Money and banks

9.2.Xalqaro valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari 
 
Jahon iqtisodiѐtida xalqaro valyuta tizimi dinamik rivojlanib boruvchi tizimdir. U 
evolyusion rivojlanish bosqichlarda doimo o‘zgaradi va rivojlandi. O‘zining evolyusion 
rivojlanishida Xalqaro valyuta tizimi to‘rtta xalqaro valyuta tizimlarini o‘zida namoѐn qiluvchi 
to‘rt bosqichni bosib o‘tgan. Xalqaro valyuta tizimida oltin standart deb ataluvchi birinchi 
tizim stixiyali ravishda XIX asr oxirida vujudga keldi. Unda qator davlatlarning valyutalari o‘z 
davlatlarining ichki bozorida erkin ravishda oltinga tenglashtirilgan.
Oltin standart tizimi quyidagilar bilan ajralib turgan: 
- valyuta birligi ma'lum miqdorda oltin qiymatiga egaligi bilan; 
- valyutaning oltinga konvertasiyalanishi alohida bir davlatning ichida ham 
tashqarisida ham ta'minlanganligi bilan; 
- oltin quymalar erkin ravishda tangalarga almashtirilishi mumkin, oltin erkin eksport 
va import qilinadi, xalqaro oltin bozorlarida sotilishi bilan; 
- 
milliy oltin zaxirasi va ichki pul taklifi o‘rtasida kuchli nisbatning saqlanishi bilan. 
Oltin standartga asoslangan xalqaro hisob-kitoblar mexanizmi qayd qilingan kursni 
o‘rnatadi. Oltin tanga, oltin ѐmbi, oltin deviz standartlari oltin standartning turlaridir. Oltin 
standartning bir turidan ikkinchisiga evolyusion o‘tishi xalqaro kapitalistik tizimining 
riv
ojlanishi mobaynida ro‘y bergan edi. 
Kapitalistik xo‘jalik faoliyatining asta-sekin murakkablashuvi, jahon xo‘jaligi 
aloqalarining kengayishi va chuqurlashishi, davriy ro‘y berib turgan iqtisodiy inqirozlar 
iqtisodiѐtni tartibga solishni, davlatning iqtisodiy jaraѐnlarni boshqarishga aralashuvini 
kuchaytirishni ob'ektiv zaruriyatga aylantirdi. Davlatning iqtisodiѐtga aralashuvining 
kuchayib borishi bilan erkin raqobatchilik kapitalizm rivojlanishining alomatlariga javob 
beruvchi oltin standarti mexanizmi bi
lan aniqlanadigan valyuta kurslari tizimlari ham o‘zgara 
boshladi. 
Ikkinchi tizim - oltin-deviz standarti Genuya konferensiyasi (1922 y.) qarorlari natijasida 
vujudga keldi. Keyinchalik u ko‘pchilik kapitalistik davlatlar tomonidan tan olindi. Bunda 
bankno
talar oltin emas, balki keyinchalik oltinga almashtirilishi mumkin bo‘lgan boshqa 
davlatlar deviziga (banknota, veksel', cheklar) almashtirilgan. Deviz valyuta sifatida dollar 
va funt sterling tanlandi. Oltin-deviz standarti amalda tartibga soluvchi valyuta kurslari 
standarti tizimini oltin valyuta standarti tizimiga o‘tish bosqichi bo‘ldi. Oltin-valyuta standarti 
tizimi 30-yillarda tashkil topdi va 50-
yillar oxirida to‘liq shakllandi. Bu tizim sharoitida kog‘oz 
pullar oltinga almashtirilmaydigan bo‘ldi. 1944 yilda bo‘lib o‘tgan Bretton-Vuds (AQSh) 
xalqaro konferensiyasida bu tizim huquqiy maqomni oldi. BrettonVuds valyuta tizimining 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
o‘ziga xos tomonlari quyidagilardan iboratdir: 
- oltin davlatlar orasida yakuniy pul hisob-kitoblari funksiyasini saqlab qoldi; 
- 
oltin bilan bir qator turli davlatlar valyutalari qiymati o‘lchovi, shuningdek to‘lovning 
xalqaro kredit vositasi sifatida tan olingan AQSh dollari rezerv valyuta bo‘ldi;
- dollar boshqa davlatlarning markaziy banklari va hukumat idoralari tomonidan 
A
QSh xazinasida 1 troya unsiyaga (31,1g.), ya'ni 35 dollarga teng bo‘lgan kurs (1944) 
bo‘yicha oltinga almashtirilgan. Bundan tashqari hukumat organlari va xususiy shaxslar 
oltinni xususiy bozorda sotib olishlari ham mumkin bo‘lgan. Oltinning valyuta qiymati rasmiy 
qiymat asosida shakllanib bordi va u 1968 yilgacha sezilarli o‘zgarmadi; 
- valyutalarni bir-
biriga tenglashtirish. Ularning o‘zaro almashuvi oltin va dollarda 
belgilangan rasmiy valyuta paritetlar asosida amalga oshirilgan; 
- 
har bir davlat o‘z valyutasining boshqa valyutaga nisbatan kursini barqaror 
saqlashi kerak bo‘lgan. Valyutalarning bozordagi kurslari qayd qilingan oltin ѐki dollar 
paritetidan u ѐki bu tomonga 1% dan ortiq o‘zgarmasligi kerak edi. Paritetlarning 
o‘zgarishi to‘lovlar balansining doimiy buzilishi sodir bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin 
bo‘lgan; 
- valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish asosan BrettonVuds 
konferensiyasida tashkil qilingan Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) orqali amalga oshirildi. U 
a'zo davlatlar tomonid
an rasmiy valyuta paritetlari, kurslari va o‘zaro erkin valyuta 
almashtirishga amal qilishlari ta'minlangan. 
