xarajatlari summasi; QQS summasi; schyot – to’lov 
hujjatlari bo’yicha olishga tegishli summa; xaridorlar bilan hisob – kitoblar holati; 
mahsulot uchun hisobot oyida tushgan summalar to’g’risidagi ma’lumotlar va 
transport xarajatlarini qoplanishi va boshqa ma’lumotlar. Qaydnomaning 
ko’rsatkichlari katta operativ ahamiyatga ega, chunki har kuni yuklab jo’natilgan, 
sotilgan mahsulotlar hajmi to’g’risida ma’lumotlar qayd etilgan bo’ladi. Bundan 
tashqari, shartnoma majburiyatlarini bajarilishi ham nazorat qilinadi. 

---

386 
16- qaydnomaning III- bo’limida to’langan, hisobdan chiqarilgan, 
to’lanmagan va hisobdan chiqarilmagan summalar to’g’risidagi yig’ma 
ma’lumotlar aks ettiriladi.
III. Тo’langan, hisobdan chiqarilgan, to’lanmagan va hisobdan chiqarilmagan 
summalar bo’yicha yig’ma ma’lumotlar. A. Korrespondentlanuvchi schyotlar 
bo’yicha to’lanishi va hisobdan chiqarilishi 
so’m 
Debet-
lanuvchi
schyot 
Kreditlanuvchi va debetlanuvchi 
schyotlar 
Jami 
joriy oy uchun 
qaydnoma 
bo’yicha 
o’tgan 
oy 
uchun 
qaydnoma 
bo’yicha 
5110 - 
4010 - 
2810-schyotning 
kreditidan 
(mahsulot sotish bo’yicha oborot 
shaklida aks ettirilmagan summa) 
quyidagi schyotlarning debetiga: 
«Ҳisob-kitob schyoti» 
9010-schyotning 
kreditidan 
quyidagi schyotlarning debetiga: 
«Хaridorlar va buyurtmachilar 
bilan hisob-kitoblar» 
9600 
726272 
Jami 
735872 
B. Mahsulotni qaytarilishi bilan bog’liq bo’lgan taqdim etilgan summalarni 
kamaytirish tartibidagi hisobdan chiqarishlar. 
V. Hisob guruhlari bo’yicha to’lanmagan va hisobdan chiqarilmaganlar. 
so’m 

---

387 
Hisob guruhlari 
Тayyor 
mahsulot 
uchun 
Тransport 
xarajatlari 
Тo’lanmadi: 
Joriy oy uchun qaydnoma bo’yicha 
110600 
1380 
Oldingi oy uchun qaydnoma bo’yicha 
Shu jumladan: 
Mahsulot xaridorning mas’uliyatli saqlashida 
qolganligi uchun hisobdan chiqarilmadi: 
Joriy oy uchun qaydnoma bo’yicha 
Oldingi oy uchun qaydnoma bo’yicha 
Joriy oy uchun 3 – jadval bo’yicha jami 847852 
Qaydnomaning III- bo’limi taqdim etilgan schyotlar bo’yicha umumiy 
summasini ko’rsatib oy oxirida to’ldiriladi va u uch qismdan iboratdir: 
A- to’lanishi va hisobdan chiqarilishi; B- mahsulot qaytarilganligi uchun 
hisobdan chiqarilishi; V- to’lanmagan, hisobdan chiqarilmagan. Bu bo’lim 2810 
va 9010 schyotlarning kredit oborotlarini II- jurnal -orderida to’liq aks 
ettirilganligi va 2810 schyot bo’yicha keyingi oyga qolgan qoldiqni to’g’ri 
hisoblab chiqilganini nazorati uchun xizmat qiladi. 
Mahsulot sotish bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik operatsiyalarining majmui 
sotish jarayoni deyiladi. Mahsulot sotish jarayonini rejalashtirish korxonani 
buyurtma bilan ta’minlashdan boshlanadi. Unga binoan ishlab chiqarish jarayonini 
tashkil etish asosi bo’lgan nomenklatura bo’yicha reja tuziladi. Buyurtmalarda 
mahsulotlarning assortimenti, yuklab jo’natish muddati, miqdori va sifati, narxi, 
hisoblashish shakllari ko’rsatilgan bo’lib buyurtmachi va mol yuboruvchilar bilan 
kelishib olinadi. 

