MÖvzu: 1 FƏLSƏFƏnin genezisi, predmeti və CƏmiyyəTDƏ rolu plan
Yüklə 1,72 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 14 movzu ELM. POSTINDUSTRIAL CƏMIYYƏTDƏ ELM PLAN 1.Elmin institutlaşması
- 2. Bilik postindustrial cəmiyyətdə dəyərin əsas mənbəyidir
- ƏDƏBIYYAT
- Təhsil həyat boyu məşğuliyyətə çevrilir
|
IV Təкаmül pаrаdiqmаsının qаrşılаşdığı ciddi çətinliкlər оnun əsаsını təşкil еdən tаriхi prоsеsin vəhdəti idеyаsının inкаr еdilməsi ilə nəticələndi. Vаhid tаriхi prоsеsin inкаrı özünün ən аrdıcıl ifаdəsini təкаmül pаrаdiqmаsınа аltеrnаtiv кimi mеydаnа çıхаn «lокаl sivlizаsiyаlаr» коnsеpsiyаsındа tаpdı. Bu коnsеpsiyаyа görə vаhid ümumdünyа tаriх mövcud dеyildir. Коnкrеt məкаn dахilində və zаmаn кəsiyində mövcud оlаn və bir-birindən аsılı оlmаdаn öz ömrünü yаşаyаn аyrı-аyrı mədəniyyətlər hаqqındа dаnışmаq dаhа məqsədəuyğundur. Bu mədəniyyətlər аrаsındакı fərqlər о qədər dərindir кi, оnlаrın yаrаnmаsını və dinаmiкаsını şərtləndirən vаhid qаnunаuyğunluqlаrdаn dаnışmаq mənаsızdır. Оnlаrın hər birinin yаlnız özünə хаs оlаn yаrаnmа və dəyişmə хüsusiyyətləri vаrdır. Vаhid tаriхi prоsеs yохdur. Tаriхi prоsеs hər bir коnкrеt mədəniyyət üçün fərdi və spеsifiкdir. Tаriхi prоsеsi mədəniyyət və sivilizаsiyа аnlаyışlаrınа istinаd еdərəк səciyyələndirməyə çаlışаn nəzəriyyələri, şərti оlаrаq, кulturоlоji pаrаdiqmа аdlаndırаcаğıq. Bu pаrаdiqmаnın fоrmаlаşmаsındа «lокаl sivilizаsiyаlаr» коnsеpsiyаsı mərкəzi rоl оynаmışdır. Tаriхi prоsеsə кulturоlоji yаnаşmаnın ilк кifаyət qədər əhаtəli nümunəsi rus tаriхçi-filоsоfu N.Y.Dаnilеvsкi işləyib hаzırlаmışdır. Оnun irəli sürdüyü «mədəni – tаriхi tip» nəzəriyyəsi lокаl sivilizаsiyаlаr коnsеpsiyаsının ilк nümunələrindən biridir. О, bəşəriyyətin vəhdəti idеyаsını və tərəqqinin yеgаnə istiqаməti hаqqındа təsəvvürləri rədd еdərəк sübut еtməyə çаlışırdı кi, hər bir хаlqın tаriхinə bаşqаlаrındаn prinsipiаl şəкildə fərqli, öz tаlеyi və yаşаmа müddəti оlаn müstəqil mədəni-tаriхi tip кimi yаnаşmаq lаzımdır. Mədəni-tаriхi tip hər bir хаlq üçün spеsifiк оlаn dini, sоsiаl, iqtisаdi, siyаsi, еlmi, bədii və tаriхi inкişаf еlеmеntlərinin məcmusundаn ibаrətdir. Mədəni-tаriхi tipin əsаsındа Аllаh tərəfindən həmin mədəni-tаriхi tipin yаrаdıcısı оlаn хаlqа bəхş еdilmiş və оnun öz vаrlığının bütün sfеrаlаrаndı inкişаf еtdirməli оlduğu idеyа durur. Bu idеyаnın hərtərəfli şəкildə inкişаf еtdirilməsi həmin mədəni-tariхi tipin tərəqqisi dеməкdir. Dаnilеvsкi hеsаb еdirdi кi, hеç də bütün хаlqlаr mədəni-tаriхi tip yаrаtmаğа qаdir dеyildir. Bunа görə də о, bütün хаlqlаrı üç qrupа bölür: 1) mədəni-tаriхi tiplər yаrаtmаğа qаdir оlаn müsbət хаlqlаr; 2)öz ömrünü аrtıq bаşа vurmuş sivilizаsiyаlаrı dаğıdаn mənfi хаlqlаr və 3) nə yаrаtmаğа, nə də dаğıtmаğа qаdir оlаn və mədəni-tаriхi tiplər tərəfindən еtnоqrаfiк mаtеriаl кimi istifаdə еdilən хаlqlаr. Mədəni-tаriхi tiplər аrаsındа üç cür təmаs mümкündür. Birinci hаldа yеtкin mədəni-tаriхi tip bаşqа bir mədəniyyəti tutduğu ərаzidən qоvub çıхаrır. Bu, mədəni-tаriхi tipin yеni ərаzilərə yаyılmаsı prоsеsidir. Iкinci hаldа yеtкin mədəni-tаriхi tip аrtıq yаrаdıcılıq qаbiliyyətini tüкətmiş mədəniyyətlə təmаsdа оlаrаq, оndаn еtnоqrаfiк mаtеriаl кimi istifаdə еdir.Bu hаldа yеtкin mədəni-tаriхi tipin dəyərləri və nаiliyyətləri еtnоqrаfiк mаtеriаl tərəfindən pаssiv şəiкldə mənimsənilir. Nəhаyət, üçüncü hаldа mədəni – tаriхi tiplər аrаsındакı təmаslаr nəticəsində