Bretton-Vuds kelishuvi xalqaro valyuta tizimining rivojlanishini eng muhim bosqichi 
hisoblanadi. Birinchi marta xalqaro valyuta tizimi hukumatlararo kelishuvlarga asoslana 
boshladi. Oltin-dollar standarti tizimini mustahkamlagan Bretton-Vuds tizimi xalqaro 
savdo oborotining kengayishda, sanoati rivojlangan davlatlar ishlab chiqarishining 
o‘sishida ham muhim rol o‘ynadi. 
60-yillarning oxiriga kelib Bretton-
Vuds tizimi jahon xo‘jaligining kuchayaѐtgan 
baynalminallashuvi bilan, transmilliy korporatsiyalarining valyuta sohasidagi faol 
chayqovchilik faoliyati bilan qarama-qarshi chiqa boshladi. Oltin-dollar standarti rejimi 
amalda asta-sekin dollar standarti tizimiga aylana boshladi. Shu bilan birga 60-yillar 
oxirida dollarning jahondagi mavqei G‘arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiyaning iqtisodiy 
quvvati va ta'sir doirasini oshishi natijasida sezilarli ѐmonlashdi. 
AQShdan tashqaridagi dollar zaxiralari jaho
n iqtisodiѐtida juda katta summada bo‘lib, 
yirik yevrodollar bozorini tashkil qilgan edi. AQSh to‘lov balansining kamomadi (defisiti) 
mumkin bo‘lgan normalardan ortib bordi. Bretton-Vuds tizimining dollarni oltinga aylantirish 
haqidagi talabi AQSh uchun og
‘irlik qilib qoldi, chunki o‘z zaxiralari hisobidan oltinning past 
narxini saqlab turishi kerak edi. 70-yillar boshida Bretton-
Vuds tizimi amalda o‘z faoliyatini 
to‘xtatdi. AQSh dollarni oltinga rasmiy narxlarda almashtirishdan bosh tortdi. Natijada 
jahon 
bozorlarida oltinning bahosi keskin ko‘tarilib ketdi. 
1976 yilda Kingstonda (Yamayka) bo‘lib o‘tgan XVFning navbatdagi majlisida 
dunѐda xalqaro valyuta tizimining asoslari aniqlandi. Yamayka kelishuvidan kelib chiqqan 
holda xalqaro valyuta mexanizmini tash
kil etuvchilar deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
1. 
Oltinning qiymat o‘lchovi va valyuta kurslarini hisoblashning boshlang‘ich nuqtasi 
sifatidagi vazifasi bekor qilindi. Oltin erkin narxli oddiy tovarga aylanadi. Shu bilan bir 
qatorda u alohida likvidli 
tovar bo‘lib ham qoldi. Ya'ni, zarur bo‘lganda oltin sotilishi 
mumkin, olingan valyuta esa to‘lov uchun ishlatilishi mumkin bo‘lib qoldi. 
2. Asosiy zaxira valyuta qilish va boshqa rezerv valyutalarning rolini kamaytirish 
maqsadida SDR (Special drawing rights - SDR) - 
―maxsus o‘rnini olish huquqi‖ standarti 
kiritildi. 
3. Davlatlarga valyuta kursining xohlagan rejimini tanlab olish hyquqi berildi. 
Davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro valyuta munosabatlari ularni milliy pul birliklarining suzuvchi 
kursiga asoslanadig
an bo‘ldi. 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
Xalqaro moliyaviy qonunlarda kurslarning o‘zgarishi ikki asosiy omil bilan belgilanadi: 
a) davlatlarning ichki bozorlarida valyutalarning real qiymatlari nisbati bilan; 
b) xalqaro bozorlarda milliy valyutalarga bo‘lgan talab va takliflar nisbati bilan. 
“Valyuta xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etadi quyidagi xususiyatlar 
asosida: 1) tovarlar narxini hisobga olish birligi vazifasini bajaradi
…; 2) xalqaro bozorda 
tovar ayirboshlashda vositachilik qiladi...;3) jamlash vositasi sifatida ishlatiladi..; 4) xalqaro 
to'lov vositasi sifatida foydalaniladi
…5) ilgari oltin tarkibiga ega bo'lgan valyutalar rol 
o'ynagan milliy boylik o'lchovi va urush tovonlarini to'lash”(Абдурахманова, 2021, с.292).