Mövzu : Pul vəsaitlərinin uçotu və onun təkmilləşdirilməsi
Yüklə 97,1 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əliyev Vəli Akif oğlu
- ______ Tərtər BTS ______ 40702810700017
- 3.3.2. Valyuta hesabında pul vəsaitlərinin uçotu
- Debet 223/1.1, 223/1.2 Kredit 171/11, 171/1.2, 211/1.1, 211/1.2 Manatla -50000.00 Avro ilə -52470.00
- 3.3.3. Banklarda olan xüsusi hesablarda pul vəsaitlərinin uçotu
- Debet 224/1 Kredit 223 – 2500 manat
- 222 №-li “Yolda olan pul köçürmələri”
- Mənfəətdən istifadə manat
- Veksellərlə aparılan əməliyyatlar.
- Kommersiya vekseli
- 4. Pul vəsaitlərinin uçotunun təkmilləşdirilməsi
Aşağıda Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasının Kapital bankın 1 saylı filialında açılmış hesablaşma hesabından nağd pul almaq üçün yazılmış çekin xarici görünüşü təqdim edilmişdir. Çekdə pulun müəssisə işçilərinə əməkhaqqı vermək üçün nəzərdə tutulması göstərilmişdir.
Təşkilatda hesablaşma hesabının sahibində nağd pulun qəbulu, xüsusi sənədə – “bildiriş”ə əsasən yerinə yetirilir. Bu sənəd formasının doldurulması üçün ciddi hesabat blankından deyil, sadə blankdan istifadə edilir. Nağd ödəniş üçün bildiriş oxşar məzmunlu üç hissədən: bildirişin özündən, orderdən və qəbzdən ibarətdir. Nağd pul bankın kassa işçiləri tərəfindən qəbul edilir. Pul qəbul edildikdən sonra pulu qəbul edən kassa işçisi bildirişdən, orderdən və qəbzdən imza edib qəbzə bankın möhürünü vuraraq pulu təhvil verən təşkilatın işçisinə verir. Bu qəbz pulu banka verən təşkilatın işçisi üçün müdafiəedici sənəd hesab edilir. Nağdsız ödəniş ən çox ödəmə tapşırığı adlanan sənədlə rəsmiyyətə salınır.
Kağız ödəmə tapşırığı yazıldığı andan hesablanmaqla 10 gün müddətində qüvvədə olur. Təşkilatın nümayəndəsi tərəfindən bankın əməliyyatçısına verilən ödəmə tapşırığı bir neçə surətdən ibarət kağızda çap edilir. Ödəyicinin hesablaşma hesabında pul vəsaitinin mövcudluğundan asılı olmayaraq ödəmə tapşırığı bank tərəfindən qəbul edilməlidir. Nağdsız ödənişin əksəriyyət hissəsi ödəniş tapşırığından istifadə etməklə yerinə yetirilir. Lakin ayrı-ayrı hallarda aşağıdakı digər hesablaşma üsullarından da istifadə edilir:
Ödəmə tələbnaməsi; İnkassa tapşırığı; Akkreditivlər; Çeklər. Ödəmə tələbnaməsi və inkassa tapşırığı ilə hesablaşmalar inkassa üzrə hesablaşmalar anlayışı kimi qəbul edilir. Bu hesablaşmalar pulu alanın təşəbbüsü ilə nağdsız köçürmənin onun hesabına köçürülməsi tələb olunan bank əməliyyatını özündə əks etdirir. Ödəmə tələbnaməsi ilə hesablaşmalar inkassa ilə hesablaşmaların daha ümumi üsulu hesab edilir. Ödəmə tələbnaməsinin blankı ödəmə tapşırığının blankına oxşardır. Bu blankların ən fərqləndirici xüsusiyyətləri onların adlarının müxtəlif olmasından ibarətdir. Bundan başqa, ödəmə tələbnaməsi bir sıra əlavə kənarlara (nişanələrə) malikdir. Ödəmə tələbnaməsindən aksept, yaxud akseptdən imtina haqqında qəbul edilən qərarda təyin edilən müddət birbaşa ödəmə tələbnaməsində göstərilməlidir. Aksept üçün müddət iş günü ilə ölçülür və o, aksept üçün sənədin kənarında qeyd edilməlidir. Ancaq ödəmə tələbnaməsinin aksepti üçün müddət minimum mümkün beş iş günü qəbul edildiyindən sözügedən qeydiyyat göstərilməyə də bilər. Ödəyicinin akseptdən imtina etməsi təsdiq edilmiş formada, akseptdən imtina haqqında ərizə adlanan sənədlə rəsmiyyətə salınır. İnkassa tapşırığı ilə hesablaşmalar inkassa üzrə hesablaşmanın daha sərt variantını özündə əks etdirir. İnkassa tapşırığı pul vəsaitinin mübahisəsiz qaydada ödəyicinin