Монография toshkent «malik print co»

1.1-jadval

Asosiy yog‘och turlarining fizik-mexanik xossalari

Yog‘och turlari	Zich- lik, kg/	Hajmiy kirishish koef., %	Tolalari bo‘ylab mustahkamlik chegarasi, MPa
			Cho‘zilish- dagi	Siqilish- dagi	Radial kuchlar ta’sirida	Statik egilish- dagi
Igna bargli yog‘ochlar
Qarag‘ay	500	0,44	103,5	48,5	7,5	86,0
Archa	445	0,43	103,0	44,5	6,9	79,5
Pixta	375	0,39	67,0	39,0	6,4	68,5
Tog‘ archasi	400	0,40	80,0	40,0	6,6	72,0
Bargli yog‘ochlar
Eman	690	0,43	123	57,5	10,2	107,5
Oq qayin	630	0,54	168	55,0	9,3	109,5

Buk	670	0,47	123	55,5	11,6	108,5
Lipa	495	0,49	121	45,5	8,6	88,0
Chinor	520	0,46	140	52,0	10,0	102,0
Terak	580	0,48	120	48,0	9,2	94,0

Yog‘och anizotrop material bo‘lganligi sababli mustahkamligi normativ xujjatlarda me’yorlashtirilayotganda katta zaxira koeffit- sienti beriladi.

Yog‘ochning nuqsonlariga daraxt tanasining shakli o‘zgarishi, tuzilishining normal holatdan farqlanishi, biologik omillar ta’sirida buzilishi kiradi. Yog‘ochning nuqsonlari uning sifatini pasaytiradi va ishlatish soxasini keskin kamaytiradi. Shartli ravishda yog‘och nuqsonlarini quyidagi guruxlarga bo‘lish mumkin: ko‘zlar, yoriqlar, yog‘och tanasi normal shaklining va yog‘och tuzilishining buzilishi, rangining turlanishi, chirishi, qurtlashi va sh.k.
Yog‘och zamburug‘larning ko‘payish natijasida chiriydi. Zambu- rug‘lar yog‘ochning asosini tashkil etuvchi sellyulozani glyukozaga aylantiradigan fermentlar ishlab chiqaradi. Hosil bo‘lgan glyukoza zamburug‘larga yemish bo‘lgani uchun ular yana ko‘payib boradi, natijada yog‘ochning sifati keskin pasayadi. Bunda yog‘och massa- si kamayadi, tanasi bo‘yiga va ko‘ndalangiga darz ketadi, yog‘och aroqsiz holga keladi.
Zamburug‘lar yog‘och nam bo‘lganda (20 % dan ko‘p), muayyan haroratda va kislorodli muxitda ko‘payadi. Zamburug‘lar suvli, haro- rat 0 ⁰S past bo‘lgan sharoitda ko‘paymaydi. Ularning ko‘payishi yog‘och rangini o‘zgartiradi. Zamburug‘lar tushgan yog‘ochdan konstruksiyalar tayyorlash xavfli, chunki yog‘ochning mustahkam- ligi keskin kamaygan bo‘ladi. Zamburug‘larning birja, mog‘or, rang o‘zgartiruvchi, ko‘klik kasalligi turlari mavjud. Yog‘och bino va in- shootlarda ishlatilganda unda uy zamburug‘i ko‘payishi mumkin. Oq uy zamburug‘i va pardasimon uy zamburug‘i yog‘och konstruk- siyalar uchun juda xavfli bo‘lib, uni bir necha oydayoq butunlay ish- dan chiqarishi mumkin.
Qurt va hashoratlar, qo‘ng‘izlar yog‘och materiali bilan oziqlanib, uning strukturasini zaiflashtiradi. Qurt va hashoratlar yurgan joyda ko‘plab teshiklar hosil bo‘ladi va ular o‘zi bilan birga zamburug‘lar- ni olib kirib yog‘ochning buzilishini tezlashtiradilar. Xo‘l va ildizi
qurigan zaif yog‘ochlarni qurt va hashoratlar tez shikastlaydi. Shi- kastlangan yog‘ochlarni bino va inshootlar konstruksiyalarida ishlat- magan ma’qul. Yog‘ochda mayda dumaloq teshik paydo bo‘lishi va ulardan qipiq to‘kilishi yog‘ochga qurt tushganidan darak beradi.

