Mövzu 1: “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri

Mövzu 10
: 
Natiqin nitqə hazırlaşması və nitq prosesi. 
İcmal:

---

1. Təşkil olunmuş və təşkil olunmamış (spontan) nitq.
2. Nitq prosesində natiqin qarşısında duran əsas vəzifələr.
3. Nitqə başlama və bitirmə prosesində əsas məqamlar.
4. Nitqə hazırlıq prosesinin prinsipləri.
5. Natiqin mənəvi-psixoloji hazırlığı. Dinləyicilərlə göz təması.
Təşkil olunmuş nitq.
Təşkil olunmuş nitq deyəndə monoloji nitq nəzərdə tutulur. 
Adından məlum olduğu kimi, əvvəlcədən planlaşdırılmış, nəzərdə tutulmuş nitqdir. 
Bu nitq üçün hazırlaşmaq, plan tutmaq, ədəbiyyat oxumaq, mövzunun əhatə 
edilməsi, fikrin ardıcıllığına nail olmaq üçün qeydlər aparmaq, ifadə olunacaq 
məzmunu dərk etmək, onun dinləyiciyə daha yaxşı çata bilməsi üçün münasib 
sözlər seçmək, cümlələr qurmaq, müvafiq söyləmə tərzi – intonasiyanı 
müəyyənləşdirmək və s. lazım gəlir. Məlumatı səthi, lüğət ehtiyatı zəif olan 
adamlar qabaqcadan hazırlaşmadan auditoriya qarşısında çıxış etməkdə, danışıq 
prosesində qurmaq istədikləri cümlələri tamamlamaqda, zəruri sayılan sözləri 
seçməkdə çətinlik çəkirlər. Bu zaman lüzumsuz fasilələrə yol verilir. Belə 
fasilələrdən can qurtarmaq üçün danışan çox zaman mətləbə heç bir dəxli olmayan 
tüfeyli söz və ifadələr (məsələn, demək olar ki, deməli, əsasən, əsas etibarilə, necə 
deyərlər, söz məsəli, zaddı, adı nədi, adın sən de, əgər belə demək mümkünsə və 
s.) işlətməyə məcbur olur ki, bu da nitqin qırılmasına, diqqətin yayınmasına səbəb 
olur. Natiq belə bir vəziyyətlə qarşılaşmamaq üçün söyləyəcəyi fikri qeydlər 
şəklində yazıya köçürməli, sonra onu şifahi şəkildə ifadə etməlidir. Bu cür təşkil 
olunmuş nitqdə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: a) söhbətə maraqlı, cəlbedici, 
yığcam giriş verə bilmək; b) məzmun ilə bağlı faktlar, misallar, nümunələr 
toplamaq, onları nitqdə məqamına görə işlətmək; c) nitqin məzmununu yazmaq; ç) 
nitqi yaddaşına köçürmək, dəfələrlə məşq edib, söyləmək; d) mövzunu 
dinləyicilərin qarşısında şərh etmək. 
Nitqin ikinci forması 
spontan
, yəni xüsusi hazırlıq olmadan, bədahətən, sərbəst 
söylənilən nitqdir. Bu, danışıqda bir növ improvizasiyadır. Bəzən belə iti, yeyin, 

---

tez, hazır, qabaqcadan düşünülməmiş nitqə ekspromt da deyilir. Adamlar öz 
gündəlik fəaliyyətində rəy söyləmək, məlumat vermək, münasibət bildirmək, 
müəyyən məsələni izah etmək, aydınlaşdırmaq və s. formalarda danışmağa cəlb 
olunurlar. Belə nitq təşkil olunmuş nitqlə müqayisədə xeyli çətindir. Burada 
danışan ani vaxt ərzində fikirlərini cəmləşdirməli, nədən danışacağını, nələri qeyd 
edəcəyini, hansı faktı gətirəcəyini, mülahizələrini nə cür əsaslandıracağını, həmin 
məzmunu vermək üçün hansı formanı seçəcəyini, yəni nitqinə necə başlayacağını, 
fikrinin daha aydın, daha təsirli olması üçün hansı söz və ifadələri, cümlələri 
işlədəcəyini, nitqin intonasiyasını və s. özü üçün müəyyənləşdirməlidir. Spontan 
nitqdə dil vahidləri, faktlar sərbəst şəkildə, dilin təbii axını nəticəsində yaranır, 
onlardan ən yararlısı, asanı işlənilir. Nitqin bu şəklində məzmun və forma, demək 
olar ki, eyni zamanda, paralel şəkildə yaradılır. Spontan nitqdə danışanın həyat 
təcrübəsi, dünyagörüşü, zəngin müşahidələri, təbiətinin coşqun və rəvanlığı, fikri 
istedadı və hazırcavablığı böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Danışan və yazan şəxs öz fikirlərinin ifadəsində dil vasitələrindən məqsədəuyğun 
ifadə edirsə, onun nitqi aydın, dəqiq, məntiqi, təsirli, zəngin, 120 düzgün olacaqdır. 
Nitq fəaliyyətində dil normalarının və məqsədəuyğunluq normasının ittifaqı nitqdə 
aşağıdakı üslubi keyfiyyətləri yaradır: düzgünlük, dəqiqlik, aydınlıq, məntiqilik, 
ardıcıllıq, ifadəlilik, məqamlıq, ahəngdarlıq. Məhz bu keyfiyyətlərə malik olmaqla 
dil öz funksiyasını (anlaşma, məlumat vermək və təsir göstərmək) lazımi 
səviyyədə, üslubi meyarlara uyğun şəkildə yerinə yetirə bilər”. 
Natiq
(Latın dilindən. orator, orare - "danışmaq") - nitq söyləyən, nitqlə danışan, 
eyni zamanda nitq söyləmək, danışmaq hədiyyə edən biri. 
Müəyyən bir nəticə və dinləyicilərə istənilən təsiri əldə etmək üçün mahir nitq 
quruluşu və kütləvi nitqidir