Mövzu 1: “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri

natiqlik
. 
İnsan cəmiyyəti ünsiyyət üzərində qurulur. Hər kəs danışa bilər, lakin hər kəs 
gözəl, anlaşıqlı, aydın, cazibədar və maraqlı danışa bilməz və hamı inamla 
tamaşaçı qarşısında dura bilməz. 

---

Sözün bacarıqlı əmri, materialın səriştəli təqdimatı, tamaşaçı qarşısında durma 
bacarığı - natiqin malik olmasının yalnız bir hissəsi. Diqqət mərkəzində olan natiq 
həm görünüşünə, həm də təbii məlumatlarına, həm də danışıq və tutma tərzinə görə 
diqqəti cəlb etməlidir. Bir qayda olaraq, peşəkar bir natiq ədəbiyyatı və incəsənəti, 
eləcə də elm və texnologiyanı, həm siyasətdə, həm də cəmiyyətin müasir 
quruluşunda səlis bilən, yüksək dərəcədə ağıllı bir insandır. 

---

---

 

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

Mövzu 11:
. 
Akademik və işgüzar natiqlikdə intonasiyanın gözlənilməsi. 
İcmal:

1. İntonasiya.
 
Natiqin səsi, intonasiyası.

---

2. Temp, səs ton, vurğu, vurğunun növləri.
3. Nitqin sürəti. Nitq prosesində fasilə.
4. Məntiqi və psixoloji fasilə.
5. Nitqin melodikliyi. Tembr.
İntonasiya
— nitqin ahəngi (səsin yüksəlməsi və ya alçalması), ritmi (vurğulu və 
vurğusuz 
hecaların
 nisbəti, əlaqəsi), nitqin tempi və ya sürəti (sürətlə və yavaş 
tələffüzü), intensivliyi (nəfəsalmanın güclənməsi və ya zəifləməsi), məntiqi 
vurğusu, tembri kimi hadisələrin məcmusuna deyilir. 
İntonasiya — melodika, 
vurğu
, ritm, pauza, temp və tembr kimi akustik vahidlərin 
vəhdətidir. Hər dilin özünəməxsus intonasiyası var və onun düzgün 
mənimsənilməsi xarici dilin öyrənilməsinin ən mühüm şərtlərindən biridir. Türk və 
Azərbaycan dillərinin intonasiyalarında ümumi cəhətlər çoxdur. Bu, hər şeydən 
əvvəl, iki dil arasındakı yaxın qohumluqdan, türk və Azərbaycan dillərinin 
qrammatik quruluşlarının eyniliyindən irəli gəlir. Nitq axınında əsas tonun hərəkəti 
— nəqli cümlələrdə intonasiyanın alçalan, sual və əmr cümlələrində isə yüksələn 
olması, intonasiyanın nizamlama, məna fərqləndirmə, münasibət yaratma 
imkanları və s. bu iki dilin ortaq, ümumi cəhətlərini təşkil edir. Lakin intonasiyanı 
yaradan akustik vahidlərin türk və Azərbaycan dillərində fərqli şəkildə reallaşması, 
cümlə daxilində onların müxtəlif tezliyə malik olması bütövlükdə bu dillərin 
intonasiyasına da təsir göstərir. Azərbaycan dilindəki pauzaları ortaya çıxaran 
səbəb söz birləşmələrinin ayrı-ayrı vurğular altında mərkəzləşməsidir. Söz 
birləşmələrini təşkil edən komponentlərin vahid vurğu ətrafında, bir tonla tələffüzü 
türk dili üçün də xarakterikdir.
Dar mənada intonasiya "səs tonunun hərəkəti" kimi başa düşülür və nitq melodik 
anlayışı ilə üst-üstə düşür. Geniş mənada "intonasiya" termini mürəkkəb bir 
fenomeni ifadə edir ki, bu da nitq melodiyasının birləşməsi (yəni bir bəyanatdakı 
əsas tonun artması və ya azalması), intensivliyi, nitq tempi və duraklamalardır. 
Danışıq tembri (istehza, şübhə, ilham və s. İfadəsi ilə) və ritm intonasiyanın əlavə 
komponentləri kimi çıxış edir. 
İntonasiyada əsas rol melodiya, əsas intonasiya vasitələri isə tonal vasitələrdir. 