---

388 
Mahsulot uchun pul xaridorlardan hisob – kitob schyotiga kelib tushgan 
sanada sotildi deb hisoblanadi (kassa usuli) yoki yuklab jo’natilgan, topshirilgan 
mahsulotlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar uchun hujjatlar bankka topshirilgan 
sanada sotildi deb hisoblanadi (hisoblash usuli). Ikkala usulda ham sotilgan 
mahsulot (ish, xizmatlar) 9010 «Тayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar», 
9020 «Тovarlarni sotishdan daromadlar», 9030 «Ishlar bajarilgan va xizmatlar 
ko’rsatishdan daromadlar» schyotlarida hisobga olinadi. Sotilgan tovarlarni 
qaytarilishi va xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar 9040 «Sotilgan 
tovarlarning qaytishi» va 9050 «Хaridorlar va buyurtmachilarga berilgan 
chegirmalar» - schyotlarida hisobga olinadi. Bu schyotlarning xususiyatlari 
shundan iboratki, ularning debeti va kreditida bir hajmda (miqdorda) gi sotilgan 
mahsulot (ish, xizmat) lar bir xil summada aks ettiriladi. 
9010, 9020 va 9030 schyotlarning kreditida 4010 «Хaridorlar va 
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti bilan korrespondentlashgan 
holda mahsulot (ish va xizmat) lar sotishdan tushadigan sof tushum aks ettiriladi. 
Bu schyotlarda xaridorlarga jo’natilgan mahsulot (ish va xizmat) lar bo’yicha 
hisoblangan aksiz solig’i va QQS summalari aks ettirilmaydi, balki quyidagi 
provodka bilan 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» 
schyotida aks ettiriladi: 
D-t 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» jo’natilgan 
mahsulotlar uchun, aksiz solig’i va QQS summasi qo’shilgan holda, xaridorlardan 
olinadigan jami summaga. 
K-t 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» hisoblangan 
aksiz soliђi va QQS summasiga. 
K-t 9010 «Тayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar» mahsulot sotishdan 
tushadigan sof tushumga. 

---

389 
9010, 9020 va 9030 schyotlarning kreditida aks ettirilgan summa oy oxirida 
9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti bilan korrespondentlangan holda 
yopiladi. 
Hisoblash usulida, ya’ni mahsulotni topshirish (yuklab jo’natish), ish va 
xizmatlarni bajarish fakti sotildi deb hisoblanganda 4010 «Хaridorlar va 
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti qo’llaniladi. Bu schyot aktiv 
bo’lib, uning saldosi buyurtmachiga topshirilgan mahsulotlar, ishlar, xizmatlarning 
to’lanmagan sotish qiymatini ko’rsatadi; debet oboroti hisobot oyida topshirilgan 
mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning sotish qiymatini, kredit oboroti esa 
hisobot oyida xaridorlar tomonidan to’langan summani ko’rsatadi. Quyida 
mahsulot sotish operatsiyalarini schyotlarda aks ettirish sxemasi keltiriladi. 
«Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar» 
korrespondensiyasi (9000) 
D-t 
K-t 
Korrespondentlanuvchi schyotlar 
Schyotlarning krediti 
Schyotlarning debeti 
4010, 
4110- 
4010, 
4110-
9910- 
Kreditga 
sotilgan 
tovarlarning 
qaytarilishi 
(debet 
9040) 
Sotilishidan 
va 
narxidan 
berilgan 
chegirmalar 
(debet 9050) 
Oy oxirida sotishdan 
olingan 
sof 
tushumning hisobdan 
Yuklab jo’natilgan mahsulot, 
bajarilgan ish va xizmatlar 
uchun to’lanadigan summa 
Mahsulot, ish va xizmatlar naqd 
pulga sotilganda 
Qisqa 
va 
uzoq 
muddatli 
investitsiya 
tarzida 
boshqa 
tashkilotlarga o’tkazib berilgan 
mahsulotlar summasiga 
O’z kapital qurilishi uchun 
ko’rsatilgan 
xizmatlar 
- 
4010, 
4110 
- 
5010, 
5020 
- 
5810, 
0610 
- 
0890 
-0810 
- 

