Money and banks

Xakqaro valyuta tizimi quyidagi elementlarni 
o‘z ichiga oladi: 
jahon pullarining funksional shakllari (oltin, zaxira valyutalari, xalqaro hisob valyuta 
birliklari); 
valyutalar
ning o‘zaro konvertatsiyalanishi shartlari; 
valyuta paritetlari va valyuta kurslari rejimini birlashtirish; 
valyuta cheklovlarini davlatlararo tartibga solish; 
xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo tartibga solish; 
xalqaro kredit vositalaridan foydalan
ish qoidalari (vekselь, chek va boshqa) va 
xalqaro hisob-kitoblar shakllarini birlashtirish; 
jahon valyuta bozorlari va oltin bozorlari rejimi; 
davlatlararo valyuta tartibini amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar usullari va bosh-
qalarni o‘z ichiga oladi. 
Xalqaro va mintaqaviy valyuta tizimlarining asosi xalqaro mehnat taqsimoti, tashqi 
savdo hisoblanadi. 
Jahon valyuta tizimi o‘z ichiga valyuta instrumentlari (vosi- talari)ning amal qilishini 
ta'minlovchi xalqaro kredit 
– moliya muassasalari va xalqaro bitim hamda davlat huquqiy 
me'yorlari majmualarini o‘z ichiga oladi. 
Mintaqaviy valyuta tizimi rivojlangan davlatlarning jahon valyuta tizimi chegarasida 
tashkil etiladi. Masalan, Yevropa valyuta tizimi 
– YeVT bir qator Yevropa davlatlarining 
valyuta sohasidagi tashkiliy-
iqtisodiy munosabatlari shakli sifatida namoyon bo‘ladi va 
faoliyat ko‘rsatadi. 
Valyuta 
mexanizmi 
samaradorligi, 
davlatning 
va 
xalqaro 
valyuta-moliya 
muassasalarining valyuta, pul va oltin bozorlariga aralashish darajasi iqtisodiy o‘sish, 
davlatning tashqi iqtisodiy strategiya-siga ta'sir etadi. 
Valyuta tizimi ahamiyatining o‘sishi rivojlangan mamlakatlar-ning milliy va mahalliy 
doirada valyuta sohasida davlat monopo-listik boshqaruvining yangi usuli va vositalarini 
izlashga majbur etmoqda. 
“Jahon valyuta tizimi (JVT) va uning evolyusiyasi. 
Rivojlangan davlatlarning 
valyuta tizimi nafaqat ular o‘rtasi-dagi pul hisob-kitob munosabatlarini, balki ichki pul 
muomalasi-
ning katta qismini ham o‘z ichiga oladi. JVT oltin standartga asoslangan 
tizimdan asta-
sekin maqsadli boshqariladigan, qog‘oz-kredit pullariga asoslanadigan 
tizimga aylandi. Shu bilan birga, uning rivojlanishi (o‘n yilliklar farqi bilan) milliy pul tizimining 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
rivojlanish bosqichlarini takrorlaydi. Ichki iqtisodiyotda pul tizimi oltin tanga standartidan 
oltin quyma va oltindeviz, undan kredit-
qog‘oz pul muomalasiga o‘tdi va oxirgi bosqichda 
ko‘proq e'tibor kredit vositalariga qaratiladigan bo‘ldi”)”(Абдуллаева,2003, b.111). 
Jahon valyuta tizimi o'z rivojlanishida bir necha bosqichlarni bosib o'tdi. har bir bosqich 
tizim faoliyatining asosiy tamoyillari bilan farqlanadi, lekin oldingisiga nisbatan ma'lum bir 
uzluksizlikka ega. 
“Xalqaro valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari quidagilarilar: 

Parij valyuta tizimi (1867 yildan 1920 yilgacha) 

Genuya pul tizimi (1922 yildan 30-yillargacha) 

Bretton-Vuds pul tizimi (1944 yildan 1976 yilgacha) 

