Mövzu 1: “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri

lampa`, sumka`, 
knopka`, Lado`qa, kukla`, vanna`, bomba`, kofta`, pipetka` 
kimi sözlər dilimizin
tələffüz ahənginə uyğun işlədilir.
Mürəkkəb sözlərin vurğusu daha geniş araşdırmalar tələb edir. Bu sözləri
əmələ gətirən birinci söz müstəqil vurğusunu itirir, hər iki tərəf üçün ümumi olan
vurğu ikinci sözün üzərində tələffüz olunur. Azərbaycan dilində mürəkkəb
sözlərin əksəriyyəti bu qanuna tabe olur. Məsələn; 
alagö`z, qaraqa`ş, boyunbağı`,
 qayınana`, ağcaqayı`n, ayaqqabı`, pambıqtəmizləmə`, Həsənoğlu`, yadelli`, 
bərabərhüquqlu`, səsvermə`
və s. Belə sözlərin bəzisində vurğu tərkibin bir
inci tərəfinin üzərinə düşür. Məsələn;
Gö`yçay, Qara`bağ, A`ğsu, A`ğdaş,
A`ğdam, sü`bçağı, dünya`görüşü, i`ldönümü
və s.

---

Tələffüz nitqin şifahi qoluna aiddir. Natiq yazdığı nitqi şərh edərkən və ya nəyin 
isə haqqında danışarkən onun tələffüzü mühüm rol oynayır. Tələffüz nümunəvi 
nitqin mühüm amilidir. Hər bir nitq necə tərtib olunursa-olunsun, onun dinləyiciyə 
çatdırılması tələffüzün üzərinə düşür. Sözlərin düzgünlüyü, səlisliyi, aydınlığı 
tələffüzün əsasını təşkil edir. Nitqin gözəlliyinə xidmət edən diksiya aktyor, 
müəllim, diktor üçün çox mühümdür. Hər bir natiq nitqini şərh edərkən, 
emosionallığa ciddi riayət etməlidir. Çünki diksiya emosionallıqla bilavasitə 
əlaqədardır. Dinləyicilərin diqqətini cəlb edən məsələlərdən biri də nitqdə 
səs tembrindən düzgün istifadə olunmasıdır. Natiq nitqi şərh edərkən auditoriyanı 
nəzərə almalı və səsin tembrini ona uyğun şəkildə qurmalıdır. Nitqdə təsvir olunan 
hadisələrlə yaşayan natiq səsinin tembrində də bunu hiss etdirməlidir. Yeri 
gəldikcə tempi dəyişməlidir. 
Nitqin ümumi şərhi isə orta tempdə olmalıdır. Səsin eşidilmə dərəcəsi natiqin 
ustalığını nümayiş etdirir, bu diksiya üçün gözəl zəmin yaradır. Nitq 
zamanı tələsmədən, aramla danışmaq mühüm rol oynayır. Tez-tez danışmaq, dilin 
topuq vurması, ağız quruması, yersiz udqunmalar diksiyanın pozulması deməkdir. 
Diksiyada natiq ağ ciyərdən gələn hava axınını da düzgün tənzimləməlidir. Nitq 
prosesində tənəffüs sistemi pozulursa, onda diksiya da pozulur. Belə nitqin təsir 
qüvvəsi zəifləyir və dinləyicilərin diqqətinin yayınmasına səbəb olur. «Danışarkən 
cümlənin təkcə məzmunu deyil, həm də nə məqsədlə söylənilmiş olması sözlərin 
necə səslənməsinə təsir edir. Yəni səs bəzən ucalır, bəzən, əksinə, qısalır, daha da 
alçalır, bəzən uzanır, bəzən nitq axını kəsik-kəsik tələffüz olunur, bəzən isə, 
əksinə, qarışıq bir silsilə təşkil edir. Bununla da nitqin ritmik və melodik cərəyanı 
formalaşır ki, buna avazlanma (intonasiya) deyilir». 
Gətirdiyimiz sitatdan aydın olur ki, intonasiyadan (sitatda onu mərhum professor 
Ə.Dəmirçizadə avazlanma adlandırsa da, intonasiya terminindən istifadə edəcəyik) 
natiq öz nitqində işlətdiyi ara sözləri, sual cümlələri, xitabları, nidaları, əlavələri, 
xüsusiləşmələri düzgün tələffüz etmək üçün (bura vurğunu da əlavə etmək olar) 
istifadə edir. Həmcins üzvlər arasında cümlələrin sadalanmasında intonasiyanın 
təkrar olunması nitqdə hiss olunmalıdır. İntonasiya mürəkkəb bir hadisədir. Buna 
səs tonunun alçalıb yüksəlməsi, nitqin sürəti, tələffüzün qüvvətləndirilib 
zəifləndirilməsi, cümlə daxilində fasilənin olub-olmaması və s. daxildir. İntonasiya 
təsdiq cümlələrini sual və nida cümlələrindən, tabesizlik əlaqəsini tabelilik 
əlaqəsindən fərqləndirmək üçün imkan yaradır, intonasiya mənaya görə cümlənin 
müəyyən hissəsini ayırmağa da imkan verir. İntonasiya vasitəsi ilə şübhə, təəccüb, 
şadlıq, qəmginlik, kədər və s. kimi hisslər ifadə edilir. 
İntonasiyadan düzgün istifadə etmək nitqin mənasını yaxşı başa düşməyə kömək 
edir. Görkəmli şairlərin və bədii söz ustalarının şeir oxuyarkən intonasiyadan 
bacarıqla istifadə etdikləri bizə məlumdur. Onlar intonasiyadan düzgün istifadə 
edərək, əsərlərin məzmun və mənasını, eyni zamanda onları yaradarkən, şairlərin 
keçirdikləri hiss və həyəcanları məharətlə dinləyicilərin şüuruna çatdıra bilirlər. 
Natiq nitqi şərh etdiyi zaman çalışmalıdır ki, dinləyici onun səsindən yorulmasın, 
əksinə, estetik ləzzət alsın. Natiqin nitqi avazlanma vasitəsi ilə dinləyicilərdə xoş 