---

Nitq melodiyası yalnız ifadələrin təşkili üçün deyil, həm də semantik fərqlənməyə 
xidmət edir. Eyni sözlərdən ibarət olan deyimlər melodik tərəflərindən asılı olaraq 
fərqli qrammatik (sintaktik) mənalara malik ola bilər, yəni səsin əsas tonunu 
qaldırıb aşağı salmaqla, bəyanatın müxtəlif məqsədləri ifadə olunur: mesaj, 
hərəkətə keçməyə çağırış, sual, nida, tələb, mühakimə və s. Məsələn, sus! (enerjili, 
vurğulanmış saitin qısa bir tələffüzü və tonun kəskin bir şəkildə aşağı düşməsi 
qətiliklə bir qaydanı ifadə edir) və sakit olun! (səs tonunun yüksəlməsi ilə birlikdə 
vurulan saitin uzanması təhlükə yaradır; bu vəziyyətdə intonasiya stresli stresslə 
qarşı-qarşıya olur). 
İntonasiya ilk növbədə sintaktik vahidləri ayırd etmək vasitəsidir, buna görə 
sintaksisdə daha ətraflı nəzərdən keçirilir. Rus dilində altı əsas intonasiya quruluşu 
fərqləndirilir, bunların hər birinin öz mərkəzi var - saatın, ifadənin və ya məntiqi 
stressin düşdüyü bir heca, habelə mərkəzdən əvvəl və mərkəzdən sonrakı hissələr, 
bəzi hallarda olmaya bilər. İntonasiyanın bir çox növündən, hədis, sual və həyəcan 
intonasiyaları xüsusilə önə çıxır. 
Povest intonasiyası bütün ifadələrin sakit, hətta tələffüzü ilə xarakterizə olunur: Ot 
yaşıldır. Günəş parlayır. Çadırda bir bulaq olan bir qaranquş bizə tərəf uçur. 
Sorğu-sual intonasiyası əvvəlində ton qaldıraraq və ifadənin sonuna endirməklə 
ifadə olunur: Nə vaxt qayıdacaqsınız? Uşaq ev tapşırığını etdi? 
Çağırış intonasiyası, əksinə, cümlənin sonuna doğru ton artması ilə ifadə olunur: 
Nə gecədir! O necə oxuyur! 
Beləliklə, intonasiya müxtəlif növ cümlələri fərqləndirir, ifadənin məzmununa 
neytral və subyektiv münasibət əks etdirir, müxtəlif duyğular çalarlarını çatdırır. 
Tembrli intonasiya vasitələri vokal kordlarının vəziyyəti ilə müəyyən olunan səsin 
fərqli keyfiyyətləridir: neytral səs, tənəffüs, xırıltılı, gərgin, əyri, rahat, gərgin və s. 
Kəmiyyətcə dinamik vasitələrə aşağıdakılar daxildir: səs səviyyəsinin artırılması 
və ya azalması və tələffüz sürətinin dəyişməsi. döyür. 

---

Danışıq tempi onun sürətidir. Sürətli bir temp ümumiyyətlə həyəcanlanan nitq 
üçün xarakterikdir və yavaş bir temp təntənəlidir. 
Fasilələr müxtəlif müddətli nitqdə fasilələrdir. Fasilələr nitqi yalnız ifadələr və 
ölçülərə bölməyə deyil, həm də spikerin duyğularını ifadə etməyə xidmət edir. Nitq 
tədbirləri arasında fasilə olmadıqda, intonasiya fonetik sözlərin nitq tədbirlərinə 
birləşdirilməsinin əsas vasitəsidir. Səs tonunun hərəkəti ilə birlikdə, fasilələr tez-
tez ifadələrin mənasını fərqləndirməyə xidmət edir: İcra ola bilməz / mərhəmət edə 
bilməz və mərhəmət edə bilməz. 
Natiq fikrini düzgün, aydın, məqsədəuyğun ifadə etməklə yanaşı, onu cazibəli, 
təsirli, emosional bir formada verməyi, dinləyicinin qəlbinə, zehninə nüfuz edə
biləcək inandırıcı dil vasitələrindən istifadə etməyi də bacarmalıdır. Parlaq,
kəskin, orijinal, ifadəli nitq dinləyicilərin hisslərinə təsir edir, marağını artırır, 
diqqətini cəlb edir, fikrin məzmununu yaxşı dərk etməyə kömək göstərir.
Dinləyicilər natiqin mühazirələrindən ona görə razılıq edirlər ki, onun danışığı
aydın, məzmunludur. Bu nitq güclü məntiq, tutarlı söz, ifadə, cümlələrdən 
ibarətdir, həm də ifadəlidir, təsirlidir, emosionaldır.
Nitqdə ifadəlilik, emosionallıq müxtəlif vasitələrin köməyi ilə yaranır.
Bura daxildir: intonasiya(melodiya, temp, tembr, vurğu, pauza, ritm, səsin
gücü, səsin diapazonu), leksik vahidlər: sinonim və antonimlər, frazeoloji
birləşmələr, atalar sözü, zərbiməsəllər, məcazi mənalı sözlər, birləşmələr,
təkrarlar, ritorik fiqurlar, emosional nidalar və s. Sözlərin əsas mənasına əlavə 
rəng, çalarlıq verən bu ifadəlilik vasitələrinin köməyi ilə natiq (müəllim) ən
incə mətləbləri dinləyicilərə çatdırır.
Natiqlik sənətində məntiqli danışığa daha çox əhəmiyyət verilir. Belə
danışıq vasitəsilə natiq fikrini, mətnin məzmununu dəqiq və aydın şəkildə
dinləyiciyə çatdırmaqla onun ağlına, düşüncəsinə təsir etmiş olur. Lakin
məzmunun çatdırılması mühazirəçinin yeganə məqsədi deyildir. Əgər danışan 
təkcə məntiqi qanunauyğunluğu əsas götürsə, başqa sözlə, danışığa fikrin