hesabından silinməsini təmin edən hesablaşma sənədi hesab edilir. Bundan başqa, inkassa tapşırığından təşkilatın, işgüzar tərəfdaşlarla qarşılıqlı münasibətlərindən istifadə edilməsi və bu münasibətin pul vəsaitlərinin akseptsiz silinməsinə dair bank hesabı üzrə bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulan hallarda da istifadəyə qəbul olunur. İnkassa tapşırığı mahiyyət etibarilə akseptsiz ödəmə tələbnaməsidir. İnkassa tapşırığının blankı demək olar ki, ödəmə tələbnaməsinin blankı ilə eynidir. Akkreditivlə hesablaşmalar – təşkilatlar arasında razılaşdırılmış və mahiyyəti aşağıdakılardan ibarət olan nağdsız hesablaşma üsuludur. Bu üsulda ödəyicinin bankı razılaşdırılmış məbləği ödəyicinin akkreditivində nəzərdə tutulan tarixdə onu alanın bankına köçürməyi tapşırır. Böyük ödəniş aparılan hallarda akkreditivdən istifadə etmək daha rahat hesab edilir. Ancaq bu cür əməliyyatın aparılmasına işgüzar tərəfdaşlar bir o qədər etibar etmirlər. Bir qayda olaraq işgüzar tərəfdaşlar qarşılıqlı münasibətlərin qurulması hallarında ödəniş anı malın yaxud xidmətin alınması, yəni ödənişin aparılması anı ilə uyğun gəlmir. Məhz buna görə də bu işdə müəyyən səviyyədə riskə getmək lazım gəlir. Bəzən bankın müəyyən səbəblər gətirməsinə baxmayaraq Azərbaycanın ən orta səviyyəli bankının orta səviyyəli təşkilata inamla yanaşmasını təsdiq etmək olar. Bu, bankda hansısa xüsusi şəxslərin işləməsi ilə deyil, bank sisteminin təşkili ilə izah olunur. Buna görə təşkilatlararası mürəkkəb qarşılıqlı münasibətin vəziyyəti daha inamlı bankın vasitəçi kimi seçilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. “Akkreditiv” sözünün özü latın accreditivus sözündən götürülmüş və etibarlılıq mənasını ifadə edir. Akkreditiv müəyyən fəaliyyətdə olma müddətinə malikdir. Fəaliyyətdə olma müddəti ərzində akkreditivin şərtləri yerinə yetirilmədiyi hallarda pulu alan bank onu ödəyici banka qaytarmalı və həmin bank qaytarılmış pulu geyirə, ödəyicinin hesablaşma hesabına köçürür. Akkreditivin hissə ilə ödənilməsini də aparmaq olar. Akkreditivlər geri çağırılan və geri çağırılmayan akkreditivlərə bölünür. Akkreditiv ödənmə şərtinə görə akseptləşdirilən və akseptləşdirilməyən akkreditivə bölünür. Çeklərlə hesablaşmalar – təşkilatlar arasında nağdsız hesablaşmanın daha operativ üsulu hesab edilir. Çek – çekverənin heç bir şərt qoymadan ancaq onda göstərilən məbləğin çeksaxlayana ödənilməsinə dair banka sərəncam kimi verilən qiymətli kağızdır. Çekverən bankda pul vəsaiti olan şəxs, çeksaxlayan isə çek verilən (çek təqdim olunan) təşkilatdır. Təşkilatlararası hesablaşmaları aparmaq üçün konkret olaraq limitləşdirilmiş çek kitabçalarının çeklərindən istifadə olunur. Limitləşdirilmiş çek kitabçaları ciddi hesabat blankları dəstini özündə əks etdirir. Təşkilat lazım olan limitləşdirilmiş çek kitabçalarını müəyyən limit dairəsində hesablaşmaların aparılmasını yerinə yetirmək üçün yazılmış ərizəyə əsasən öz bankından alır. Bank təşkilata çek kitabçası verərək müəyyən pul məbləğini hesablaşma hesabında deponentləşdirir.
Çek və onun kötüyü doldurulduqdan sonra çek kitabından kəsilib götürülür və malın, yaxud göstərilmiş xidmətin buraxılması ilə birlikdə təşkilata – satıcıya verilir. Çeki alan təşkilat çeksaxlayan adlanır. Çeksaxlayan çeki aldıqdan sonra 10 gün ərzində onun ödənişini aparmaq üçün öz bankına təqdim edir və çeksaxlayan bank pulun çekverənin bankından çeksaxlayanın hesablaşma hesabına köçürülməsini təşkil edir.