Yamayka valyuta tizimi (1976-1978 yildan hozirgi kungacha)”(Абдуллаева,2003, 
b.89). 
Jahon miqyosida bu holat keyinroq maxsus shakllarda namoyon bo‘ldi. Bunda oltin-
tanga standarti mutlaqo bo‘lmagan, oltin quyma standarti asrlar davomida mavjud bo‘lgan; 
oltin bilan bir qatorda yordamchi kredit pullari veksel', chek va boshqa ko‘rinishida rivoj-
langan. Ammo XX asr boshiga kelib, bu tizim xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yangi 
shakliga javob bermay qoldi. Bu davrning eng asosiy belgilaridan biri kapitalni eksport qilish 
– JVT ning yangi oltin standart shakllari bilan qarama-qarshilikka uchradi. Bundan tashqari, 
oltin zaxiralari tez rivojlanib borayotgan dav-
latlar xazinasida to‘plana bordi. Shuning uchun 
ham, davlatlar o‘rta-sida yangi boshqariladigan valyuta tizimi zarur edi. 30-yillarining 
ikkinchi yarmida oltin standart shakllari o‘rniga qog‘oz-kredit pul muomalasi keldi. U 
davlatga emissiya mexanizmidan iqtisodiyotni boshqarish vositasi sifatida foydalanish 
imkonini berardi. 
Xalqaro valyuta tizimi rivojlanishining muhim bosqichi Ikkinchi Jahon urushidan keyin 
boshlandi. Ikkinchi Jahon urushi oltin zaxiralarining yangi taqsimotiga olib keldi. 
Barcha 
davlatlarning deyarli 4/5 oltin zaxiralari AQShda to‘p-landi. Dollarning JVTda 
yetakchi o‘rindaligi, oltindeviz standartining oltin dollar shaklini olganligidan dalolat berardi. 
Bu holat rasmiy ravishda 1944 yil iyulda Brettonvudsdagi (AQSh) BMT 
Konferensiyasida tasdiqlangandi. Unda urushdan keyingi Jahon valyuta tizimiga asos 
solindi. 
JVTining tashkiliy va faoliyat tamoyillari quyidagilar qilib belgilandi: 
– oltin JVTining asosi sifatida tan olindi; 
– dollar va funt-sterlingga xalqaro hisob-kitoblarda va chet el valyuta zaxiralarida 
asosiy o‘rin berildi va ularni oltin o‘rniga taqdim etilishi mumkinligi tasdiqlandi; 
– dollarga nisbatan barcha mamlakat valyutalarining qat'iy pari-teti o‘rnatildi, dollar 
orqali esa 
– oltinning va chet el valyutalari-ning bir- biriga nisbatan bahosi aniqlanadigan 
bo‘ldi; 
– valyuta kursining dollar paritetiga nisbatan tebranishi = 1 % darajasida belgilandi; 
– JVT ni boshqarish maqsadida Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) va Xalqaro rivojlanish 
va taraqqiyot banki (XRTB) tashkil etildi; 
– valyuta cheklovi tizimi bekor qilinib, milliy valyuta kon-vertasiyasi tiklandi. 
Bu shaklda tuzilgan, II Jahon urushidan keyingi JVT xalqaro valyuta- moliya 
munosabatlaridagi tartibsizlikni yo‘qotishga imkon berdi. 
Ammo Brettonvuds tizimining qarama-qarshiligi 
– tartibsiz bozor (oltinstandart) va 
boshqariladigan dollar tizimi bo‘yicha ish yuritish quyidagilarga olib keldi: 
– o‘zgarmas oltin narxi va narxi o‘suvchi tovar va xizmatlar orasida farq yuzaga 
kelishiga; 
– AQShdan ko‘p miqdordagi kapitalning boshqa davlatlarga oqib ketishiga (1957-