---

ancaq ifadə forması kimi baxsa, nitq boyasız rəsm əsəri kimi təsirsiz olar və sönük
çıxar. Nitq ancaq emosional boya kəsb etdikdə təsirli olur, dinləyicini daha
çox maraqlandırır. Məlumdur ki, danışan eyni zamanda müsahibinin qəlbinə,
hisslərinə təsir etmək , onda müxtəlif emosiyalar 
oyatmaq, eşidənləri nəyəsə sövq etmək, nədənsə çəkindirmək və s. kimi məqsədlər 
də qarşısına qoyur. Belə hallarda 
nitq rəngarəng 
ifadə çalarları kəsb edir,
emosional boyalarla müşayiət olunur. İntonasiya baxımından zəngin olan
nitq maraqla dinlənilir. Dinləyicilər belə nitqdən, ifadə tərzindən xüsusi zövq
alırlar. İntonasiya baxımından düzgün qurulmuş nitq diqqəti daim səfərbər edir,
nəzərdə tutulmuş məqsədin, ideyanın dinləyiciyə asan çatmasına şərait yaradır. 
Əksinə, intonasiya çalarından məhrum olan nitq, monotonluq, süstlük, həddindən 
artıq sürətlə və ya yavaş danışıq, diksiyanın pozulması və s. dinləyicini yorur,
bəzən hətta əsəbiləşdirir. Dinləyicilər bu cür natiqin mühazirəsindən, necə
deyərlər, tez yaxa qurtarmağa çalışırlar.
Dilimiz intonasiya cəhətdən olduqca zəngindir. Bu dil nitq prosesində
rəngarəng məna çaları kəsb edir. İntonasiya çalarları vasitəsilə müxtəlif emosional
vəziyyətlər: qorxu, qayğı, qərəz, qəm, məğrurluq, əsəbilik, dəhşət, etinasızlıq,
məftunluq, məyusluq, nigarançılıq, nəşə, həyəcan, təlaş, təşviş, təskinlik, təntənə,
pərtlik, lovğalıq, laqeydlik, coşqunluq, həya, sevinc, acıq, şübhə, təkəbbür və 
s. ifadə olunur. Danışan avazlanmanın bu çalarlarından məqsədinə müvafiq
şəkildə istifadə etmək, nitqin predmetinə, müsahibinə münasibətini bildirməklə
söz və ifadəyə müxtəlif məna rəngarəngliyi verir, onun məzmununu genişlə
ndirir, dolğunlaşdırır. Aşağıdakı şeirdə intonasiyaca kövrək duyğular daha
canlı şəkildə oxucuya çatdırılır.
Kölgə düşür bağarası cığırlara, izlərə, 
Çökür axşam sərinliyi təpələrə, düzlərə. 
Hərdən xəfif meh əsdikcə yırğalanır göy otlar 
Qəlbi kövrək ana kimi doluxsunur buludlar. 
...Kəkliklərin nəğməsilə bihuş düşür yamaclar, 
Duvaq örtmüş gəlin kimi sakit durur ağaclar. 
Batan günün şöləsilə yanır neçə aynabənd, 
Dalır axşam sükutuna sahil, meşə, tarla, kənd. 
Xışıldayır yol üstündə yenə körpə qovaqlar, 

---

Suya gedən qızlar dönür, yalqız qalır bulaqlar. 
 