---

390 
chiqarilishi 
summasiga 
Ichki xo’jalik ehtiyojlari uchun 
sarflangan 
mahsulot 
va 
ko’rsatilgan 
xizmatlar 
summasiga 
Mehnat 
haqi 
yuzasidan 
xodimlarga berilgan mahsulot 
va xizmatlar summasiga 
Mahsulot 
bilan 
to’langan 
dividendlar summasiga 
Hisobot davri oxirida 9040 va 
9050 – schyotlarining yopilishi 
0890, 
2320, 2510, 
9410 - 9450 
- 
6710 
- 
6610 
- 
9900 
Yuklab jo’natilgan va sotilgan mahsulotlarning turlari bo’yicha sintetik hisobi 
11- jurnal–orderida yuritiladi. Bu jurnal- order 2810, 9410, 9010, 9020, 9030, 
9210, 9220, 4010 - schyotlarning kredit oborotlarini va 9010, 9020, 9030 - 
schyotlarining analitik ma’lumotlarini yozish uchun tayinlangan. 11 - jurnal–order 
15 va 16 - qaydnomalarning analitik ma’lumotlariga asosan to’ldiriladi. Quyida 
11- jurnal–orderining shakli keltiriladi. 
11 – jurnal-order 
So’m hisobida 
Schyotlar 
krediti 
Schyotlar debeti 
2810 9410 9010 
9020 
6410 
Jami 
2810 «Yuklangan tovarlar» 
43280
0 
432800 
4010 
«Хaridorlar 
va 
2832 440108 
442940 

---

391 
buyurtmachilardan 
olinadigan 
schyotlar» 
5010 «Milliy valutadagi pul 
mablag’lari» 
9600 565300 
16097
2 
735872 
jami 
43280
0 
2832 449708 565300 
16097
2 
161612 
Yuklab jo’natilgan mahsulotlar hajmidagi yil boshidan jamlanuvchi 
oborotlari haqiqiy tannarxni taqdim etilgan schyotlar summasiga bo’lgan foiz 
nisbatini hisoblash uchun foydalaniladi. Bu nisbat 100% dan kam bo’lishi kerak, 
chunki u korxonaning mahsulot sotishdan tushgan tushumidagi haqiqiy xarajatlar 
ulushini ko’rsatadi. Qolgan qismi foyda ulushini ko’rsatadi. Koxona bo’yicha foiz 
nisbati 82,0 (2520000 x 100 : 3068000). 
Demak, sotishdan tushgan tushumning qariyb 18% ini foyda tashkil etadi. 
Ushbu ko’rsatkich nafaqat reja bajarilishini tahlil qilishda, balki oy oxiriga qolgan 
yuklab jo’natilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va xizmatlarning haqiqiy tannarxini 
hisoblashda katta ahamiyatga ega. Buning uchun barcha schyotlar bo’yicha oy 
oxiriga to’lanmagan sotish qiymatidagi summani foiz nisbatiga ko’paytiriladi. 
Koxonada haqiqiy tannarx bo’yicha qoldiq 90692 so’mga teng (110600 x 82,0 : 
100). 
11 - jurnal–orderning analitik ma’lumotlari bo’yicha foyda summasiga 
buxgalteriyada 15 - jurnal–orderga yozish uchun quyidagi korrespondentlanuvchi 
schyotlarni ko’rsatib ma’lumotnoma tuzadi: D-t 9010, 9020, 9030- schyotlar, K-t 
9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti. 
Хaridorga mahsulot yuklab jo’natishdan oldin ulardan mahsulot qiymatining 
eng kamida 15 % bo’nak to’lovlari tariqasida qabul qilinishi lozim.
41
41
ЎзР Президентининг «Тўлов интизоми ва ўзаро ҳисоб-китоблар тизимини мустаҳкамлаш чора-тадбирлари 
тўғрисида» Фармони. 1996 йил 24 январ 

---

392 
Olingan bo’naklarning sintetik hisobi 6310 «Хaridorlar va buyurtmachilardan 
olingan bo’naklar» schyotida yuritiladi. Bu schyot moddiy qiymatliklarni yetkazib 
berish uchun yoki bajarilgan ishlar uchun olingan avanslar bo’yicha, shuningdek 
buyurtmachilar uchun bajarilgan qisman tayyor bo’lgan mahsulot va ishlarni 
to’lash bo’yicha olib boriladigan hisob – kitoblar to’g’risidagi axborotni 
umumlashtirish uchun tayinlangan. 
Olingan bo’naklar summasi, shuningdek qisman tayyor bo’lgan ishlar va 
xizmatlar uchun olingan to’lanmalar, pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar 
(5010, 5110, 5210) ning debeti va 6310 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan 
bo’naklar» schyotining kreditida aks ettiriladi. 
Тo’la tayyor buyumlar, materiallar va bajarilgan ishlar uchun mol oluvchi 
(buyurtmachi)larga schyotlar taqdim etilganda, ushlab qolinadigan olingan bo’nak 
summalari va qisman tayyor bo’lgan mahsulot va ishlar bo’yicha olingan 
to’lanmalar 6310-schyotning debetida va 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan 
olinadigan schyotlar» schyotining kreditida aks ettiriladi. 6310 - schyot bo’yicha 
analitik hisob har bir kreditor bo’yicha yuritiladi.