---

əhval-ruhiyyə yaratmalıdır. Natiq nitqini şərh edərkən sazəndələr musiqi 
alətlərindən hansı məharətlə istifadə edirlərsə, o da elə ustalıqla fikrini ifadə etməli 
və dinləyicilərin zövqünü oxşamalıdır. 
Orfoepiya yunan sözü olub düzgün nitq deməkdir. Orfoepik normalar da dilimizin 
şifahi qoluna aiddir. Orfoepiya şifahi nitq üçün səciyyəvi nə varsa hamısını əhatə 
edir. Orfoepiyanın tədqiqat obyekti aşağıdakılardır: 

Səslərin düzgün tələffüzü 

Sözlərin, tərkiblərinin düzgün tələffüzü 

Qrammatik normaların tələffüzü 
Deməli, orfoepiya ümumi normalar əsasında yaranan fonetik qayda-qanunların bir-
biri ilə bağlı məsələlərini tədqiq edir, öyrənir. Bəzən orfoepiya dar mənada tədqiq 
olunur. Bura yalnız tələffüz anlayışı daxil edilir. Lakin orfoepiya çox geniş bir 
anlayışdır ki, bu anlayışlar hər biri ayrı-ayrılıqda nitqin əsas amillərindən birini 
təşkil edir. Məsələn, səslərin hansı şəraitdə tələffüz olunması, sözün əvəlində, 
ortasında, axırında işlənməsi, məxrəc sabitliyinə görə, yanaşı işləndikdə hansı 
xüsusiyyətə malik olması və sair məsələlər orfoepiyanın tədqiq obyektdir. Bura 
intonasiya və vurğunu da əlavə etmək olar. Orfoepiya həm də alınma sözlərdə 
vurğunun düzgün tələffüz olunmasına da kömək edir. Orfoepiya ilə nitq sürəti 
məsələsinin də müəyyən dərəcədə əlaqəsi var. Hətta orfoepik üslub növlərini 
müəyyənləşdirən əlamətlər sırasında sürətin də nəzərə alınması zəruri sayılır. 
Nəhayət, belə bir cəhəti də yada salmalıyıq ki, orfoepiya, ümumiyyətlə, 
şifahi ədəbi dilin normalar sistemi anlayışı ilə bağlı olduğundan, şifahi ədəbi dilin 
müxtəlif üslubları ilə əlaqədar bir sıra əlamətdar cəhətləri də əhatə edir. Sitatdan 
göründüyü kimi, orfoepiya geniş bir anlayışdır. Ədəbi dilin normaları ilə, üslublar 
sistemi ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Orfoepiya həm də yüksək mədəni nitq 
üçün insanın dil qabiliyətinin inkişafına, püxtələşməsinə zəmin yaradır. Natiq 
nitqini şərh edərkən, fonetik qanunları, fonetik hadisələri və onların tələffüzündən 
irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Bəzi natiqlər nitqlərində kitab üslubuna 
üstünlük verir. Yəni söz necə yazılırsa, elə də tələffüz olunur. Bu qətiyyən 
düz deyil, onda nitq quru çıxır və dinləyicilərin yorulmasına səbəb olur. Bəzi 
natiqlər nitqlərində dialekt sözlərə yer ayırır. Bunlar da öz növbəsində orfoepiyanın 
pozulması deməkdir. Hər bir natiq fikrini necə şərh edirsə etsin, fərqi yoxdur, 
orfoepik normalara riayət etməlidir. Fikir həm məzmun və forma, həm də ideya 
məntiqi əsaslar üzərində qurulmalıdır. Natiq nitqini qurarkən orfoepiyanın 
normalarını və ünsürlərini nəzərə almalıdır. Bu ünsürlər isə aşağıdakılardır: 