Orda-burda ocaq tutur
, evlər çıraq yandırır, 
  
Uçan durna
, sönən qürub nağılları andırır. 
Ə.Cəmilin “Kənddə bahar axşamı” şeirindən götürülmüş bu parça canlı
bir bahar lövhəsidir. Oxucu bu canlı tablonun gözəlliyinə heyran qalır, onun qəlbi
xoş duyğularla dolur. Mahir ifaçı intonasiya vasitəsilə bu tablonu daha da
canlandırır, ona əlavə çalarlar, rənglər verir. Kəndin bahar axşamını bütün
gözəlliyi ilə dinləyicinin önündə canlandırır.
İntonasiya həm danışıq, həm də oxu prosesi ilə bilavasitə əlaqədar olan ən
xarakterik tələffüz hadisəsidir. Ünsiyyət prosesində danışan məqsədinə
müvafiq şəkildə nitqinə müxtəlif səs tərtibatı verir. Başqa sözlə, danışıq
prosesində təfəkkür fəaliyyətinin nəticəsi olan nitq rəngarəng intonasiya çalarına, 
boyalığına malik olur. ProfessorƏ.Dəmirçizadə yazır: “Danışarkən cümlənin təkcə 
məzmunu deyil, həm də nə məqsədlə söylənilmiş olması cümlədəki sözlərin
necə səslənməsinə təsir edir. Yəni səs bəzən ucalır, bəzən əksinə, daha da alçalır,
bəzən ucalır, bəzən qısalır, bəzən nitq axını kəsik-kəsik tələffüz 
olunur, bəzən isə əksinə, calaşıq bir silsilə təşkil edir və beləliklə də ibarə və 
cümlə boyu səslənmənin müxtəlif çalarlıqlı və müxtəlif kəmiyyətli dalğaları
yaranır. Bununla da nitqin ritmik və melodik cərəyanı formalaşır ki, buna
avazlanma (intonasiya) deyilir”
Oxu prosesində isə vəziyyət bir qədər başqadır. Nitqin yazılı formasında
müəllifin yalnız məntiqi təfəkkürünün nəticələri verilir. Burada oxuyanın məqsədi
yazılı şəkildə verilmiş olan müəllif 
fikrini açmaq
, onu səsləndirməkdir.
İntonasiya nitqdə elə incə emosional münasibətlər yaradır ki, heç bir
formal əlamət onu yarada bilməz. İntonasiya cümlənin, ifadənin, ayrıca
götürülmüş sözün təsir qüvvəsini nəinki artıra, onun əslində ifadə etdiyi mənanı
təhrif edə, ya da tamamilə əks mənada başa düşülməsinə səbəb ola bilər.
İntonasiya vasitəsilə adi fikri ifadə edən ən “nəzakətli” sözlərlə dinləyicinin
qəlbinə dəymək olar. Məsələn,
buyurun oturun, bağışlayın, üzr istəyirəm, xoş
gəlmişsiniz, bəli, əhsən, təşəkkür edirəm
və s. kimi nəzakət və hörmət mənasını
ifadə edən sözlər bəzi məqamlarda rişxənd, istehza, hiddət, qəzəb, kinayə,

---

etiraz və s. bildirən intonasiya boyaları ilə də işlədilə bilər.
Bernard Şou “bəli”, “yox” sözlərinin 50 ifadə tərzində işlətməyin, müxtəlif
kommunikativ münasibət bildirməyin mümkün olduğunu göstərmişdir. Dilimiz- 
dəki “salam” sözünün müxtəlif intonasiya çalarları vardır. Həmin təkmənalı sözü
rəğbət, kinayə, qərəz, coşqunluq, istehza, açıq, təntənə, qəzəb, təkəbbürlük,
lovğalıq və s. kimi çoxlu çalarlarda ifadə etmək mümkündür. Poeziyamız
intonasiya rəngarəngliyi baxımından çox zəngindir. Burada S.Vurğunun
məşhur “Şair, nə tez qocaldın sən?” şeirini xatırlamaq yerinə düşər.
Dediklərimizdən belə bir nəticəyə gəlirik ki, fransız fonetiki Qrammonun
dediyi kimi “cümlələri əmələ gətirən sözlər onun yalnız “skeletidir”, bu
skeletə hərəkət və həyat verən intonasiyadır. İntonasiya müəyyən bir məzmun
un özünəmüvafiq forma ilə ifadə olunması vasitələrindən ən başlıcasıdır”.
Natiq oxusu üzərində aparılan müşahidələr göstərmişdir ki, danışıq,
xüsusən mətnlərin qiraəti zamanı intonasiya qaydalarının pozulması ilə bağlı
qüsurlara yol verilir. Normal intonasiyadan uzaqlaşmanın bir halı danışıq
və oxuda sürətin həddindən artıq olmasıdır. İnformasiyanın aşıb-daşdığı indiki
zamanda sürətli danışıq və oxuya üstünlük verilir. Lakin belə oxu sürəti 
normal oxu, natiqin, müəllimin oxusu baxımından o qədər də xarakterik deyildir.
Sürətli danışıq və qiraətdə oxunanları və söylənilənləri tutmaq, anlamaq, məni
msəmək bir qədər çətin olur.
İntonasiya ilə bağlı qüsurun başqa bir forması oxu və danışıq sürətinin
normadan bir qədər yavaş olmasıdır. Belə nitqdə dinamika zəif, sözlər, nitq
taktları, cümlələr arasındakı pauzaların müddət ölçüləri normadan artıq olur.
Yavaş oxu danışıq və qiraətdə monotonluğa gətirib çıxarır, dinləyici yorulur
, eşitdiyini tam şəkildə mənimsəyə bilmir.
Natiqlərin, mühazirəçilərin içərisində yüksək templə danışan və oxuyanlara
da rast gəlinir. Yüksək templə danışmaq və oxumaq öz-özlüyündə müsbət
haldır. Lakin müəyyən hüduda qədər, hüduddankənar danışıq və oxu
səsküy kimi qarşılanır, belə oxu dinləyicini yorur, çox vaxt ətrafdakılara da mane 
olur.
Natiqlik təcrübəsində aşağı tonla danışan və oxuyanlara da təsadüf olunur.
Belə nitq ünsiyyətə istənilən səviyyədə xidmət edə bilmir. O, dinləyiciyə çatmır.
Aşağı tonla danışıq və oxu dinləyənin eşitmə orqanını daima gərgin
vəziyyətdə saxlayır. Bu cür oxu, danışıq natiqlik praktikasında məqbul