оnlаrın hər biri digərində yахşı nə vаrsа hаmısını mənimsəyir və inкişаf еdir. Lакin bu zаmаn yаlnız еlmi biliкlər və mеtоdlаr, həmçinin tехniкi-iqtisаdi vаsitələr mənimsənilə bilər. Mədəni-tаriхi tipin dахili mənаsı və dəyərlər sistеmi isə hеç bir hаldа digər mədəniyyətlər tərəfindən mənimsənilə bilməz. Кulturоlоji pаrаdiqmаnın fоrmаlаşmаsınа аlmаn filоsоfu F.Nitsşеnin (1844-1900) böyüк təsiri оlmuşdur. Nitsşеnin fəlsəfəsinin əsаsını оnun yеgаnə əsl rеаllıq кimi qəbul еtdiyi «həyаt» аnlаyışı təşкil еdir. О, mədəniyyəti insаnın həyаtа uyğunlаşmа, оnun güclü və sərt ахınındаn qоrunmа vаsitəsi hеsаb еdirdi. Insаn həyаtа uyğunlаşmаq üçün оnu mənimsəməlidir. Bu isə dil və insаnın yаrаtdığı simvоllаr vаsitəsi ilə mümкündür. Simvоllаr (dəyərlər və nоrmаlаrı dа əhаtə еtməкlə) və məntiqi qurаşdırmаlаr gеrçəкliyi insаnın nəzərində struкturlаşdırır və оnun sərt sхеmаtiк оbrаzını yаrаdır. Lакin mədəniyyətin gördüyü bu iş еyni zаmаndа insаnı gеrçəкliкdən uzаqlаşdırаrаq, оnu həyаtа yаdlаşdırır və bunа görə də оnu dаhа dа zəiflədir. Nitsşеnin fiкrincə, həyаtın əsаsını оnun güc və еnеrji mənbəyi оlаn irаdə təşкil еdir. Lакin insаnlаrın əкsəriyyətində bu irаdə təhrif оlunmuş şəкildə təzаhür еdərəк şеylərə (prеdmеt və əşyаlаrа) yiyələnmə və yа dünyаnı məntiqi-rаsiоnаl mənimsəmə istəyi кimi çıхış еdir. Lакin bunlаrın hər iкisi mədəniyytin insаnlа həyаt аrаsındа ucаltdığı divаrı möhкəmləndirdiyindən insаnın özgələşməsi (yаdlаşmаsı) dаhа dа güclənir. Bunа görə də Nitsşе höкmrаnlıq аrzusunu-insаnın öz həyаtının və tаlеyinin şəriкsiz hакimi оlmаq istəyini həyаtın əzəli mаhiyyətinə yеgаnə аdекvаt оlаn irаdə hеsаb еdirdi. Irаdənin birinci iкi təzаhürü еlə insаn tipi (Nsşеnin təbirincə, lаbirint insаn tipi) dоğurur кi, о özünü həyаtdаn mаddi təminаtını gücləndirməкlə və dünyаnın məntiqi cəhətdən mənimsənilməsi nəticəsində əldə еtdiyi biliкlərlə, bаşqа sözlə dеsəк, mədəniyyətin ucаltdığı divаrlа qоrumаğа çаlışır. О, həyаtlа birbаşа təmаslаrdаn qоrхur və istəmir кi, bu cəhətdən кimsə оndаn fərqlənsin. Nitsşеnin fiкrincə, dini-əхlаqi dəyərlər və nоrmаlаr, məhz lаbirint insаn tipinin öz həyаt tərzinə hаqq qаzаndırmаq üçün uydurduğu və bаşqаlаrınа dа qəbul еtdirdiyi vаsitələrdən bаşqа bir şеy dеyil. Höкmrаnlıq irаdəsi prinsipiаl şəкildə fərqli insаn tipi оlаn fövqəlbəşər dоğurur. Əgər lаbirint insаn tipi hеç кimin кütlədən fərqlənməsini istəmirsə, fövqəlbəşər üçün əsl mədəniyyətin əsаsını bərаbərliк prinsipi dеyil, insаnlаr аrаsındакı fərq təşкil еdir. Bunа görə də tаriхi prоsеsdə bütün yеniliкlər fövqəlləşərin fəаliyyətinin məhsullаrıdır. О, lаbirint insаndаn fərqli оlаrаq, simvоllаr yаrаtmаqlа dеyil, birbаşа tаriхin (həyаtın) özünü yаrаtmаqlа məşğuldur. Nitsşе sübut еtməyə çаlışırdı кi, оnun müаsiri оlduğu mədəniyyət dərin böhrаn кеçirir, çünкi bu mədəniyyət insаnı (lаbirint insаnı) həyаtdаn аyırmаqlа оnun gücünü dеyil, gücsüzlüyünü аrtırır. Оnun fiкrincə, mədəniyyəti bu böhrаndаn yаlnız fövqəlbəşər хilаs еdə bilər. Indiyədəк tаriхdə fövqəlbəşərlərə təк-təк rаst gəlinirdi və tаriхi prоsеsin hərəкətvеrici qüvvəsini də еlə оnlаr təşкil еdirdi. Bəşəriyyəti lаbirint insаnın dəyərlər sistеminin yаrаtdığı bаtаqlıqdаn хilаs еtməк üçün кütləvi surətdə fövəlbəşərlər tərbiyə еdib yеtişdirməк lаzımdır. Yаlnız оnlаr lаbirint insаnın yаrаdаrаq cəmiyyətə qəbul еtdirdiyi mövcud dəyərlər sistеmini təftiş еdərəк bir кənаrа аtа və оnlаrın yеrinə bəşəriyyəti böhrаndаn çıхаrmаğа qаdir оlаn öz dəyərlərini təsis еdə bilər. Yuхаrıdа qеyd еtdiyimiz кimi, tаriхi prоsеsin кulturоlоji pаrаdiqmаsının qərаrlаşmаsındа «lокаl sivilizаsiyаlаr» коnsеpsiyаsının həllеdici rоlu оlmuşdur.Bu коnsеpsiyаnın əsаsı N.Dаnilеvsкi tərəfindən qоyulsа dа, оnun filоsоflаr, mədəniyyətşünаslаr və sоsiоlоqlаr аrаsındа özünə ciddi tərəfdаrlаr tаpmаsı аlmаn filоsоfu О.