Azərbaycanın bütün təşkilat və vətənaşları baş verən pul hesablaşmalarını ancaq Azərbaycan Respublikasının valyutası manatla aparmaq hüququna malikdir. Bu qaydaya riayət edilməməsi təşkilatın cərimələnməsi ilə nəticələnə bilər. Azərbaycan Respublikasının işgüzar tərəfdaşları nəinki ancaq Azərbaycanda, həm də xaricdə ola bilər. Xarici işgüzar tərəfdaşların iştirakı ilə mal, yaxud xidmət alışı və satışı ixrac-idxal əməliyyatları anlayışını özündə birləşdirir. Xarici tərəfdaşlarla xarici valyuta ilə hesablaşmalar nəzərdə tutulan hallarda təşkilat kommersiya bankında xarici valyutada hesablaşma hesabı - valyuta hesabı açmalıdır. Valyuta əməliyyatları üçün xüsusi formalı sənədlərdən istifadə edilir. Xarici bankda açılmış valyuta, eləcə də hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu üçün hesablar planında 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”nın 1-ci “Valyuta hesabı” subhesabı nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesabda mühasibat uçotunun ümumi qaydalarına uyğun olaraq pul vəsaitlərinin uçotu manatla, yəni təşkilatın bütün əmlak və öhdəlikləri Azərbaycanın pul vahidi ilə ölçülməlidir. Valyuta hesabında manat uçotu ilə yanaşı, xarici valyuta ilə analitik uçotu da aparılmalıdır. Xarici valyuta Azərbaycan Mərkəzi Bankının müəyyən etdiyi məzənnə ilə manata çevrilir. Valyuta subhesabından istifadə etməklə köçürmənin aparılmasını misallarla nəzərdən keçirək. Fərz edək ki, “Tərtər BTS” öz məhsulunu xarici firmaya tədarük etmək üçün müqavilə bağlamışdır. Müqavilənin şərtinə görə pul hesablaşmaları avro, yaxud dollarla aparılmalıdır. Azərbaycan təşkilatı pulun xarici tərəfdaşlardan alınması üçün öz kommersiya bankında nağdsız avro, yaxud ABŞ dollarını saxlamaq məqsədilə xarici valyuta hesabı açmalıdır. Azərbaycan təşkilatının işçi hesablar planında avro, yaxud ABŞ dolları ilə nağdsız pul vəsaitlərinin uçotu üçün 223-1 №-li “Valyuta hesabı” subhesabına 223-1.1 №-li “Avro üzrə valyuta hesabı”, yaxud 223-1.2 №-li “ABŞ dolları” subhesabı nəzərdə tutulmalıdır. Bununla birlikdə sözügedən subhesablarla yanaşı işçi hesablar planında xarici alıcı və sifarişçilərlə hesablaşmanı tənzimləmək məqsədilə 171, 211 №-li “Alıcı və sifarişçilərlə uzunmüddətli/qısamüddətli debitor borcları” hesablarına 171-1.1, 171-1.2, 211-1.1, 211-1.2 №-li “Avro/ABŞ dolları üzrə alıcılar və sifarişçilərlə uzunmüddətli/qısamüddətli debitor borcları” subhesablarının da açılmasını nəzərdə tutmaq lazımdır. Qeyd edilən bütün subhesablarda təşkil edilən uçot manatla və paralel olaraq analitik uçotun avro/ABŞ dolları üzrə aparılması nəzərdə tutulmalıdır. Pulun valyuta hesabına daxil olması aşağıdakı yazılışla əks etdirilməlidir:
Manatla -50000.00 Avro ilə -52470.00 ABŞ dolları ilə -39315.00 Valyuta məzənnəsi – bir ölkənin pul vahidi qiymətinin digər ölkənin pul vahidi qiymətinə olan nisbətidir. Valyuta məzənnəsi daxili valyuta bazarında formalaşır. Xarici valyutanın manata çevrilməsi üçün mühasibat uçotunda manata görə bu növ valyuta üzrə Mərkəzi Bankın kursu (məzənnəsi) tətbiq edilir. Adətən o rəsmi məzənnə adlanır. Valyuta sərvətlərinin və əməliyyatlarının mühasibat uçotu birinci növbədə aşağıdakı iki qarşılıqlı vəzifənin yerinə yetirilməsini təmin edir: birinci, müəssisə fəaliyyətinin tərkibi kimi bu əməliyyatların əks etdirilməsi – belə fəaliyyətin tam görünüşü uçotda formalaşmalıdır. İkincisi, əmlakın real vəziyyəti haqqında informasiyalar, yəni faktiki valyuta vəziyyəti haqqında informasiyalar uçotda toplanır. Birinci vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün bütün pul göstərici kəmiyyətlərini vahid valyutaya gətirmək lazımdır. İkinci vəzifənin yerinə yetirilməsi valyutanın vahid uçotunun aparılması qaydasından istifadə olunması ilə yanaşı paralel olaraq real valyutada hesablaşma və ödənişlərin uçotunu tələb edir ki, bu da debitor və kreditor borclarında nəzarət etməyə və qərar çıxarılmasına imkan verir.
