Money and banks

9.3. Valyuta kursi turlari va unga ta'sir etuvchi omillar 
 
Valyuta so‘zi italyancha valuta so‘zidan olingan bo‘lib, qiymat degan ma'noni 
anglatadi. Har qanday mamlakatning milliy pul birligi uning milliy valyutasi hisoblanadi.
«Milliy valyuta - bu mamlakatning pul birligi ichki muomalada ham, xalqaro hisob-
kitoblarda ham foydalaniladi. Chet el valyutasi - bu xorijiy davlatlarning pul birliklari, 
muomalada va yuridik to'lovda bu mamlakatlar»
(Абдурахманова, 2021, с.285).
Xalqaro amaliyotda valyutalarning quyidagi turlari mavjud: 
* Erkin ishlatiladigan valyuta (freely usable currency) 
– to‘lov balansining joriy 
operatsiyalar bo‘limida valyutaviy cheklashlar bo‘lmagan mamlakatlarning milliy 
valyutalari. 
* Qattiq valyuta (hard currency) 
– iqtisodiy va siyosiy jihatdan arqaror hisoblangan 
mamlakatlarning a
lmashuv kursi barqaror bo‘lgan valyutalari. 
* Yumshoq valyuta (soft currency) 
– xalqaro miqyosda to‘lov vositasi vazifasini bajara 
olmaydigan, ya'ni tashqi konvertirlikka ega bo‘lmagan valyutalar. 
* Xalqaro rezerv valyutalar (reserve currency) 
– dunyoning barcha mamlakatlarida 
xalqaro to‘lov vositasi sifatida qabul qilinadigan yetakchi valyutalar. 
Yetakchi valyutalarga “xalqaro rezerv valyuta” degan maqomni Xalqaro valyuta fondi 
(XVF) ekspertlari beradi. XVF mezonlari bo‘yicha, xalqaro rezerv valyuta deganda 
davlatlarning xalqaro zaxiralari nominali aks ettiriladigan valyuta tushuniladi. 
XVF tomonidan hozirgi kunda AQSh dollari (USD), yevro (EUR), Buyuk Britaniya funt 
sterlingi (GBP), Yaponiya (JPY) ieni va Shveysariya frankiga. 
«Keng qo'llaniladiganlar "Katta beshlik" valyutalari - AQSh dollari, evro, Shveytsariya 
franki, Yapon iyenasi, Britaniya funti va boshqalar bepul konvertatsiya qilinadigan 
valyutalar»
(Абдурахманова, 2021, с.288). 
Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiyalar forvard operatsiyalari 
deb yuritiladi. 
Forvard operatsiyalaridagi valyuta kursi spot shartnomasi bo‘yicha kursdan farqlanadi. 
U mukofot va chegirma usuli bilan o‘rnatiladi. Mukofot forvard kursi spot kursidan ko‘pligini 
bildiradi. Forvard marjasi, ya'ni spot va forvard orasidagi farq jahon kapitali bozoridagi 
depozitlarning fond stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Depozit foizi kam davlatlarda valyuta kursi 
mukofot bilan, depozit foizi katta davlatlarda valyuta kursi chegirma bilan belgi-lanadi. 
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta shartnomalaridan biri 
svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valyuta savdo-
sotig‘ini darhol amalga oshirish 
sharti (spot) va shu bilan birga unga qarshi muddatli shartnomani tuzishni anglatadi. 
Masalan, dollarni mar
kaga spot shartida sotish va shu zahoti uni sotib olish bo‘yicha 
muddatli shartnomani tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga sotib olish spot 
shartnomasi va uni sotish bo‘yicha muddatli shartnomani tuzish kiradi. 
Forvard shartnomasi turlaridan biri opsion shartnomasidir. Opsion shartnomasining 
o‘ziga xos xususiyati bu sotib oluvchining valyutani emas, balki uni sotib olish huquqini sotib 
olishidir. Bunda sotuvchi ma'lum valyutani ma'lum miqdorda sotish yoki sotib olish 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu miqdordagi valyu-tani sotish yoki sotib olish 
huquqidan foydalanmaslik huquqiga ham ega. U bu uchun sotuvchiga opsion mukofotini 
to‘laydi. Agar sotib oluvchi o‘z huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar 
ko‘radi. 