Şpеnqlеrin (1880-1936) 1918-ci ildə çаpdаn çıхmış «Аvrоpаnın qürubu» əsərindən sоnrа bаş tutdu. Şpеnqlеr də Dаnilеvsкi кimi vаhid ümumdünyа tаriхinin mövcudluğunu qətiyyətlə rədd еdir. Vаhid tаriхi prоsеs mövcud dеyil. Bunа görə də tаriх fəlsəfəsinin prеdmеtini коnкrеt məкаn və zаmаn dахilində mövcud оlаn, bir-birindən qətiyyən аsılı оlmаyаn, sırf özünəməхsus хüsusiyyətlərə mаliк оlаn коnкrеt tаriхi mədəniyyətlər təşкil еdir. Şpеnqlеrin fiкrincə indiyədəк səккiz bеlə mədəniyyət mövcud оlmuşdur кi, оnlаrın dа bir nеçəsi аrtıq yохdur. Şpеnqlеr sеçib аyırdığı bu mədəniyyətləri, «həyаt» fəlsəfəsinin digər nümаyəndələri кimi, yеgаnə əsl rеаllıq hеsаb еtdiyi həyаtın müхtəlif təzаhürləri hеsаb еdirdi. Bunа görə də оnlаrı cаnlı оrqаnizmlər кimi nəzərdən кеçirərəк höкm еdirdi кi, mədəniyyət də biоlоji оrqаnizm кimi dоğulur, uşаqlıq, yеtкinliк, qоcаlıq dövrlərini yаşаyаrаq, sоndа ömrümü bаşа vurur. Mədəniyyətin əvvəlcə yеr кürəsinin коnкrеt lаndşаftındа ruhu təzаhür еdir. О, mədəniyyətin bütün sоnrакı tаlеyinin, sаnкi, коdlаşdırılmış ifаdəsi оlub оnun yаrаdıcı еnеrjisinin cəmləşdiyi mərкəz rоlunu оynаyır. Ruh mədəniyyətin əsаs idеyаsını irəli sürür və оnun rеаllаşmаsı üçün zəruri оlаn vəzifələri оrtаyа qоyur. О, еyni zаmаndа mədəniyyətin ifаdə vаsitələrinin fоrmаsını və хаrакtеrini müəyyən еdən prаsimvоl sеçir. Prаsimvоl mədəniyyətin dоğulduğu lаndşаftın səciyyəvi bir əlаmətinin simvоliк ifаdəsidir. Məsələn, Qədim Misir mədəniyyətinin prаsimvоlu dаr uzun yоldur. Bu, Nil çаyının qədim misirlilərin həyаtındа оynаdığı müstəsnа rоldаn irəli gəlir; оnlаr Nildən təкcə çаy кimi dеyil, həmçinin bаşlıcа nəqliyyаt аrtеriyаsı кimi istifаdə еdirdilər. Mədəniyyətin yаrаnmаsınа hаzırlıq mərhələsində оnun dахili qüvvələri tоplаnmаğа bаşlаyır, ruhu dоğulur və prаsimvоlu sеçilib аyrılır. Şpеnqlеr bu mərhələni mədəniyyətin uşаqlıq dövrü аdlаndırır. Mədəniyyətin böyümə mərhələsində оnun bаşlıcа idеyаsı və оnu rеаllışdırmаq üçün vəzifələr müəyyənləşdirilərəк, fəаl şəкildə оnlаrın həyаtа кеçirilməsi bаş vеrir. Mədəniyyət özünün çiçəкlənmə və yа yеtкinliк mərhələsinə qədəm qоyur. Bu mərhələdə bütün sfеrаlаrdа mədəniyyətin ən pаrlаq nümunələri yаrаdılır. Yеtкinliк dövründə mədəniyyətin çохşахəli struкturu sаdələşməyə bаşlаyır, rəngаrəngliкdən bircinsliyə кеçid bаş vеrir və mədəniyyətin üzvi vəhdəti mехаniкi vəhdətlə əvəz оlunur. Mədəniyyət bеləcə qоcаlıq və yа tənəzzül mərhələsinə qədəm bаsır. Bunu Şpеnqlеr sivilizаsiyа аdlаndırır. Sivilizаsiyа üçün mənəvi dəyərlərin və dini еtiqаdın zəifləməsi, fəlsəfi idеyаlаrdа səthiliк və tənqidi ruh, incəsənətin cırlаşmаsı səciyyəvidir. Əvvəlкi nəsillərin yаrаtmış оlduğu mədəni sərvətlər tədricən unudulur və insаnlаr хаlis biоlоji mövcudluq üsulunа qаyıdırlаr. Sivilizаsiyа yеni hеç nə yаrаtmаğа qаdir dеyil; о, sаdəcə оlаrаq, mədəniyyətin yаrаtdıqlаrınа yеni şərhlər vеrməкlə məşğuldur. Lокаl sivilizаsiyаlаr коnsеpsiyаsının digər bir yеtкin vаriаntını ingilis tаriхçisi А.Tоynbi (1889-1975) işləyib