Xüsusi hesablar üzrə əməliyyatların uçotunu aparmaq üçün hesablar planında 224 №-li “Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Onun subhesabları aşağıdakı kimi təyin edilmişdir:
224-1 №-li “Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabının “Akkreditivlər” subhesabı; 224-2 №-li “Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabının “3 və ya daha çox ödəniş müddətinə malik olan çek kitabçaları” subhesabı; 224-3 №-li “Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabının “Ödəniş müddəti hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində olan depozit hesabları” subhesabı; 224-4 №-li “Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabının “Ödənişə qədər saxlanılan qısamüüdətli investisiya depozitləri” subhesabı. 224-1 №-li “Akkreditivlər” subhesabında təşkilat tərəfindən rəsmiyyətə salınan, ancaq hələ işgüzar tərəfdaşlara köçürülməyən ehtiyatlandırılan pul vəsaitləri uçota alınır. bununla əlaqədar olaraq təşkilat – ödəyici akkreditiv açılan zaman onun bankı təmin edilmə adlanan akkreditiv kimi onun bütün ödəniş məbləğini hesablaşma hesabından silir. Bu cür halda təşkilat hər bir akkreditiv, yəni 224-1 №-li “Akkreditivlər” subhesabı üzrə analitik uçot aparmalıdır. 2500 manatın hesablaşma hesabından silinib, akkreditiv subhesabına köçürülməsi uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir: Debet 224/1 Kredit 223 – 2500 manat Bu yazılış nəticəsində 224-1 №-li “Akkreditiv” subhesabının qalığı göstərilən məbləğ qədər artır. Həmin pul məbləği əvvəldə qeyd edildiyi kimi təşkilatın əmlakı hesab edilir, ancaq akkreditivin şərtinə görə təşkilat ona müstəqil sərəncam verə bilməz. Çek kitabçalarında olan pul vəsaitləri 224 №-li “Tələbatlara əsasən verilən digər bank hesabları” hesabının 2 №-li “Çek kitabçaları” subhesabında uçota alınır. Burada limitləşdirilmiş çek kitabçaları rəsmiləşdirilən zaman kommersiya bankı tərəfindən müvafiq məbləğ deponentləşdirilir. 224-3 №-li “Ödəniş müddəti hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində olan depozit hesabları” və 224-4 №-li “Ödənişə qədər saxlanılan qısamüddətli investisiyaların depozitləri” subhesablarında təşkilatın banka və digər istiqamətlərə qoyduğu vəsaitin hərəkəti uçota alınır. pul vəsaitlərinin qeyd edilən istiqamətlərə köçürülməsi 224-3 №-li, 224-4 №-li №-li subhesablarının debetində, 223 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Qoyulmuş məbləğin bank tərəfindən qaytarılması isə əks yazılışla qeyd edilir. Gecikdirilən proses üçün pul vəsaitinin bir hesabdan digərinə köçürülməsini, yəni pul vəsaitinin bir hesabdan silinməsini, digər hesaba daxil olmasını əks etdirmək üçün hesablar planında nəzərdə tutulan 222 №-li “Yolda olan pul köçürmələri” hesabından istifadə edilir.
Müəssisələrin fəaliyyətinə qiymət verərkən istifadə olunan göstəricilərdən biri də mənfəətdir. Mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisidir. Mənfəətin aşağıdakı növləri vardır: 1) iqtisadi və ya xaliq mənfəət; 2) normal mənfəət Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən mühüm anlayışlardan biri iqtisadi və ya xalis mənfəətdir. İqtisadi mənfəət dedikdə, müəssisənin ümumi gəlirləri ilə ümumi xərcləri (daxili və kənar) arasındakı fərq nəzərdə tutulur.
Cədvəlin məlumatlarından görünür ki, yığım fonduna 2011-ci ildə 11058 manat, 2012-ci ildə 11100 manat pul ayrılmışdır. Yığım fondunun 2012-ci ildə faiz artımı 0,3 % təşkil etmişdir. İstehlak fonduna 2011-ci ildə 7372 manat, 2012-ci ildə isə 7445 manat ayrılmışdır. Faiz artımı 0,9 % olmuşdur. Xeyriyyə məqsədlərinə 2011-ci ildə 2500 manat, 2012-ci ildə 2520 manat ayrılmışdır. Faiz artımı 0,8 % olmuşdur. Cədvəldən göründüyü kimi, başqa məqsədlər üçün ayrılan pul məbləğlərində heç bir dəyişiklik olmamışdır.