«Spot», forvard va opsion shartnomalari banklararo bozor-larda va birjalarda amalga 
oshiriladi. Birjada amalga oshirila-digan ixtisoslashgan shartnomalarga f'yuchers 
shartnomalari kira-di. F'yuchers operatsiyalari f'yuchers shartnomalarini sotish va sotib olish 
bo‘yicha tuziladi. F'yuchers operatsiyasi valyutani sotib olish yoki unga qarama-qarshi 
operatsiya bilan tugaydi. F'yuchers operatsiya-sining natijasi bu yutqizgan tomonning 
yutgan tamonga shartnoma tuzilgan va amalga oshirilgan vaqt orasidagi kurs farqini to‘la-
shidir. Bu farqni birjaning hisob-
kitob (kliring) palatasi to‘lab beradi. F'yuchers shartnomalari 
imzolanishi zahoti birjaning hisoblash markazida ro‘yxatdan o‘tadi. 
F'yuchers va boshqa muddatli shartnomalarining maqsadi valyuta operatsiyalarini 
xedjirlash yo
ki chayqovchilik asosida foyda olishdir. Banklar o‘z mijozlarining valyuta 
tavakkalchiliklarini o‘z zim-masiga olsalar (forvard operatsiya o‘tkazganda), unga teskari 
f'yuchers bitimi yordamida bu tavakkalchiliklarni kamaytiradi (yo‘qotadilar). F'yuchers bitimi 
tugaganda esa ular real tovarlar bitimidan ko‘rgan zararni, valyuta kursi orasidagi farq orqali 
qoplash im-
koniyatiga ega bo‘ladilar. 
Valyuta kursi orasidagi farq tufayli foyda olish maqsadida banklar valyuta arbitrajini 
o‘tkazishadi. Bu valyutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik teskari bitim qilib, valyuta 
kurs-
lari farqi yordamida foyda olish maqsadida o‘tkazishni ifodalaydi. Arbitraj ikki xil, ya'ni 
joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valyuta 
bozorlari-dagi kurs farqi orqali foyda olishini bildiradi. U valyuta tavak-
kalchiligi bilan bog‘liq 
emas, chunki valyuta savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshadi. Masalan, bank vakili 
Gongkokda valyutani sotib oladi (sotadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining N'yu-Yorkdagi 
korrespondenti orqali shu valyutani sotadi (sotib oladi). 
Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valyuta kursi orasidagi farq orqali foyda olishdir. Valyuta 
arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va bu turdagi operats iyalarda 
valyuta tavakkalchiligi mavjud bo‘ladi. 
Bank valyuta operatsiyalarini bajarganda unga o‘z valyuta resurslarining bir qismini 
sarflaydi. Bunda bankning xorijiy valyuta-
lar bo‘yicha majburiyat va talablari orasidagi nisbat 
o‘zgaradi. Bankning xorijiy valyutalarni sotish va sotib olish jarayonida valyutalar bo‘yicha 
talab va majburiyatlar nisbatining holati bank-larning valyuta holati deyiladi. Valyuta 
bo‘yicha majburiyatlar va talablar teng bo‘lgan holat yopiq, teng bo‘lmagani ochiq valyuta 
holati deyiladi. 
Ochiq valyuta pozisiyasi 
– bank valyuta bo‘yicha qarshi bitimni amalga oshirganda 
valyuta kursining o‘zgarishi natijasida oldingi sotgan valyutasiga nisbatan kam valyuta 
olishi, ya'ni zarar ko‘rishi mumkin. Shuning uchun bu holatda valyuta kursining o‘zgarishi 
valyu-ta tavakkalchiligining vujudga kelishiga olib keladi. 
Ochiq valyuta pozisiyasi 
uzoq yoki qisqa bo‘lishi mumkin. 