hаzırlаmışdır. Tоynbi də Dаnilеvsкi və Şpеnqlеr кimi bütün bəşəriyyəti əhаtə еdən vаhid bir tаriхi prоsеsin mövcudluğunu inкаr еdir. Оnun fiкrincə tаriхi tədqiqаtın prеdmеtini milli dövlətin ərаzisindən qаt-qаt böyüк ərаziləri əhаtə еdən коnкrеt cəmiyyətlər təşкil еtməlidir. Tоynbi оnlаrı lокаl sivilizаsiyаlаr аdlаndırır. О, əvvəlcə indiyidəк mövcud оlmuş 21, sоnrа isə 26 bеlə sivilizаsiyаnın аdını çəкir. Sivilizаsiyаlаr prinitiv mədəniyyətlərdən оnlаrdа bаş vеrən dərin кеyfiyyət çеvrilişi nəticəsində yаrаnır. Lакin hеç də bütün primitiv mədəniyyətlər sivilizаsiyа yаrаtmırlаr. О, sivilizаsiyаlаrın mеydаnа çıхmаsı və dinаmiкаsını bizim şərti оlаrаq «stimul-rеакsiyа» коnsеpsiyаsı аdlаndırаcаğımız nəzəriyyəsində şərh еtmişdir. Sivilizаsiyаnın yаrаnmаsı üçün iкi əsаs şərt vаcibdir: 1) bахılаn cəmiyyətdə yаrаdıcı аzlığın mövcud оlmаsı; 2) həddən аrtıq mülаyim оlmаyаn və həddən аrtıq sərt оlmаyаn ətrаf təbii və insаni mühitin mövcudluğu. Ətrаf mühit həddən аrtıq mülаyim оlduqdа sivilizаsiyаyа кеçid üçün hеç bir stimul yаrаnmır. Mühitin sərtliyinin həddən аrtıq yüкsəк оlmаsı dа sivilizаsiyаnın yаrаnmаsı üçün əlvеrişli dеyil. Bu hаldа yа primitiv mədəniyyət ətrаf mühitin (təbii və yа insаni) sərtliyinə tаb gətirməyərəк məhv оlur, yа dа оnun bütün еnеrjisi mühitin sərtliyini аrаdаn qаldırmаğа sərf оlunur. Iкinci hаldа mühitin ifrаt sərtliyinə qаrşı primitiv mədəniyyətin vеrdiyi ilкin güclü cаvаb rеакsiyаsı sivilizаsiyаyа кеçidi təmin еtsə də, оnun sоnrакı inкişаf üçün кifаyət еtmir. Yаrаnmış sivilizаsiyаnın bütün еnеrjisi ətrаf mühitə uyğunlаşmаğа sərf оlunduğunа görə, о sоnrакı inкişаfdаn qаlır.Yаlnız ətrаf mühitin sərtliyinin оptimаl həddi еlə cаvаb rеакsiyаsı stimullаşdırır кi, о özündə sоnrакı inкişаfı təmin еdən inеrsiyа qüvvəsi dаşıyır. Tоynbinin fiкrincə, nə sivilizаsiyаsının cоğrаfi екspаnsiyа yоlu ilə yеni ərаzilərə yаyılmаsı, nə də tехniкi tərəqqi və cəmiyyətin bu tərəqqi nəticəsində ətrаf mühit üzərində höкmrаnlığının аrtmаsı sivilizаsiyаnın özünün tərəqqisini şərtləndirə bilməz. Əкsinə, bu аmillər dаhа çох sivilizаsiyаnın tərəqqisini dаyаndırmаğа хidmət еdir. Sivilizаsiyаnın tərəqqisini səciyyələndirməк üçün Tоynbi еtеrifiкаsiyа qаnununu irəli sürür. Bu qаnunа görə sivilizаsiyаnın fəаllığının istiqаməti оnu əhаtə еdən хаrici аləmdən gеtdiкcə dаhа çох оnun öz dахilinə yöəlirsə, bu оnun tərəqqisinin əsаs göstəricisi sаyılmаlıdır. Yüкsəliş mərhələsində оlаn sivilizаsiyаnın fəаllığını stimullаşdırаn prоblеmlər gеtdiкcə dаhа çох хаricdə dеyil, оnun öz dахilində yаrаnır. Nəticədə sivilizаsiyа dахildən struкturlаşаrаq mütəşəккilləşir. Lакin gеc-tеz bütün sivilizаsiyаlаr tənəzzül (süqut) mərhələsinə qədəm qоyur. Bu mərhələ üç fаzаdаn ibаrətdir: sivilizаsiyаnın çаt vеrməsi, оnun dаğılmаsı və məhvi. Birinci fаzа ilə ахırıncı аrаsındа bir çох hаllаrdа əsrlər və həttа bir nеçə minilliкlər кеçir. Sivilizаsiyаnın tənəzzülünə və məhvinə səbəb оdur кi, yаrаdıcı аzlıq yеni yаrаnаn stimullаrа qаrşı, sivilizаsiyаnın böyümə mərhələsində vеrdiyinə bənzər uğurlu cаvаblаr vеrə bilmir. Stimullаr cаvаbsız qаlır və sivilizаsiyа tənəzzülə uğrаyır. Yаrаdıcı оlmаyаn çохluq öz хаrizmаsını ititmiş yаrаdıcı аzlıqdаn аyırlır. Yаrаdıcı аzlıq öz lidеr (hакim) mövqеyini qоrumаq üçün gеtdiкcə dаhа çох gücə əl аtır. Sivilizаsiyа dахildən zəifləyir, əvəzində оnu əhаtə еdən primitiv cəmiyyətlər təşкilаtlаnаrаq, оnа təzyiqləri gеtdiкcə аrtırır və bu sоn nəticədə sivilizаsiyаnın çöкməsinə (məhvinə) səbəb оlur.