Veksellərlə aparılan əməliyyatlar. Veksel – yazılı borc öhdəliyini özündə əks etdirən və ciddi müəyyən edilmiş formada tərtib olunan qiymətli kağızdır. Veksel öz sahibinə öhdəlik müddəti başa çatdıqdan sonra onun üzərində göstərilmiş məbəğin heç bir şərtsiz ödənməsini tələb etmək hüququ verir. Öz formasına görə veksellər sadə (başqa sözlə, soloveksel) və ötürmə (başqa sözlə, tratta) veksellərdən ibarət olur. Sadə veksellər borc verənin adına borc alan tərəfindən yazılan və imzalanan öhdəlikdir. Sadə vekselin üzərində «veksel» sözü, ödənişin yeri və müddəti, kredit verənin adı, vekselin tərtib olunduğu tarix və yer, veksel verənin adı, borc öhdəliyinin məbləği və onun ödəniləcəyi haqqında veksel verənin öhdəliyi və imzası və s. zəruri rekvizitlər olur. Hazırda sadə veksellərin tətbiqinə də az rast gəlinir. Veksel verildikdən sonra ödənişin vaxtı çatana kimi malın ödənişini aparmaq üçün malsatanda – veksel saxlayanda qala, digər təşkilata, yaxud şəxsə verilən, ya da bankdan kredit almaq üçün istifadə oluna bilər. Veksellər həmçinin, aşağıdakı növlərdən ibarət ola bilər: Kommersiya vekseli – borc alan tərəfindən malın əvəzinə zəmanət kimi verilən veksel; Bank vekseli – xarici müxbir banklarda həmin ölkənin bankları tərəfindən qoyulan barat vekseli; Xəzinə vekseli – öz xərclərini təmin etmək üçün dövlət tərəfindən buraxılan veksel. Veksellərin yuxarıda göstərilən növlərindən təşkilat həm malgöndərən və podratçılar, həm də alıcı və sifarişçilərlə hesablaşmalar zamanı istifadə edə bilər. Veksellərlə aparılan əməliyyatların mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün 531 №-li “Malgöndərənlər və podratçılara uzunmüddətli kredit borcları” və 211 №-li “Alıcı və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” sintetik hesabları tətbiq edilir. Veksellərlə aparılan əməliyyatların uçotu zamanı əsasən veksellərin özünü deyil, veksellərlə təmin edilmiş borcların düzgün əks etdirilməsinə diqqət yetirilməlidir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat fəaliyyəti prosesində təşkilatlarda malgöndərənlərə, podratçılara, nəqliyyat təşkilatlarına müqavilə və ya digər şərtlərini yerinə yetirməməyə görə iddialar üzrə müxtəlif hesablaşmalar aparılır. İddialar üzrə hesablaşmaların uçotu 217 №-li «Digər qısamüddətli debitor borcları» hesabında həyata keçirilir. Bu hesabda hesabnamələrdə olan hesabi səhvlərə, qiymətlərin artırılmasına və i.a., keyfiyyətin standartlara, texniki şərtlərə və i.a. müvafiq olmamasının aşkar edilməsinə, yolda olan yüklərin təbii itki normalarından artıq çatışmamasına və yüklər daşınan zaman tarifin artıq ödənilən məbləğinə, təqsirkar tərəfin günahı üzündən əmələ gələn çıxdaşa və boş dayanmaya, müqavilə şərtlərinə riayət edilməməsinə, ödəyici tərəfindən qəbul edilən və ya iqtisadi məhkəməsinin hökmü ilə silinən sanksiyalar, cərimələr, peniyalar, dəbbələmə pullarına görə malgöndərən və podratçılara, nəqliyyat təşkilatlarına, bank orqanlarına təqdim edilən iddialar üzrə hesablaşmaların uçotu aparılır. Bu hesabın debetində təqdim edilən iddia məbləğləri, kreditində isə daxil olan ödəmələr əks etdirilir. Bir qayda olaraq, hüquqi və qanuni maraqları pozulan müəssisələr, onların hüquqlarını və maraqlarını pozan təşkilatlara iddia təqdim etməlidirlər. İddialar yazılı surətdə təqdim olunur. Onlara şikayət edənlərin lazımi səviyyədə təsdiq olunan surətləri əlavə olunur. Təşkilatın rəhbəri daxil olan iddiaya bir ay müddətində baxmalı və bu müddətdə təqdim edilmiş iddianın hərəkətinin uçotu aparılmalıdır. İddia təqdim edilən təşkilatlar ərizəçinin əsaslı tələblərini təmin etməli və onun nəticəsi haqda iddiaçıya yazılı məlumat verməlidir. Təqdim olunmuş iddialar ödənilib daxil olan zaman, daha doğrusu, təqdim edilən iddialar təmin olunan zaman aşağıdakı yazılışlar aparılır: 731 №-li “Bank hesablaşma hesabları” hesabının debeti 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabının krediti İddialar üzrə hesablaşmaların sintetik uçotu 8 saylı jurnal-orderdə, analitik uçot isə hər bir debitor və ayrı-ayrı iddialar üzrə 7 saylı cədvəldə aparılır.