Qisqa valyuta pozisiyasi
da sotilgan valyuta bo‘yicha majburiyat-lar, sotib olingan 
valyuta bo‘yicha talablardan oshadi, ya'ni xorijiy valyutani sotish uni sotib olishdan yuqori 
bo‘ladi. Uzoq holatda esa aksincha xorijiy valyutani sotib olish uni sotishdan yuqori bo‘ladi, 
ya'ni sotib olingan valyuta bo‘yicha talablar uni sotish majburiyat-laridan ko‘p bo‘ladi. Bu 
pozisiyaslarni quyidagi misollar bilan yaqqol-roq tushintirish mumkin. 
Masalan, ertalab bankda yapon ieni va funt sterling bo‘yicha yopiq valyuta holati 
bo‘lsin. Bank ochilishi bilan mijoz bankka iena evaziga funt sterling sotish to‘g‘risida 
murojaat qilsin. Agar shu payt
da 1funt sterling kursi = 172 iena bo‘lsa, bank mijozga 172 
valyuta kursi bo‘yicha 1 million funt sterling sotsin. 
Valyuta birjasi yo‘q davlatlarda valyuta bozori qatnashchilari banklararo kurslardan 
foydalanadi. Banklararo bozordagi o‘rtacha kurs bank mijozlari uchun valyuta kursini 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
o‘rnatishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Valyuta birjalari mavjud davlatlarda banklararo 
kotirovkalar banklarning to‘lov aylanishi, to‘lovga layoqatliligini hisobga olgan holda, rasmiy 
birja kotirovkalari atrofida o‘zgarib turishi mumkin. Bunday banklarda rasmiy birja 
kotirovkasi ular-
ning mijozlari uchun valyuta kurslarining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Erkin 
valyuta bozorida uning har bir elementlari (birjadagi va birjadan tashqaridagi) bir-biriga ta'sir 
etadi va ulardagi valy
uta kotirovkalari o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. 
Valyuta bozorida valyutani kotirovka qilishning ikki usuli mavjud: to‘g‘ri va egri. 
Ko‘pchilik davlatlarda to‘g‘ri kurs qo‘llani-ladi. Bu usulning mohiyati shundaki, xorijiy valyuta 
birligining kursi to‘g‘ridan-to‘g‘ri milliy valyutada ifodalanadi. 
Egri kotirovkada milliy valyuta birligi ma'lum miqdordagi xorijiy valyutada ifodalanadi. 
Bu usul (egri katerovka) Buyuk Britaniyada, 1987 yil-
dan esa qisman AQShda qo‘llaniladi. 
Banklararo valyuta bozorlarida valyuta kurs
ining kotirovkasi ko‘proq AQSh dollariga 
nisbatan belgilanadi. Bu hol dollarning xalqaro to‘lovlarda ko‘p qo‘llanilishi va zaxira vositasi 
sifatida saqlanishi bilan bog‘liq. Savdo-sanoat sohasida faoliyat olib boruvchi mijozlar uchun 
valyuta koti-rovkalari amalga oshirish kross-kursga asoslanadi. 
Kross-kursda ikki valyutaning kursga asoslangan nisbati uchinchi valyutaga nisbatan 
aniqlanadi. Masalan, O‘zbekiston Markaziy banki so‘mning yapon ieniga nisbatan kursini 
aniqlamoqchi deylik. Bu holda ienaning so‘mga nisbatan kursi dollarga asoslangan holda 
aniqlanadi. Aytaylik, 
1250 so‘m 
1 dollar 
1 dollar 115 yapon yeni desak, 
u holda kross kursda 1 yapon y
en necha so‘m turishini 
1 yapon yen 
1250 so‘m x 1 x 1 / 1 x 115 = 10,87 so‘m, yoki 10 yapon yeni 100 so‘m 
87 tiyinga teng (https://cbu.uz). 
Kross kurs. To'g'ridan-to'g'ri almashtirib bo'lmaydigan valyuta turlari mavjud. Masalan, 
siz evroni Kanada dollariga almashtira olmaysiz. Keyin valyuta juftlarining kotirovkalari har 
bir valyutaning uchinchisiga, masalan, dollarga nisbatan kursi asosida aniqlanadi. Bu o'zaro 
nisbat deb ataladi.