2. Qurilish konstruksiyalarining yonuvchanligini kamaytirish muammosi

Olovdan himoya qilish - bu materiallarning yong‘in xavfini ka- maytirish (yonuvchanlikni kamaytirish), maxsus ishlov berish yoki olovdan himoya qiluvchi qoplamani (qatlamni) qo‘llash orqali tuzil- malarning yong‘inga chidamliligini oshirishdir. Olovdan himoya qilish, alangalanishni oldini olish, boshlang‘ich bosqichda olov rivojlanishini sekinlashtirish yoki to‘xtatish uchun mo‘ljallangan. Bu yong‘inning lokalizatsiyasiga hissa qo‘shadi, yong‘inning xavfli omillarini kamaytiradi, yong‘inni o‘chirishga yordam beradi. Quri- lishda progressiv loyiha yechimlarini qo‘llash chegaralarini kengay- tiradi [7; 89 b].

Olovdan himoya qiluvchi vositasi bilan qayta ishlash, yoki ishlov berish - bu himoya vositalarining (tuzilmalar, materiallar, buyum- lar) yuzasiga yong‘inga chidamli mahsulotlarni (pastalar, bo‘yoqlar, laklar va boshqalar) surtish, yog‘och materiallarini o‘tga chidam- li eritmalarini singdirishdir. Yuzaki va chuqur singdirish usullarini farqlash lozim. Yog‘ochni sirtga singdirish bilan (yuzasiga surtish) uning yuzasida qalinligi 1-2 mm bo‘lgan olovdan himoya qiluvchi qatlam hosil bo‘ladi. Buning samarasi o‘laroq, yog‘ochni olovdan himoya qiluvchi eritmasi bilan ishlov berish maxsus jihozlangan avtoklavlarda amalga oshiriladi, bu chuqur singdirishni ta’minlaydi [7; 145b, 8; 14 b].
Binolar, yong‘in bo‘linmalari yong‘inga qarshilik darajasiga ko‘ra bir nechta toifalarga bo‘linadi. Binoning yuk ko‘taruvchi ele- mentlari, qoida tariqasida, yong‘in sodir bo‘lgan taqdirda binoning geometrik kattaliklarini o‘zgarmasligini ta’minlaydigan yuk ko‘taru- vchi devorlar, ustunlar, bog‘lovchilar, qattiqlik diafragmasi, shift ele- mentlari (balkalar, ustunlar yoki plitalar) kiradi. Binoning umumiy barqarorligini ta’minlashda ishtirok etmaydigan qo‘llab-quvvatlov-
chi tuzilmalar to‘g‘risidagi ma’lumotni loyihalash tashkiloti bino uchun texnik hujjatlarda taqdim etadi.
Maxsus kelishilgan holatlar va yong‘in to‘siqlarini to‘ldirish te- shiklari bundan mustasno, to‘ldirish teshiklarining (eshiklar, dar- vozalar, derazalar va lyuklar, shuningdek chiroqlar, shu jumladan polning nurli shaffof bo‘laklari) yong‘inga chidamliligi standart- lashtiril-magan (me’yorlashtirilmagan) [8; 67 b].
Agar konstruksiyaning minimal talab qilinadigan yong‘inga qar- shi chidamliligi chegarasi R-15 (RE-15, REI-15) bilan belgilangan bo‘lsa, binoning yuk ko‘taruvchi elementlarining yong‘inga qarshi chidamliligi chegarasi R8 dan past bo‘lgan holatlar bundan mus- tasno, ularning haqiqiy yong‘inga qarshi chidamliligi chegarasidan qat’i nazar, himoyalanmagan po‘lat konstruksiyalardan foydalanish- ga ruxsat beriladi [7, 98 b].
Olovdan himoya qiluvchi bo‘yoqlar va tarkiblardan foydalan- ishda olovdan himoya qilishning quyidagi yo‘nalishlarini ajratish mumkin.

• 
  yog‘och konstruksiyalarni olovdan himoya qilish;
  
• 
  metall konstruksiyalarni olovdan himoya qilish;
  
• 
  havo kanallarini olovdan himoya qilish;
  
• 
  kabellarni olovdan himoya qilish;
  
• 
  gilam qoplamalari va matolarni olovdan himoya qilish;
  
• 
  betonni olovdan himoya qilish.
  