Təsərrüfatçılığın ilkin həlqəsi olan müəssisələrin fəaliyyətini səmərəli etmək üçün düzgün idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi vacib şərtdir. Bunu isə yalnız mükəmməl informasiya təminatı olduqda həyata keçirmək olar. Bu baxımdan iqtisadi idarəetmənin ən mühüm amillərindən biri kimi mühasibat uçotunun rolu əvəzolunmazdır. Eyni zamanda bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında məlumat bir sıra kənar informasiya istifadəçilər üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür informasiyanın toplanması, işlənməsi və ümumiləşdirilməsi məhz mühasibat uçotu vasitəsilə həyata keçirilir. Uçotun komputer forması şəraitində pul vəsaitləri aşağıdakı qaydada uçotu alınır. Hər bir hesab üzrə ilkin sənədlərin məlumatları yaradılmış işçi informasiya bazasının (İB) köməyi ilə EHM-ə (klaviatura ilə) verilir. Lazım gəldikdə informasiyaların düzəlişi aparılır. Bu mərhələ sənədlər rəsmiyyətə salınan əməliyyatların EHM-də necə təsbit edilməsini göstərir. Məsələn, bu 221 №-li hesab üzrə kassa mədaxil və məxaric orderlərindən müvafiq məlumatlar verilir. Lazım gəldikdə informasiyaların düzəlişi aparılır. Bu mərhələ sənədlə rəsmiyyətə salınan əməliyyatların EHM-də necə təsbit edilməsini göstərir. Növbəti mərhələ EHM-də onların icrasının təsbit edilməsidir. Məsələn, 221 №-li hesab üzrə kassa üzrə pul vəsaitlərinin real hərəkətini əks etdirir. Bu halqa kassir, yaxud onun xahişi ilə mühasib hər gün pul vəsaitlərinin uçotu üzrə aparılan kassa əməliyyatları haqqında informasiya daxil edir. Bu mərhələnin nəticəsi kassirin hesabat sənədlərinin avtomatlaşdırılmış şəkildə tərtib edilməsi hesab olunur (açıldıqda kassa kitabı və kassirin hesabatı qoşma vərəqi görünür). İkinci mərhələ yerinə yetirildikdən sonra kassirin hesabatının nəticələri İB-də əks etdirilir. Üçüncü mərhələdə (mühasib səviyyəsi) hesab üzrə mühasibat uçotu aparılır. Bu mərəhlədə mühasibin vəzifəsinə kassirin hesbatının yoxlanılması və mühasibat uçotu registrlərinin (bu halda 221 №-li hesab üzrə) alınması üçün tutulmuş proqramın həyata keçirilməsi daxildir. Bu registlər sənədlərdə olan məlumatların daxil edilməsi kimi (bu əsasən aralıq məlumatlara aid edilir) displeydə göz qabağına gətirilir, yaxud maşınoqramma şəklində hesab üzrə yekun məlumatlar çap edilir. Eyni zamanda uçotun bir-birinə çox yaxın olan sahələr üçün informasiyaların toplanması baş verir və gələcək aya məlumatlar çıxarılır. Kassir maşınoqrammaları aldıqdan (kassa kitabının qoşma vərəqi) sonra onlarda yazılışların əks etdirilməsini yoxlayır. Onları imza edir və kassa mədaxil və məxaric orderlərisənədləri ilə birlikdə kassirin hesabatını kassa kitabının qoşma vərəqəsində imza etdirməklə mühasibə verir. Kassa kitabının qoşma vərəqəsi kasirdə saxlanılır. Onlar ilin axırında (yaxud lazım gəldikdə) çap olunmuş səhifələr xronoloji qaydada kitab şəklində tikilir. İl ərzində olan vərəqlərin ümumi miqdarı müəssisə rəhbəri və baş mühasibin imzası ilə təsdiq edilir. Tərtib olunmuş kassa kitabının maşınoqrammasından sonra həmin maşınaqramma çap olunur.
Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının sərbəst bazar iqtisadiyyatı şəraitində inkişafı, həyata keçirilən iqtisadi islahatlar və müəssisələrin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin faydalı, etibarlı idarə olunmasının icrası ilə əlaqədar olaraq mühasibat uçotu nəzəriyyəsi və təcrübəsinin geniş məzmunda öyrənilməsi tələb olunur. Hazırda hər bir müəssisənin rəhbərindən başlamış, meneceri, bölmə mütəxəssisləri və müəssisədə çalışan əsas mütəxəssis heyəti mühasibat uçotu nəticələri informasiyalarını ətraflı öyrənir və idarəetmə sistemində geniş məzmunda istifadə edirlər. Dünya ölkələri arasında yaranan iqtisadi əlaqələr mühasibat uçotunu vacib beynəlxalq münasibətlər vasitəsinə çevirmişdir. Mühasibat uçotunun iqtisadi nəzarət funksiyası daha da genişlənir. Mühasibat uçotu aparatı, audit xidməti, banklar, vergi orqanları mütəxəssisləri idarəetmənin yeni formalarını əsas götürərək mövcud olan ehtiyatların düzgün və səmərəli istifadə olunması, mülkiyyətin qorunub saxlanması üzərindəki nəzarətin möhkəmləndirilməsi ilə əlaqədar təsirli iqtisadi və idarəetmə sisteminin yaradılmasını vacib hesab edirlər. Son illərdə mühasibat uçotunun qanunverici və normativ aktlarında bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Bunun nəticəsi olaraq mühasibat uçotunun nəzəri və metodoloji əsaslarında, yeni mühasibat uçotunun predmeti, onun obyektləri və sistemi və vəzifələrində əsaslı dəyişikliklər edilmişdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr arasında daimi olaraq təsərrüfat əlaqələri baş verir, müxtəlif məhsulların alışı və satışı əməliyyatları yerinə yetirilir. Satılmış məhsullarla əlaqədar olaraq pul vəsaiti alınır və alıcılara satılan məhsulların dəyəri ödənilir. Bunlardan başqa büdcə, bank, müxtəlif ictimai təşkilatlarla, işçi heyəti və digər müəssisələrlə hesablaşma əməliyyatı aparılır. Müəssisələr arasında aparılan bütün əməliyyatlar pulun köməyi ilə ştirakı ilə yerinə yetirilir. Beləliklə, pul vəsaiti müəssisə fəaliyyətinin davamı və idarə olunmasında mühüm vasitə rolunu oynayır. Pul vəsaitinin saxlanması və müəssisələr arasında nağdsız hesablaşmaların aparılması üçün hər bir müəssisənin bankda hesablaşma və digər hesabları açılır. Bank vasitəsilə aparılan əməliyyatlar müəssisələr arasındakı hesablaşmalar sistemində ən vacib forma hesab olunur. Hesablaşmanın bu forması ilə müəssisələr arasında bağlanmış müqavilələr əsasında aparılan alqı-satqı əməliyyatlarının və bütün təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olan hesablaşmalar yerinə yetirilir. Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün dövlət, kooperativ, səhmdar, kollektiv, birgə, ictimai, xüsusi mülkiyyətli və digər müəssisələr, təşkilatlar və idarələr öz pul vəsaitlərini bank idarələrində saxlamalıdırlar. Beləliklə, aparılan tədqiqatdan aşağıdakı nəticələri əldə etmək olar: 1. Müəssisələrdə hər gün yüzlərlə əməliyyatlar baş verir. Baş vermiş əməliyyatları düzgün idarə etmək, onları uçotda düzgün bir şəkildə şəkildə əks etdirmək üçün istər nağd, istərsə də qeyri-nağd əməliyyatlar baş verdiyi anda uçotda əks etdirilməlidir. Bu uçotun daha operativ, daha şəffaf şəkildə aparılması istiqamətində atılan ən optimal addımdır. Həmçinin, əməliyyatların nəticəsi olaraq müəssisəyə daxil olan və müəssisədən xaric olan vəsaitlər uçotda vaxtında əks etdirilməsi ilə yanaşı tam və düzgün əks etdirilməlidir. 2. Müəssisə öz fəaliyyəti nəticəsində (məhsul satışı, xidmətin göstərilməsi, işin görülməsi və s.) müəyyən miqdarda pul vəsaiti əldə edir. Bu pul vəsaitləri müəssisələrdə mövcud olan müxtəlif fondlar arasında bölüşdürülür. Bu bölgü kortəbii şəkildə deyil, hazırda mövcud olan qanunvericiliyin tələblərinə uyğun əvvəlcədən müəyyən olunmuş norma, normativ, smetaya müvafiq olaraq təşkil edilməlidir. Bu cür bölgü müəssəsisələrdə pul vəsaitlərindən daha səmərəli istifadə edilməsinə, heç bir itkiyə və digər qanunsuz hərəkətlərə yol verilməməsinə şərait yaratmaqla müəssisənin öz işini düzgün bir şəkildə qurmasına kömək edir. Həmçinin bölgünün bu şəkildə aparılması mühasibat uçotunun da əsas vəzifələrindən biri sayılır. 