Fasilə (pauza) 

Vurğu 

Ahəngdarlıq (buna melodiya da deyirlər) 

Sürət (buna temp də deyirlər) 

---

Bu dörd ünsürə riayət edən natiq nümunəvi nitqə nail ola bilir. Fasilə nitq 
prosesində mühüm rol oynayır. Bəzən fasilə durğu işarələri hesabına edilir. Lakin 
şifahi nitqdə fasilə mənaya görə edilir. Çünki şifahi nitqdə orfoqrafik işarələr 
görünmür. Natiq cümlənin mənasına əsasən fasilədən istifadə edir. Fasilə nitqin 
ikimənalılığını aradan qaldırır, xitabların, ara sözlərin, müqayisə edilən birgə 
sözlərin düzgün işlənməsini təmin edir. Natiq nitqində həm heca vurğusuna, həm 
məntiqi vurğuya, həm həyəcanlı vurğuya qarşı diqqətli olmalı, müəyyən məna 
çalarlığını dərindən bilməlidir. Natiq həm güclü vurğuya (ona dinamik vurğu 
deyilir), həm də avazlı vurğuya (buna tonik vurğu deyilir) düzgün əməl etməlidir. 
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Azərbaycan dilində sabit vurğudur. Natiq onu 
da bilməlidir ki, dilimizdə işlənən şəkilçilər vurğunu qəbul edir və sözdə vurğunun 
yeri dəyişir. Burada vurğu qəbul edən şəkilçilər nəzərdə tutulur (dilimizdə vurğu 
qəbul etməyən şəkilçilər də var). Məsələn: Yaz-ı-çı-lıq-dan, iş-çi-lər-dən, tək-mil-
ləş-dir-il-miş-lər-dən və sair. Misallardan aydın olur ki, vurğu şəkilçilərin 
artırılması ilə əlaqədar yerini dəyişir. Natiq vurğu qəbul etməyən şəkilçiləri də 
bilməlidir. Əks təqdirdə sözlərin mənasını düzgün ifadə edə bilməz. Məsələn: 
alma-alma, çəkmə-çəkmə, vurma-vurma və s. 
Ahəngdarlıq ünsürü də nitqdə böyük rol oynayır. Nəsr dilində nitqin parçalara 
bölünməsi bir ahəngdarlıq yaradır. Ahəngdarlıq isə natiqin işini asanlaşdırır və 
müəyyən nizama salır. Ahəngdarlıq natiqin əməyini yüngülləşdirir, onun rahat 
işləməsi üçün yüngüllük gətirir. Ahəngdarlıq həyatın bütün sahələrində özünü 
göstərir. Məsələn: nəbzin vurması, əsgərlərin yerişi, quşların uçuşu və s. 
Ahəngdarlıq təbiətin, cəmiyyətin inkişafında da daimi yer tutur: Dildə, rəqsdə, 
sənətdə belə müəyyən bir ahəng var ki, bu da müəyyən bir qanuna və nizama 
tabedir. Biz rəqsdə dinamik hərəkətləri, dildə nitq ünsürlərini görürük. Nəzmdəki 
ahəng nitq ünsürlərinin müvazinətli təkrarından doğur. 
Nitq də belədir. Nitq müəyyən hissələrə bölünməklə bərabər, müəyyən bir nizam 
ilə təkrar edilirsə, ahəng təsiri yaranacaqdır. Əgər mənzum misralar mütəmadi 
olaraq uzanan mənsur bir parça ilə yanaşı qoyulursa, müvazinət, nizam, ahəng 
görünməyə bilər. Lakin eyni misralar bir ölçüdə olmaqla bərabər, müəyyən 
pauzalar (fasilələr) və durğularla davam edərsə, səslərin bu nizamlı əlaqəsindən 
mütləq ahəng doğacaqdır. S.Vurğunun «Şair, nə tez qocaldın sən»! şerində 
ahəngdarlığın, axıcılığın, hər misranın dərin məna kəsb etməsinin şahidi oluruq.