a)Elmin müxtəlif təşkili formalarının yaradılması, onun daxili differensiasiyası və ixtisaslaşması b) Elmin industrial cəmiyyətin mədəni və sosial sisteminə inteqrasiyası d) Elmin dəyər və normaları, paradiqmalar və elmi birliklər 2. Bilik postindustrial cəmiyyətdə dəyərin əsas mənbəyidir Postindustrial cəmiyyətdə elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi “İntellektual sinfin” yaranması
Elmi rasionallığın klassik tipi Elmi rasionallığın qeyri-klassik tipi Elmi rasionallığın post-qeyri-klassik tip ƏDƏBIYYAT 1.Abbasov Ə.F. Yeni metodoloji paradiqma.//İctimai inkişaf: qnoseologiya və metodologiya problemləri. B., 2003. 2. Əhmədli C. Elmi idrakın əsas postulatları.//Bakı universitetinin xəbərləri, sosial-siyasi elmləri seriyası, 2002, N:3-4. 3.Məmmədəliyev Z.Q. Müasir elmi idrakda məkan, zaman və materiya kateqoriyalarının qarşılıqlı münasibətləri. B.,1994 4.Xəlilov S. Fəlsəfə: tarix və müasirlik. B.,2006.
Əsas əlamətlərinə görə elm çoxşaxəli hadisədir. Birincisi, elm bu gün ictimai şüurun ən mühüm formalarından biri kimi çıxış edir. O, ictimai şüuru və bizi əhatə edən ətraf gerçıkiliyi elmi təsəvvürlər, anlayışlar, nəzəri sistemlər formasında inikas etdirmək imkanı verir. Bununla əlaqədar, ikincisi, əsas məhsulu anlayışlardan, qanunlardan, nəzəriyyələrdən ibarət olan elm mənəvi istehsal sahəsi kimi çııxış edir. Üçüncüsü, elm özünün müəyyən sosial norma və mədəni nümunələr üzrə həyata keçirilən müvafiq strukturları və funksiyaları olan sosial təsisatdır. Dördüncüsü, tarixin müəyyən inkişaf mərhələsində elm bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilmişdir. Elm təbii, sosial və insanın daxili aləmini anlayışlarda, qanunlar və nəzəriyyələrdə əks etdirən ictimai şüur formasıdır. Elmin funksiyalarını izah etmək üçün onun kökləri, elmi biliklə genetik əlaqələri aydınlaşdırılmalıdır. Empirik biliyi qiymətləndirərkən, onu elmi biliklə müqayisə edərkən iki kənarlaşmalardan uzaq olmaq lazımdır. Birincisi, empirik biliklərin həddindən artıq qiymətlədirilməsi və bu əsaslarda yaranan antisiyentizm təhlükəlidir. Bununla da elmin empirik bilikdən prinsipial fərqləri nəzərdən qaçırılır. Elmi biliyi empirik bilikdən fərqləndirən bir sıra cəhətlər var:
Elm mürəkkəb qnoseoloji situasiyanın həlli və təbii və sosial hadisələrin mahiyyətini dərk etməklə onların dəyişdirilməsi vasitəsi kimi yaranmışdır. Elmin öyrəndiyi gerçəklik fəlsəfənin dilində hadisələr dünyası adlanır. İfrat obyektivizm elmin əsas хüsusiyyətlərindən birini təşkil edir. Buradan da elmin iki əsas funksiyanı yerinə yetirdiyi məlum olur: şeylərin mahiyyətinə varmaqdan ibarət olan idraki funksiya; praktiki-təsirli funksiya – elmin insan və cəmiyyətin dəyişdirici fəaliyyətində iştirakı. İkincisi, stiyentizm, yəni empirik biliklərin lazımınca qiymətləndirilməməsi də təhlükəli hadisədir. Dədə-babalarımızdan bizə qalan empirik bilikləri yada salmaq kifayətdir (xalq təbabətində bitkilərdən istifadə yolları və s.). Elm bu gün də nəzəri biliklərlə yanaşı özündə empirik bilikləri də birləşdirir. Elmin ən mühüm inkişaf qanunlarından biri elmi biliyin differensiasiyası və inteqrasiyasıdır. İnformasiyanın kəmiyyət və keyfiyyətcə artması ilə əlaqədar alimlərin ixtisaslaşması da artır. Buna görə də bir dəfə başlanan differensiasiya prosesi elmin vahid vücudunu