Mövzu 1 Əmək mühafizəsi üzrə qanunvericilik. Əmək mühafizəsinin hüquq və təşkilati məsələləri, normaları, əmək müqaviləsi

TOZLAR VƏ ONLARLA MÜBARİZƏ ÜSULLARI.

İşçilər bir sıra istehsalat proseslərində (tekstil, dağ-mədən sənayesində və s.) istehsalat tozlanmasına məruz qalırlar. İstehsalat tozu bərk cisimlərin kiçik zərrəciklərə bölünmüş hissəciklərinin havada asılı vəziyyətdə, aerozol şəklində olması ilə xarakterizə olunur. Yaranma mənbəyinə görə üzvü (heyvan mənşəli, bitki mənşəli), qeyri üzvü (metal və mineral mənşəli) və qarışıq tipli toz mövcuddur. İşçilərə təsir edən ən zərərli tozlara 10 mkm ölçülü kiçik tozlar aid edilir ki, onlar uzun müddət havada asılı qalır və gec çökürlər. Onların ölçüsünün müxtəlifliyi tənəffüs orqanlarına daxilolma müddətinin intensivliyinə təsir göstərir. Bu zərrəciklərin tərkibində olan müxtəlif təhlükəli qarışıqlar tənəffüs orqanlarında müxtəlif ağırlıqda xəstəliklər yarada bilər. Məsələn, çaxmaq daşının dioksidi tozunun 10%-dən çox olması pnevmokonioz xəstəliyinə səbəb olur. Bu sahələrdə çalışan işçilərin iş stajından asılı olaraq xəstələnmə ehtimalı artır. İş yerlərinin havasında mümkün tozların qatılığının buraxılabilən göstəriciləri aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 6) göstərilmişdir. Təhlükəlidir. Zəhərli maddə Təhlükəlidir. Korroziyalı maddə Yanğın təhlükəli. Tez alovlanan maddə Təhlükəlidir. Radioaktiv maddə yaxud ionlaşmış şüalanma Təhlükəlidir. Zəhərli maddə Təhlükəlidir. Zəhərli maddə