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
1971 yillarda 54,2 mlrd. dollar miqdorida to‘g‘ri investisiyalar tarzida AQShdan boshqa 
davlatlarga oqib o‘tgan); 
– chet ellardagi katta harbiy xarajatlarga; 
– AQShning to‘lov balansi taqchil bo‘lishiga (uning miqdori 1953-1972 yillarda – 69 
mlrd. dollarni tashkil qilgan); 
– dollarning real kursi va uning oltin pariteti orasida uzulishning bo‘lishiga va 
boshqalar. 
Bundan tashqari, 60-
yillarning ikkinchi yarmida G‘arbiy Yevropa va Yaponiya 
A
QShdan o‘z oltin zaxiralari va eksport hajmi bo‘yicha ikki baravar oshib ketdi. Natijada, 
hatto oltindeviz standarti taya-
nadigan umumiqtisodiy asos o‘z umrini tugatdi. Oltin dollar 
standartining buzilishi valyuta bozorlarida dollarning «tushishi» va «valyuta isitmasi» 
degan ibo
ralar tarzida o‘z aksini topdi. 
Shuning uchun 1970 yilda XVF chegarasida maxsus hisob va to‘lov birligi (SDR) 
kiritildi va u a'zo - davlatlarning valyuta zaxira-
larini to‘ldirish uchun mo‘ljallangandi. SDR 
jahon pulining bir qator funksiyalarini bajaradiga
n bo‘ldi. U XVF a'zolarining kvotalariga 
proporsional tarzda taqsimlanadi, shuning uchun uning asosiy qismi (2/3 dan 3/4 gacha) 
rivojlangan davlatlarga, 1/4 qismi rivojlanayotganlariga to‘g‘ri keladi. SDR ning 
boshlang‘ich kursi AQSh dollarining rasmiy oltin miqdoriga tenglashtirilgan. 
Keyinchalik uning qobiliyati 16 valyuta savati bo‘yicha, hozirda esa 5 asosiy milliy 
valyutalar bo‘yicha aniqlanadi. SDR JVTning asosiy zaxira vositasiga aylanmokda. 
Bu sharoitda AQSh ikki marta dollar deval'vasiyasini o‘tkazdi (1971 va 1973 yillarda). 
Natijada oltinning rasmiy kursi troya unsiyasi 42,22 dollargacha qilib belgilab berildi. Bu 
davrda ko‘p-chilik rivojlangan davlatlar o‘z valyuta kursini ma'lum darajada ushlab turish 
(dollarga nisbatan) majburiyatlaridan voz kechibdi.
1973 yildan oltin - maxsus oltin va tovar birjalaridagi narx asosida sotiladigan va sotib 
olinadigan bo‘ldi. Oltin narxi JVTga bevosita ta'sir o‘tkazmaydigan bo‘ldi. 
Bu sharoitda xalqaro valyuta munosabatlarini qayta tashkil qilish muammosi vujudga 
keldi. 1976 yil yanvarda XVFning Vaqtli Qo‘mitasi XVF Nizomiga bir qator o‘zgarishlarni 
kiritdi. Bu o‘zgarishlar XVTi faoliyatini rasmiy ravishda qayta taqsimlashni bildirardi 
(Yamayka kelishuvi, 1976- 
1978 yy.). Valyuta munosabatlari mexanizmidagi o‘zgarishlar 
1978 yil 1 apreldan kuchga kirdi va u quyidagilardan tarkib topgandi: 
– oltinning rasmiy narxi bekor qilindi (XVFning mavjud oltin zaxirasi 33 foizining 1/6 
qismini ochiq auksionlarda sotib va yana 1/6 qismini a'zo davlatlarga tarqatish yo‘li bilan 
hisobdan chiqarishgandi); 
«SDR JVTning asosiy zaxira aktiviga rasmiy ravishda aylantirildi. 
Valyuta kurslarining «suzuvchi» tizimi qonunlashtirildi. A'zo davlatlar o‘z valyuta 
paritetini SDR yoki boshqa chet el valyutasida ifodalay olishi mumkin edi (ammo oltinda 
emas). 
Xalqaro valyuta boshqarish sohasi kengaytirildi. Buning uchun XVF qoshida iqtisodiy 
siyosatni muvofiqlashtirish bo‘yicha a'zo-davlatlar vazirlari darajasida qo‘mita tashkil etildi. 
Tashkil topgan valyuta tizimi ko‘p jihatdan XX asrning 70-yillaridagi jahon 
xo‘jaligining o‘zgargan sharoitlariga javob berardi. 
Mintaqaviy valyuta tizimi (MVT) 
G‘arbiy Yevropa valyuta integratsiyasining 
chuqurlashuvi Yevropa valyuta tizimining (EVT) vujudga kelishiga olib keldi. Bu valyuta 
tizimi mintaqaviy 
valyuta tizimi (MVT) bo‘lib, u JVTining elementlaridan biridir. 
SDRdan farqli ravishda EKYu bank va firmalarning xususiy operatsiyalarida 
qo‘llaniladi. Milliy valyutalar kvotasi - EKYuning tashkil etuvchilari - mamlakatning iqtisodiy 
potensiali bilan aniql
anadi va har 5 yilida qayta ko‘rib chiqiladi. «Savat»ni qayta ko‘rib 
chiqishda hamma aktiv va passivlar yangi kurs bo‘yicha qayta baholanadi» 
(Абдуллаева,2003, b.90).
Yamayka valyuta tizimidan farqli ravishda, YeVT oltindan EKYu-ning ta'minoti 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
sifatida kisman foydalanadi va a'zo mamlakat-larning rasmiy oltindollar zaxiralarining 20 
foizini birlashtiradi. 
Valyuta kurslari rejimi valyutalarning belgilangan chegarada suzishiga asoslangan 
(asosiy kursdan = 2,25 %, Italiyada beqarorlik tufayli 6 %). 
Erkin konve
rtasiya qilish va kapital oqib o‘tishi sharoitida mam- lakatlarda ichki pul 
muomalasi va xalqaro to‘lov aylanmasi o‘rtasidagi chegaralar yo‘qolmoqda/ 
Milliy va xalqaro pul-kredit bozorining birgalashishi tendensiyasi milliy pul-kredit 
bozorlarining o‘ziga xosligi, ixtisosligini saqlagan holda rivojlanmoqda. 
Rivojlangan mamlakatlar valyuta siyosati yagona va o‘zaro bog‘liq dunyoda amal 
qiladi. Shuning uchun uchinchi davlatlar omili unga qanday darajada ta'sir etishini aniqlash 
lozim. So‘z asosan rivojlanayotgan davlatlar to‘g‘risida bormoqda. Ko‘pchilik Sharqiy 
Yevropa va MDH davlatlari o‘zida G‘arbning valyuta siyosati ta'sirini sezmoqda. Hali xalqaro 
valyuta munosabatlarida ishtirok etishning muqobil shakllarini qo‘llash yo‘llarini izlash lozim. 
Bunda esa r
ivojlanayotgan mamlakatlar malakasi qo‘l keladi.