---

hesab olunmur.
Danışıq və xüsusən oxuda özünü göstərən ümumi bir qüsur intonasiyaca
kasıblıqdır. Bu o deməkdir ki, danışıq, xüsusən oxuda müəyyən məzmun,
müxtəlif emosional vəziyyətlər (alicənablıq, ağrı, abır, bədbəxtlik, əsəbilik,
əzab, ələm, qəzəb, qeyz, qeyrət, qayğı, qüssə, zövq, etinasızlıq, inam, iftixar,
iztirab, yəqinlik, qəhərlənmək, dəhşət, vahimə, diksinmə, öyünmə, fəxretmə,
qərarsızlıq, acizlik, vüqar, iddia, yaxşılıq, yamanlıq və s.) uyğun informasiya
çaları ilə verilə bilmir, dilimizin zəngin intonasiya çalarları zəif nəzərə çarpır. Bu 
məqsədlə dinlədiyimiz bir çox natiqin oxusunda sual, nida intonasiyası, müxtəlif 
növ vurğular, pauzalar və s. demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Belələri çox
zaman bədii mətni ifadəli oxumaqdan çəkinir və açıq-açığına boyun qaçırırlar.
İntonasiya ilə bağlı göstərdiyimiz qüsurlar danışıq və oxunun keyfiyyətini
aşağı salır, nitqin təsir gücünü azaldır, onun (nitqin) dərk olunmasını, qavra
nılmasını çətinləşdirir. Natiqin danışığı, qiraəti intonasiya ahəngdarlığı
baxımından fərqlənməli, intonasiyaca zəngin olan nitqi dinləyicilərdə xoş
ovqat və təəssürat yaratmalı, onların qəlbinə rahatlıq gətirməlidir. Natiq səsinin
ahəngi ifadə edəcəyi fikrin məzmun və qayəsinə uyğun olmalıdır. K.S. 
Stanislavskinin aşağıdakı fikri bu baxımdan dəyərlidir. “Danışıq, şeir özü də
musiqidir. Danışıqda da, şeirdə də səs məlahətli olmalıdır, skripka kimi
səslənməlidir, taxtaya dəyən noxud kimi taqqıldamamalıdır. Elə etmək
lazımdır ki, danışıq muncuq kimi düzülsün, qovuşsun, hecalara bölünməsin”.
Nitqin intonasiyası kompleks dil hadisəsidir. İntonasiya tələffüzün dörd
elementi – fasilə, vurğu, melodiya və tempi özündə birləşdirir. Bütün hərəkətlər
kimi nitq başlanğıca (hərəkətin doğması), davama (hərəkətin inkişafı və müəyyən
istiqamətə yönəlməsi) və sona (hərəkətin kəsilməsi) malikdir. Canlı nitqdə
daim müəyyən bir hərəkət, surət, güc, fasilə özünü göstərir ki, bunlar
intonasiyanın yuxarıda göstərilən dörd elementi ilə əlaqədardır. Nitqin gücü,
zərbəsi, dinamikası