Cədvəl 6. Tozlandırıcı maddələr BBH mq/m³.
Berillium və onun birləşmələri 0,001
Qurğuşun və onun qeyri-üzvi birləşmələri 0,01
Uranın həll olmuş birləşmələri 0,015
Sarı fosfor 0,03
Xrom birləşilmələri (xromatlar, bixromatlar) 0,1
Kadmium oksidi 0,1
Arsen və arsenli anhidridlər 0,3
Manqan (Mn02-də nəzərə alınmaqla) 0,3
Kobalt oksidləri, nikel 0,5
Bərk kütlə halında silisiumun kristal 4-oksidi, toz halından 70% artıqdır (kvars, kristoballit və s.)
1 Həmçinin, 10-dan 70% Si0₂
2 Həmçinin, 2-dən 10% Si0₂-ə qədər (karbon və kömür tozu, gil, talk və s.)
4 10% dən çox asbest və asbest tərkibli toz qarışıqları
2 10% dən çox barit, apatit, fosforit, asbest tərkibli sement
5 5%-ə qədər Si0₂ tərkibli antrasit
6 Tərkibində Si0₂ olan kömür tozu
10 İstehsalatda iş fəaliyyəti zamanı bir sıra işçilər (dağ-mədən işçiləri, geoloqlar, neftçilər, qazçılar, metalçılar, kimyaçılar və başqaları) dağ çapmaq, istehsalat və məişət binalarında, fontan vuran buruqların yaxınlığında, neft və qaz kəmərlərində, vulkan püskürmələri yaxınlığında iş görən zaman orada olan havanın tərkibi təmiz atmosfer havasının tərkibindən xeyli fərqlənir. Nəticədə havanın oksigenlə, hidrokarbonatla qarışması, zərərli, partlayışlı, alovlu və digər birləşmələrlə birləşməsi nəticəsində işçi insanların təhlükə ilə qarşılaşmasına səbəb olur. Bu qazların tərkibini bilmədikdə, onu aşkar etmədikdə, o partlayışa və ya zəhərlənməyə səbəb ola bilər. Məsələn, kömür mədənində metan qazının qızması və ya yanması nəticəsində qazma dəzgahların yanında yanğın və partlayış baş verir (yaşayış evində tüstü bacasının tutulması nəticəsində karbon qazının şaxtada yanğın və partlayış törətməsi, avtomobil qarajında dəm qazından boğulma və s).
3. Bioloji zərərli amillər və onların aradan qaldırılması yolları. Sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinə təsir edən zərərli amillərdən biri də bioloji amillərdir. Zərərli bioloji istehsalat amilləri müxtəlif istehsalat sahələrində çox geniş yayılmışdır. İşçilərin iş zamanı bioloji maddələrin təsirindən yarana bilən peşə xəstəliklərindən qorunması vacibdir. Buna baxmayaraq bir çox müəssisələrin işçiləri peşə xəstəliklərinin yaranma səbəbləri haqqında demək olar ki, az məlumatlıdırlar. İnsanların böyük əksəriyyəti təsəvvür edə bilmirlər ki, mövcud istehsalat və yaxud digər xəstəliklər zərərli bioloji amillərin təsiri nəticəsində əmələ gəlmiş peşə xəstəlikləridir və həmçinin çox yayılmış, arzu olunmaz bir amildir. Başqa zərərli amillər kimi bioloji amillər də insan orqanizmində təkcə peşə xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olmur, o həm də orqanizmin müqavimətini azaldır. Orqanizmdə immunitetin zəifləməsi insanlarda xəstələnməni artırır, nəticədə peşə xəstəliyi yaranır. İnfeksiya riskinin səviyyəsindən asılı olaraq bioloji maddələr dörd risk qrupuna bölünmüşdür: 1-ci qrup- insan xəstəliklərinə səbəb olması ehtimalı olmayan bioloji maddələr; 2-ci qrup -insan xəstəliklərinə səbəb ola bilən və işçilər üçün təhlükəli ola bilən bioloji maddələr. Böyük kütləyə yayılması ehtimal edilmir, adətən səmərəli profilaktika və müalicə vasitələri vardır; 3-cü qrup -ciddi insan xəstəliklərinə səbəb ola bilən və işçilər üçün xüsusi təhlükə yaradan bioloji maddələr. Böyük kütlə arasında yayıla bilər, lakin burada xüsusi səmərəli profilaktika və müalicə vasitələri vardır; 4-cü qrup- ciddi insan xəstəliklərinə səbəb olan və işçilər üçün ciddi təhlükə yaradan bioloji maddələr. Böyük kütlə arasında geniş yayılma riski yüksəkdir, adətən səmərəli profilaktika və müalicə vasitələri yoxdur. Bu təsnifatlar iş yerində xüsusi mühafizə tədbirləri ilə əlaqələndirilmişdir. İnsanlar iş zamanı aşağıdakılarla təmasda olduqda bioloji maddələrin təsirinə məruz qala bilər:
 torpaq, bitki kimi (saman, küləş, pambıq və s.) təbii və ya orqanik materiallar;
 heyvan mənşəli maddələr (Buynuz, sümük, yun, və s.);
 qida;
 orqanik toz (məsələn, un, kağız tozu, heyvan kəpəyi);
 tullantı, çirkli sular;
 qan və başqa bədən mayeləri.
Bu zərərli bioloji maddələrdən qorunmaq üçün ondan uzaq olmaq və yaxud onun təsirini buraxıla bilən həddə qədər azaltmaq lazımdır. Bu məqsədlə xammalı və məmulatları dezinfeksiya etmək vacibdir. Eləcə də istehsalat əməliyyatlarının mexanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, izolyasiyası, hermetikləşməsi insanların bioloji amillərdən zərər çəkməsini azaldır. Digər tərəfdən də bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində, bu işlərin görülməsində iştirak edən insanların sayı azalır. Şəxsi gigiyena, fərdi mühafizə vasitələrindən, xüsusi geyim (kombinizon, şlem, əlcək) respirator, mühafizə mazı, toz, əl yuyan vaxtı yoluxma əleyhinə vasitələrdən istifadə etmək vacib sayılır. Eyni zamanda bioloji zərərli maddələrin təsirindən yaranan peşə xəstəliklərinə tutulma halları zamanı insan səhhətinin ağırlaşmaması üçün səhiyyə təşkilatlarının tibbi komissiyalarına və müalicə həkimlərinə müraciət etmək və vaxtında müayinələrdən keçmək risklərin azalmasına gətirib çıxara bilər.