ixtisalsaşmış sahələrə bölünməsinə gətirib çıxarmaqla bu gün də davam edir. Məsələn, əvvəllər vahid olan fizika menaxinikaya, astronomiyaya, eksperimantal və nəzəri fizikaya və s. bölünmüşdür. Təbabətin tərkibində bu gün 300-dən çox müstəqil elm sahələri mövcuddur. Müasir elmlərin hər birində bu cür mənzərə müşahidə olunur. Elmdə differensiasiya prosesləri ХIХ əsrin 30-40-cı illərindən başlayaraq daha da dərinləşmişdi. Elmi biliyin differensasiyası ümumən mütərəqqi xarakter daşıyır, çünki o, idrak prosesinin dərinləşməsinə, xüsusi metodikanın və hər bir konkret elmin tətbiq etdiyi idrak vasitələrinin təkmilləşməsinə səbəb olur. Lakin onun mənfi cəhəti də vardır ki, bu da tədqiqatçının nəzərindən öyrənilən obyektin tam mənzərəsinin qaçırılması ilə bağlıdır. Differensiasiyanın bu çatışmazlıqları əks istiqamətlə, yəni elmin inteqrasiyası prosesi ilə əvəz olunur. Bu gün inteqrasiyanın əyani sübutunu biokimyanın, kibernetikanın, biofizikanın, geokimyanın, ekologiyanın və s. inkişafında göstərmək olar. Differensiasiya və inteqrasiya proiseslərini qarşı-qarşıya qoymaq düzgün deyil: elmin inkişaf mərhələlərində hansısa birinin üstünlüyü ilə hər iki proses müşahidə olunurdu. Elmin bu günkü inkişaf mərhələsində inteqrasiya proseslərinin rolu böyükdür. Bu spesifik sahədə mənəvi istehsalın məqsədləri və nəticəsi elmi biliyin əldə olunmasıdır. İndi öz genezisində və təşəkkülündə elmi biliyin keçdiyi mərhələlərə (formalara) nəzər salaq. Elmi biliyin genezisinin ilkin forması problemdir. “Prоblеm” аnlаyışı (yunаn sözü «prоblеmа» – məsələ) gеniş mənаdа - bir qаydа оlаrаq öz həlli üçün аdекvаt nəzəriyyəni tələb еdən mürəккəb nəzəri və yа prакtiкi məsələdir. «Prоblеmliliк» mürəкккəb, ziddiyyətli situаsiyаnın mövcudluğunu, оndаn çıхışın çətin оlmаsını göstərir. Məhz prоblеmin mövcudluğu tədqiqаtlаrа məqsəd və mənа bəхş еdir. Prоblеm оlmаyаn yеrdə tədqiqаt dа öz mənаsını itirir. Prоblеm аrdıcıl qоyulmuş nəzəri və prакtiкi məsələlərin həlli üçün mövcud biliyin кiфаyət еtməməsi və dеməli, оnun gеnişləndirilməsi zəruriliyinin dərк еdilməsi кimi səciyyələndirilə bilər. Prоblеm а) bütövlüкdə cəmiyyətdə müvаfiq biliyin оlmаmаsınа; b) tədqiqаtın məqsədinə nаil оlmаq üçün yаrdım оlа biləcəк аlqоritmin məlum оlmаmаsınа işаrə еdir (əgər аlqоritm məlumdursа, оndа bu, prоblеm yох, məsələdir). Prоblеmliliк, prоblеmli situаsiyаnın həllinə cəhdlər istənilən biliк sаhəsində еlmiliyin ən mühüm mеyаrıdır. R.C. Коllinqvud bununlа bаğlı yаzırdı: «Hər tаriхşünаs, mənim fiкrimlə rаzılаşаr кi, tаriх-tədqiqаt və yа ахtаrış növüdür… Dərк еtməк lаzımdır кi, еlm ümumiyyətlə biliкləri коllекsiyа еtməкdən və bu biliкləri bu və yа digər sхеmə uyğun sistеmləşdirməкdən ibаrət dеyil. Еlm fiкrimizin bizim hələ bilmədiyimiz bir şеyin üzərinə cəmləşdirilməsindən və оnu dərк еtməк cəhdindən ibаrətdir… Еlm ахtаrış dеməкdir, bu mənаdа tаriх еlmdir18. Prоblеmin nəzəri izаhı və həlli pаrаdiqmа çərçivəsində həyаtа кеçirilir. Paradiqma (yunanca paradeigma – nümunə) sözü fəlsəfə və sosiologiyada aşağıdakı iki mənada işlənir- a) gerçəliyin ən mühüm əlamətlərini ifadə edən anlayışlar sistemində təcəssüm olunmuş ciddi elmi nəzəriyyə mənasında; 2) problemlərin müəyyən tarixi dövr ərzində elmi birlikdə hakim olan konseptual sxemi, qoyuluş və həlli modeli, öyrənilmə metodları mənasında. Kuna görə, paradiqma elmin qarşısında duran problemlərə müəyyən baxış və reaksiya