3. Pul vəsaitləri müəssisələr üçün son dərəcə vacib bir amil olduğundan onların istifadəsinin düzgünlüyünü yoxlamaq, onlara nəzarət etmək üçün müəyyən olunmuş vaxtlarda pul vəsaitlərinin və həmçinin hesablaşmaların inventarizasiyasını təşkil etmək məqsədəuyğundur. Həmçinin vaxtı keçmiş debitor və kreditor borclarının əmələ gəlməsinə də nəzarət etmək lazımdır. Onların müəyyən həddən artıq olması müəssisə üçün təhlükəli vəziyyət yarada bilər. 4. Qeyd etdiyimiz kimi, müəssisə gündəlik fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq müəyyən miqdarda pul vəsaitini öz kassasında saxlayır. Digər vəsaitləri isə bankdakı hesablaşma hesabı və digər hesablarında saxlayır. Əlbəttə, müəssisə kassasındakı və bank hesablarındakı pul vəsaitlərinin hərəkətinə, onların qalıq məbləğlərinə nəzarəti təmin etməlidir. 5. Müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində ödəmə intizamına riayət etməsi, müqavilə üzrə alınmış material dəyərliləri və yaxud xidmətləri üzrə pul vəsaitlərini müqavilədə göstərilən müddət ərzində ödənilməsinə riayət etməsi müəssisə üçün daha məqsədəuyğun hal hesab edilir. Bu cür vəziyyət müəssisə haqqında müsbət fikir formalaşdırmala ona olan inam hissinin artmasına, etibarlılıq səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olur və müəssisənin maliyyə vəziyyətinə müəyyən dərəcədə öz təsirini göstərir.
1. Azərbaycan Respublikasının “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı - 2004 2. Azərbaycan Respublikasının “Mülki Məcəlləsi” Bakı – 2000 3. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı – 2000 4. Azərbaycan Respublikasının “Audit xidməti haqqında” Qanunu, 16 sentyabr 1994 5. İsmayılov.M.H, Əhmədov.Y.B, Bədəlov.Q.A, Həşimova.S.B “Mühasibat uçotu üzrə praktikum və tapşırıqlar toplusu”. Bakı-Mütərcim 2014 6. Abbasov Q.Ə. “Sıfırdan başlayan mühasibat (maliyyə) uçotu”, Bakı – 2013 7. Mühasibatlıq haqqında normativ sənədlər toplusu, Bakı – 2000 8. Abbasov Q., Səbzəliyev S., Daşdəmirov Ə., Quliyev V., Sadıqov Ə. “Mühasibat (maliyyə) uçotu”, Bakı – 2003 9. Rzayev Q.R. “Beyəlxalq mühasibat uçotu və audit”. Bakı, 2000 10. Səbzəliyev S.M. “Mühasibat (maliyyə) hesabatı” Dərs vəsaiti, Bakı – 2003 11. Rzayev Q.R. “Mühasibat uçotu və audit” Dərs vəsaiti, Bakı – 2002 12. Rzayev Q.R. “Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları və maliyyə hesabatı”, Bakı – 2004 13. Sadıqov Ə.A., Sadıqov T.Ə., Cəfərova Ş.Ə., Sadıqov C.Ə. “Mühasibat uçotu”, Bakı – 2012 14. Abdulov Ş.V., Əhmədov Y. “Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) uçotu”, Bakı – 2009 15. Abdulov Ş.V., Əhmədov Y. “Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) hesabatı”, Gəncə - 2007 16. Kərimov A.R. “Mühasibat uçotu və vergilər”, Bakı. Elm və həyat. 2013. 17. Əhmədov Y., İsmayılov M., Bədəlov Q., Hüseynov Z. “Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi”, Bakı – 2011 18. Rzayev Q.R. “Mühasibat uçotu və audit”, Bakı – 2000 19. Salahov Ə.S. “Mühasibat uçotunun komputerləşdirilməsi”, Kooperasiya nəşriyyatı, Bakı - 2008 20. Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н., Галанина Е.Н. Бухалтерский учет. Москва «Финансы и статистика» 1996 21. Ришар Ж. “Бухалтерский учет: теория и практика” Перевод с францзуского, Москва – 2000 22. Камшанов П.И. и др. “Бухалтерский учет отечественная система и международные стандарты”, Москва – 2000 23. Кондраков Н.П. “Бухалтерский учет”, Москва. ИНФРА-М, 1997 24. Поленова С.Н., Юдина Л.Н. “Теория бухалтерского учета”, Москва – 2009 25. Под ред. Проф. П.С.Безруких. Бухалтерский учет. Москва.2004. 26. Бабаев Ю.А. “Бухалтерский учет”, Москва – 2010 Yüklə 97,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||