Yog‘och konstruksiyalarni olovdan himoya qilish, ularning alan- galanish yoki yonib ketishini oldini olish uchun, shuningdek yong‘in paytida olov tarqalishining oldini olish uchun kerak. Yog‘och olovi taxminan 300 °C haroratda sodir bo‘ladi va 350 °C dan yuqori qizdirilganda u chiqadigan gazlar tufayli yonadi [10; 9b,12; 2b].
Yog‘ochdan yasalgan buyumlarni, konstruksiyalarni olovdan hi- moya qilish ularni maxsus preparatlar – antipirenlar (olovni saqlov- chi vositalar) bilan qayta ishlash orqali erishiladi. Suvli dispersiyalar yoki himoya laklar shaklida tayyorlangan ular yog‘ochda organik materiallarning yonishiga to‘sqinlik qiladigan issiqlikka chidamli izolyatsion qatlamni - pardani hosil qiladi. Yog‘ochni olovdan hi- moya qilish turli xil usullar bilan amalga oshiriladi, ularning eng samaralisi o‘tga chidamli qoplamalarni yelimlash, shuningdek max- sus tarkiblar bilan ishlov berishdir. Olovdan himoya qilishning bi-
rinchi usuli himoya qilinadigan material yuzasiga qoplama qatlami- ni yelimlashdan iborat bo‘lib, uning samaradorligi fizik-kimyoviy xususiyatlar yoki ushbu sirtga yopishishi bilan belgilanadi. Qisqa muddatli o‘t oldirish manbasiga mahalliy ta’sir qilish bilan, olovdan himoya qiluvchi qoplamalar yog‘och konstruksiyalarning yonishiga to‘sqinlik qiladi, yong‘inga qarshi kurashni osonlashtiradi va ba’zi hollarda uning paydo bo‘lish ehtimolini istisno qiladi. Shimdirish usuli bilan olovdan himoya qilish materialga maxsus moddalar – an- tipirenlarni kiritishdan iborat. Ushbu usul yong‘in sharoitida mahal- liy yong‘in ta’sirida yog‘och konstruksiyalarni yong‘indan himoya qiladi. Bunday holda, materialning faqat karbonlashtirilishi kuzatila- di, bu esa alangalanish maydoni bilan cheklanadi [13; 4-5b, 17; 8 b]. Maqsadiga, hajmiga, yog‘ochdan va undan yasalgan mahsu- lotlarni olovdan himoya qilish uchun ishlatiladigan vositalar amalda
quyidagi turlarga bo‘linadi.

• 
  laklar - himoya qilinishi kerak bo‘lgan yuzada nozik shaffof parda hosil qilish, bu yog‘och to‘qimasini saqlashga, dekorativ xus- usiyatlarga ega, shuningdek olovdan himoya qilishga imkon beradi;
  
• 
  bo‘yoqlar, emallar - himoyalangan sirtda yalang‘och, olov tarqalishining oldini oluvchi, shuningdek namlikdan saqlovchi, de- korativ ko‘rinishga ega bo‘lgan turli xil ranglar, soyalar yupqa shaf- fof qatlam hosil qiladi;
  
• 
  qoplamalar, suvoqlar - himoya qilish uchun sirtga qo‘llanila- digan pastaga o‘xshash kompozitsiyalar, ular yong‘indan himoya qiladi, ammo yetarli dekorativ xususiyatlarga ega emas;
  
• 
  eritmani shimdirish (propitka) – yog‘och material yuzasiga qo‘llaniladigan tuzlarning (antipirenlarning) suvli eritmalari, ular bosim ostida yoki chuqur sovuq suv bilan singdirish usuli bilan kiritiladi, shuningdek, uning yonish xavfini kamaytiradi.
  