Psixofizioloji amillər və onların aradan qaldırılması yolları.
Bu qrupa aid olan zərərli istehsalat amilləri fiziki və əsəbi yüklənmədən ibarət olmaqla insan orqanizminə mənfi təsir göstərir. Fiziki yüklənmə statik, dinamik və hipodinamik halda özünü göstərir. İnsanın əsəbi yüklənməsinə isə zehni əmək gərginliyini, əməyin monotonluğunu, həddindən artıq işləməni və s. göstərmək olar. İstehsalat şəraitində təsiredici kimi kompleks zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri də mövcuddur.
Bunların çoxu işləyənlərin peşəsinin xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. İstehsalat proseslərində yaranan zərərli amillər peşə zərərlərı, peşə xəstəlikləri, yaxud peşə zəhərlənmələri yaradır. İstehsalat şəraitində növbə ərzində yaranan peşə zəhərlənməsi əmələ gəlirsə bu kəskin zəhərlənmə sayılır. İşçinin bədbəxt hadisəyə məruz qalması, ali əsəb sisteminin yuxarı şöbələrinin hərəkətverici mərkəzləri arasında rabitənin pozulması ilə baş verir. Belə pozuntular nəticəsində insan onun hissiyyat orqanları tərəfindən qəbul edilən təsirlərə lazımi tezlik və dəqiqliklə reaksiya verə bilmir, başqa sözlə əksər bədbəxt hadisələrin baş verməsində funksional pozuntular əsas rol oynayır. Hər hansı hərəkəti yerinə yetirən əzələlər beyinin müxtəlif hərəkətverici mərkəzlərindən idarə olunur. Bir çox adamlarda bu mərkəzlərin fəaliyyəti kifayət qədər uyğunlaşdırılmamış gedir, nəticədə mürəkkəb kombinə edilmiş hərəkətlərdən ibarət olan əməliyyatları yerinə yetirərkən işçidə bəzi uyğunsuzluqlar müşahidə olunur, vaxtaşırı işçi özünü itirir, bəzi hərəkətləri arada buraxır. Belə hallarda hərəkətin uyğunsuzluğu diqqətdə olan qüsurlarla düz gəlir. Uzlaşdırılmamış (koordinasiya) hərəkətlərə yol verən işçilərin bədbəxt hadisələrin ehtimalı olan işlərdə işləməsi məqsədəuyğun deyildir, müəyyən hallarda həmin işçiləri başqa işə keçirirlər. Yüngülxasiyyət, öz hərəkətinə laqeyd, hadisələrə üzdən mühakimə yürüdən, yaddaşı zəif olan işçilər işdə səhvlərə yol verirlər. Elə insan var ki, öz işinə maraqlı deyil, öz işindən ləzzət almır, müxtəlif hərəkət və işlərin qəbuluna psixoloji cəhətdən qabiliyyətli deyil. Onun özünü aparması göstərir ki, o, işə inamsızdır, diqqətliliyi müəyyən məsafədəndir. Təhlükəsizlik nöqteyi-nəzərincə insan öz marağına və qabiliyyətinə uyğun iş seçməlidir. Digər tərəfdən kollektivdə yaradıcı iş əhval ruhiyyəsi olmalıdır ki, digərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərməsin. Təcrübəsizlik - iş yerində işçinin bütün hərəkətlərinə təsir edir, işin tempinə, ritminə və intensivliyinə mane olur. Təcrübəsiz işçi işdə müəyyən dayanmalar və maneələr çıxdıqda tez qərar çıxara bilmir, tez yorulur, işin təhlükəliliyini artırır və hər dəqiqə təhlükə yarana bilir. Elmi əsaslarla ixtisasın artırılması əmək məhsuldarlığını eyni zamanda işin təhlükəsizliyi etimadını da artırır. Ehtiyatsızlıq - adi bir səhv bədbəxt hadisə ilə nəticələnir.
Bunun qarşısını almaq üçün ixtisaslı baxım və düşüncəli intizam yaradılmalıdır. Yorğunluq - orqanizmdə müxtəlif qüsurlardan baş verir, bədəndə patoloji dəyişikliklərdən yaranır. Yorğunluqdan qaçmaq üçün istirahət etmək, müalicəyə getmək və yaxud başqa işə keçmək olar. İş zamanı yorğunluq təkcə zəif adamlarda olmur, belə hallar normal insanlarda da baş verir. Bu yorğunluq mürəkkəb fizioloji proseslərdə baş verir. Psixoloji yorğunluq - mərkəzi sinir sisteminin yüklənməsindən yaranır. Nəticə və təkliflər Aparılan tədqiqat işi nəticəsində aşkar olunmuş təhlükəli və zərərli amillərin azaldılması və ya qismən yox edilməsi barədə aşağıdakılar təklif olunur.
Fiziki, kimyəvi, bioloji və digər amillər qrupundan:

1. 
   Səs-küydən müdafiə - ilk növbədə iş yerində səs-küyün səviyyəsini bilmək üçün səs küy ölçən cihazla (şumometr) ölçmə aparmalı istehsalat sahələrində səs-küyün səviyyəsi 80 DB-dən (desibel) yuxarıdırsa, müəssisə rəhbərləri (mülkiyyətçilər və işəgötürənlər) qarşısıalınma tədbirləri görməlidirlər. İlk növbədə işçiləri qulaq aparatları ilə təmin etmək, mümkün olan halda iş yerini digər iş yerindən ayırmaq, arakəsmələr qurmaq, səsuducu tətbiq etmək, divar hörmək və s. Ümumiyyətlə iş yerləri yaradılarkən, arxitektura planlaşdırma işləri görülən zaman səs-küyün azaldılması nəzərdə tutulmalı və bundan sonra təşkilati üsulla texnoloji əməliyyatların görülməsi daha məqsədəmüvafiq sayılır.
   
2.