Mövzu: 1 Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu, tayfa birlikləri və ilkin dövlət qurumları. P L an

Hürufilik təlimi. Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyətin durmadan kəskinləşməsi nəticəsində Teymurilərin zülmünə qarşı narazılıq durmadan artırdı. Belə bir şəraitdə hələ XIV əsrin sonlarında Azərbaycanda xarici müdaxiləçilərə qarşı yönəldilmiş dini-siyasi hərəkat-hürufilik yayılmağa başladı. Hürufilik (hərflər sözündəndir) şiəlikdə bir təriqəttir. Bu təlimin banisi Şeyx Fəzlüllah Nəimi dünyagörüşü, fəlsəfi təlimi, bədii yaradıcılığı ilə Azərbaycan fəlsəfi və bədii fikiri zəmnində yetişmişdir. XIV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda, Türkiyədə, İranda, İraqda, Suriyada, Yaxın və Orta Şərqin digər ölkələrində geniş yayılmış hürufiliyin vətəni Azərbaycan idi. Hürufilik təlimi Azərbaycanın sosial fəlsəfi fikir tarixində mühüm yer tutan məzdəkilik, xürrəmilik və əxilik (qardaşlıq) hərəkatları ilə üzvi surətdə bağlı idi.

Hürufilik Allahın təbiətdə, əşyada sözdə xüsusən insanda təcəssümünü əsas götürürdü. Bu nəzəriyyənin dərin sosial kökü vardı. Hürufilər deyirdilər ki hökmdarlar qan içən, din-şəriət xadimləri riyakardırlar. İnsanları ədalətə qovuşdurmaq üçün yeni tipli hökmdar, kamil insan lazımdır. Belə insan isə Nəimidir. O,öz qüvvəsi ilə ədalətsizliyi, qanlı müharibələri, zülmü soyğunçuluğu aradan qaldıracaq dini ekamları, mənasız ekamları aradan qaldıracaq.

Deməli hürufilər Allahın təcəssümünü kamil insanları, qəsbkar zalım hökmrannlığa qarşı qoyurdular. Başqa sözlə bu dövrdə Teymurilər zülmünə qarşı geniş xalq kütlələrinin azadlıq mübarizəsinə Sərbədarlar (insan azadlığı üçün həyatından keçənlər), müxtəlif ideoloji cərəyanın başçıları rəhbərlik edirdilər. Fəzlüllah Nəimi də belə başçılardan biri idi. Hürufilikdə Allah eyni zamanda söz, kəlam şəkilində təcəssüm edir, sözlər isə hərflərlə ifadə olunur. Deməli Allah sözlərdə təcəssüm etdiyi üçün eyni zamanda hərflərdə əyan olur, hərflər isə kamala çatmış insanın üzündə əks olunur. Hürufilər ərəb əlifbasında olan hərflərə ilahi, mistik məna verirdilər. Yazını, nitqi və təfəkkürü ifadə edən hərfləri Allah, dünya və insanla eyniləşdirirdilər. Nəiminin təlimində hərf insanın və kainatın (ona məxsus olan bütün əşya və hadisələrlə birlikdə) ilahiləşdirilməsində vasitə roluna malikdir. Fəzüllah Nəimi farsın 32 hərfini əsas götürmüşdür. Onun “Cavidannamə” (Əbədiyyət kitabı) əsəri 32 hərfdən bəhs edir. İnsanın üzündə anadangəlmə yeddi xətt vardır: 2qaş, dörd kiprik, bir saç. Bunlar dörd ünsürdən, yəni od, su, hava və torpaqdan əmələ gəldiyi üçün hər biri dörd hesab edilir. Hamısının say isə 28 edir. Saç, ortadan ikiyə ayrıldıqda xətt 8 olur. Bu rəqəmi dörd ünsürə vurduqda 32 alınır.

Hürufilər başqa rəqəmlərlə də hərflərdən ibarət rəmzlər yaradır, ərəb əlifbası hərflərinin müqəddəs olduğunu, onun vasitəsilə dünyanın sirrlərini açmaq mümkün olduğunu qeyd edirlər. Hürufilərə görə, Allah yaratdığı dünya daim dövr edir və bu görünən dəyişikliklərin səbəbidir. Allah iki yolla təzahür edir- Allahın özünəbənzər yaratdığı insanda və Allahın nitqində. Yəni Quranda və şeylərin adında.

Hürufilik ilk dəfə Naxçıvanda, Astrabbadda yayılmış və Teymurilərə qarşı mübarizədə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Hürufilik tərəfdarları istilaçılar tərəfindən amansızcasına təqib olunaraq cəzalandırılmışlar. Fəzullah Nəimi 1394-cü ildə Teymurun əmri ilə ilə Miranşah tərəfindən həbs edilərək Naxçıvandan Əlincə qalasına yaxınlığında dəhşətli surətdə edam edilir.

Hürufiliyin digər görkəmli nümayəndəsi –məşhur hürufi şairi İmaddədin Nəsimidir (əsl adı Seyid Əli). Şairin yaradıcılığında mərkəzi yeri insan tutur. Onuni fikrincə, son məqsəd və həqiqət İnsandır. O, İnsana kainatın yaradıcısı kimi yanaşır. “İnsan – Allahdır” tezisinin əsaslandırılması və hərtərəfli inkişaf etdirilməsi Nəsiminin poeziyasında başlıca yeri tutur. 1317-ci ildə Suriyanın Hələb şəhərində Nəsiminin diri-diri dərisini soyulur. Dahi Azərbaycan şairi M.Füzulinin əsərlərində də hürufilik motivləri vardır.