Olovdan himoya qilish vositalari iqlim sharoitlariga (ob-havo- ga) bardoshli va ob-havoga chidamsiz, ob-havoga chidamsizlari, nisbiy namligi 70% dan oshmaydigan yopiq isitiladigan xonalarda, shuningdek agressiv muhitda bardoshli ko‘rinishda qo‘llaniladi [18; 17-20 b]. Yong‘inga xos bo‘lgan yuqori haroratga uzoq vaqt ta’sir qilish, binoning eng bardoshli elementlarining mustahkamlik xusu- siyatlarini o‘zgartiradi. Haddan tashqari issiqlik natijasida metall o‘z kuchini yo‘qotadi, bu esa yong‘in sodir bo‘lganda qurilish inshoot-
larining qulashiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun mustahkam yog‘och konstruksiyalarni olovdan himoya qilishga katta e’tibor berilishi kerak [19; 17-20 b]. Mustaxkam yog‘och qurilish kon- struksiyalarni yong‘indan himoya qilish yechimi bu maxsus olov- dan himoya qiluvchi tarkiblar va bo‘yoqlar bilan ishlov berishdir, ular yong‘in sodir bo‘lganda ochiq olov ta’siri ostida qizib ketadi va yog‘ochni yuqori haroratdan saqlaydigan yonmaydigan qatlam hosil qiladi.
Olovdan himoya qiluvchi tarkiblardan foydalanish yog‘och ele- mentlarning, qurilish inshootlarining, shuningdek, yong‘inga yetarli- cha uzoq vaqt saqlanib turadigan yuk ko‘tarish qobiliyatini saqlash- ga yordam beradi va shu bilan yong‘inning zararini kamaytirishga yordam beradi [20; 8-10 b]. Biroq, ularga erishish qiyin.
Monografiyada qurilishda keng qo‘llaniladigan tabiiy material - yog‘ochning yonuvchanligi haqida asosiy tushunchalar keltirilgan va uning yonuvchanligini pasaytirishning eng samarali mexanizmlari tahlil qilingan. Ta’kidlanishicha, yog‘ochning yuqori yonuvchanligi levoglyukozan kabi qatronli mahsulotning shakllanishi va keyin- chalik issiqlikdan parchalanishi bilan bog‘liq. Ularning noqulayligi ishlatiladigan reagentlarning yuqori narxidir[21; 63 b].
Ushbu monagrafiyada yog‘och uchun antipirenlarning eng sa- marali olovdan himoya qiluvchi mexanizmlari ko‘rib chiqilgan. An’anaga ko‘ra yog‘och qurilishda eng ko‘p ishlatiladigan mate- riallardan biri bo‘lib qolmoqda. Yog‘ochning muhim ahamiyatiga qaramay, u organik bo‘lib, u juda yonuvchan. Yog‘ochning yonuv- chanligini kamaytirishning eng keng tarqalgan usuli bu olovdan himoya qiluvchi turli xil materiallardan, xususan, antipirenlardan foydalanishdir[22; 4-6 b].
Olingan tajriba natijalarning xulosasidan, yog‘och tarkibiy qism- larining parchalanish yo‘nalishi o‘zgarishiga va levoglyukozan ho- sil bo‘lishining pasayishiga, molekulalararo suvsizlanish va uglerod qoldiqlarining chiqarilishiga olib keladigan antipirenlar eng samarali hisoblanadi. Ushbu antipirenlar katalitik suvsizlanish mexanizmiga ega. Antipirenlarni iste’mol qilishni kamaytirish va ulardan sama- raliroq foydalanish uchun ikki yoki undan ortiq aralashmalarning harakati qo‘llaniladi. Antipirenlarning turli xil olovdan himoya qi- luvchi mexanizmlarning kombinatsiyasi sinergistik ta’sirning na-
moyon bo‘lishi bilan ularning samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Yog‘ochni olovdan himoya qilish uchun taniqli sinergistlar azot o‘z ichiga olgan va fosforli birikmalarni o‘z ichiga olgan tizimlardir. Masalan, yog‘och uchun olovdan himoya qiluvchi bio-himoya tarkibda molyar nisbatda 2:1 [26; 32-33b, 27; 222 b,
28; 91-92 b, 32; 53-54 b] karbamid va fosfor kislotasidan tashkil topgan ushlab turuvchi modda aralashmasi mavjud. Ishlanmaning noqulayligi shundaki, ular yog‘ochning kimyoviy parchalanishiga olib keladi.
Ma’lumki, sellyuloza materiallari uchun yuqori olovdan himoya qiluvchi ta’sir ko‘p miqdordagi o‘zaro bog‘langan qoldiqlari bo‘lgan termal halokat paytida termal barqaror sellyuloza hosil qilishga qodir moddalar va birikmalardan foydalanganda namoyon bo‘ladi [33; 64-65 b]. Aldegidlarni, xususan formaldegidni (SN₂O) qo‘llash, sellyuloza makromolekulalarini o‘zaro bog‘lashda eng muhimdir. Ishlanmaning kamchiligi yuqori toksikligidadir.
Yog‘ochning yonuvchanligini samarali ravishda kamaytirish, sellyulozaning gidroksil guruhlarida, xususan oltinchi uglerod atomi- da (S(₆)) birlamchi guruhda kimyoviy modifikatsiyani (o‘zgartirish- ni) amalga oshirish orqali mumkin.
Angidrid shakarining paydo bo‘lishi nazariyasidan ma’lumki, levoglukozan tarkibidagi 1,6-angidrid bog‘lanishi sellyuloza mak- romolekulasining elementar birligining S(6) da kislorod tufayli hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, yog‘ochning yonuvchanligini pasayishiga issiqlik ta’sirida yonmaydigan gazlar chiqaradigan, gaz fazasini su- yultiradigan va unda sodir bo‘ladigan fizik-kimyoviy jarayonlarni sekinlashtiradigan, olovda erkin radikallar bilan reaksiyaga kirishad- igan va yonish jarayonini to‘xtatadigan moddalar va birikmalardan foydalanish orqali erishish mumkin. Himoya qilinishi kerak bo‘lgan sirt issiqlik ta’sirida parda hosil qiluvchi material, bu himoya qilina- igan material yuzasida parchalanish mahsulotlarining chiqishi va haroratning ko‘tarilishini oldini oladi.

3.