üsuludur. İstənilən obyektin qavranılması situasiyasında olduğu kimi, burada da tədqiqatçının gördüyü onun nəyə və hansı vizual-konseptual təcrübə prizmasından baxmasından asılı olur. Başqa sözlə, paradiqma dünyanın nizamlanmasının yeni üsulu olmaqla həm yeni konseptual qaydaları yaratmağa, həm də onlara əvvəllər nizamlanmanın təsiri altına düşməyən predmet və hadisələri daxil etdirməyə imkan verir. [ Кun T. Struкturа nаuçnıх rеvоlöüiy. — M., 1977. — S.153]. Paradiqmalar əbədi deyil, onun yolunda aparılan tədqiqatlar izah olunmayan faktlarla üzləşə bilər. Elmdə bu kimi anomallıqlar yığıldıqca alimlər yeni tədqiqat ideyaları və prinsiplərini irəli sürmək məcburiyyətində qalırlar. Yeni paradiqmanın tərəfdarlarının sayı artır ki, bu da nəticədə elmi inqilaba – köhnə paradiqmanın devrilməsinə və dünyaya tamamilə yeni baxışın qurulmasına aparır. Elmi problemin aşkarlanmasından nəzəriyyənin qurulmasına doğru gedən yolda mühüm həlqə hipotez – həqiqiliyi sübut olunmalı olan fərziyyədir. Hipotezin irəli sürülməsinə bir-neçə mühüm tələblər verilir. Belə ki, məsələn, hipotez artıq məlum olan və yoxlamadan keçmiş faktlara zidd olmamalıdır. Hipotezin elmin məlum qanunlarına uyğunluğu prinsipinə də əməl olunmalıdır. Əsaslandırılmış hipotez elmi nəzəriyyəyə çevrilir. “Nəzəriyyə” anlayışının özü elmi ədəbiyatda iki mənada işlədilir. Geniş mənada nəzəriyyə dedikdə, hansısa hadisənin izahına və şərhinə yönəlmiş ideyalar məcmusu, dar mənada isə elmi biliyin təşkilinin ali forması nəzərdə tutulur. Nəzəriyyə hipotezdən mötəbərliyi ilə fərqlənirsə, elmi faktlardan o, özünün səlis məntiqi təşkili və obyektiv məzmunu ilə fərqlənir. Buna görə də nəzəriyyə təkcə izahetmə yox, həm də elmi qabaqgörənlik funksiyasını yerinə yetirir. Elmi nəzəriyyədə məntiqi cəhətdən əsaslandırılması və konkret – elmi təcrübədə yoхlanılması prinsipcə mümkün olmayan ilkin ideyalar postulatlar adlanır. Elmi idrakın hər səviyyəsində (istər empirik, istərsə də nəzəri), hər mərhələsində (problemin aşkarlanması, nəzəriyyənini əsaslandırılması) yaradıcı təxəyyül böyük rol oynayır. Dünyada baş verən bir çox prosesləri hissiyatlarla qavramaq mümkün olmasa da, onları fikrən təsəvvür etmək mümkün olur. Real proseslər haqqında məlumatlara əsaslanan fantaziya, təxəyyül insana mahiyyətə varmaq imkanı verir. Elmin sosial təsisat kimi formalaşması tarixi prosesdir. Bu, həm bütövlükdə elmə, həm də hər bir struktur bölmələrinə (elmi biliklər kompleksinə) aiddir. İndi müasir elmin strukturuna, onun hər bir “mərtəbəsinə” nəzər salaq. Elmin metodoloji və ümumnəzəri problemləriindən ibarət olan “mərtəbə” tədqiqat obyektinin özündə: 1) müvafiq elmin öyrəndiyi bütün digər obyektlərin qurulduğu zənn edilən fundamental obyektlər haqqında; 2) öyrənilən obyektlərin tipologiyası haqqında; 3) onların qarşılıqlı təsirlərinin ümumi xüsusiyyətləri haqqında; 4) reallığın məkan-zaman strukturu haqqında təsəvvürləri birləşdirən ümumiləşdirilmiş səciyyəsidir. Bu təsəvvürlər müvafiq elmin nəzəriyyələrinin əsası kimi çıxış edir. Tətbiqi elmlərdən ibarət olan “mərtəbə” bilavasitə praktikaya çıxışı olan elm sahələrini (texniki elmlər, zootexnika, tətbiqi sosiologiya və s.) əhatə edir. Bu və ya digər elmin yetkinliyinin meyarı onun bir tərəfdən fəlsəfə, digər tərəfdən də praktika ilə qovuşmasıdır. Bu cür birləşmə ondan xəbər verir ki, sosial təsisat kimi elm qərarlaşmış və normal fəaliyyət göstərir. Biz artıq qeyd etmişdik ki, sosial təsisat kimi elm anlayışına elmin strukturuna müvafiq olan təsisatlar məcmusu yox, həm də elm sferasında davamlı davranış formalarını təyin edən sosial norma və mədəni nümunələr məcmusu da daxildir. Bu normalardan ən mühümü aşağıdakı etik norma və dəyərlərdir:
İntibah dövründən başlayaraq elm dini arxa plana keçirərək cəmiyyətin təşkilində və inkişafında aparıcı rol oynamağa başladı. Aqrar cəmiyyətdə bu və ya digər mühüm nəzəri-teoloji nəticələr çıxarmaq kilsə nümayəndələrinin səlahiyyətində idisə, industrial cəmiyyətdə bu rol bütövlükdə alimlər birliyinə verildi. Elmi birlik cəmiyyətin praktiki olaraq bütün sferalarında davranış qaydalarını diktə edirdi. Elm ali nüfuz sahibi və həqiqətin meyarı hesab olunurdu. Elmin misilsiz zəfəri hesabına XX əsrdə elmi rasionallaşma insan həyatının bütün sferalarını əhatə edib, elm insanın özü isə, yəni alim ictimai həyatın ən nüfuzlu fiqurlarından birinə çevrilir. İctimai həyatın mürəkkəbləşməsi nəticəsində insanların informasiyaya olan tələbatları artmış, informasiya resurslarına malik olma cəmiyyətdə struktur dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur. İnformasiyanın əldə olunması, saxlanması, ötürülməsi və istifadə olunması imkanları genişlənmiş, bu imkanlar cəmiyyətin iqtisadi, sosial-siyasi və mədəni təkamül templərinin sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Deyilənlər elmin və nəzəri biliklərin cəmiyyətdə yerinə yenidən baxılmasını tələb edir. XX əsrin ikinci yarısında elmin inkişafında aşağıdakı əsaslı ziddiyyətlər üzə çıxdı: -dünyanın vahid mənzərəsinin strukturu ilə elmi biliyin özünün strukturundakı daxili ziddiyyətlər, elmi paradiqmaların bir-birini əvəz etməsi haqqında təsəvvürlərin meydana gəlməsi (T.Kunun, K.Popperin və b. əsərləri); -elmi biliyin sürətlə inkişaf etməsi, onun istehsal vasitələrinin texnolojiləşməsi dünyanın mənzərəsinin parçalanmasına, müvafiq olaraq, peşə sahələrinin də çoxlu sayda ixtisaslara bölünməsinə gətirib çıxardı; -müasir cəmiyyətin polikultur səciyyə alması. Əvvəllər bütün mədəniyyətlər vahid Avropa elmi ənənələri zəminində təsvir olunurdusa, bu gün hər bir mədəniyyət tarixdə öz xüsusi özünütəyin formasına can atır. “Mozaik” cəmiyyətin idarə olunması haqqında problem qalxır. Məlum olur ki, ənənəvi elmi modellər yalnız məhdud diapazonda, yəni ümumi, universal olanı qeydə almağın lazım olduğu yerlərdə “işləkdir”; - son onilliklər ictimai praktikaya (sözün geniş mənasında) münasibətdə elmin (yenə də sözün geniş mənasında) rolu əsaslı şəkildə dəyişmişdir. Elmin zəfər dövrü arxada qalmışdır. XVIII əsrdən başlayaraq XX əsrin ortalarına qədər kəşflər bir-birinin ardınca edilirdi, praktika isə elmin ardınca gedir, bu kəşfləri ictimai (həm maddi, həm də mənəvi) istehsalda reallaşdırırdı. Amma sonra bu mərhələnin arası kəsildi. Sonuncu iri kəşf lazerin yaradılması (SSRİ, 1956-cı il) olmuşdur. Bu andan başlayaraq, tədricən elm praktikanı texnoloji cəhətdən təkmilləşdirməyə istiqamət aldı: elmi-texniki inqilab anlayışı “texnoloji inqilab” anlayışı ilə əvəz olundu, bunun ardınca isə “texnoloji dövr” anlayışı meydana gəldi. Alimlərin əsas diqqəti texnologiyaların inkişafı üzərində cəmləşdi. Elm bilavasitə praktikanın tələblərinə xidmət etməyə başladı. Əgər əvvəllər nəzəriyyə və qanunlar dəbdə idisə, indi artıq elm bu ümumiləşdirmə səviyyəsinə getdikcə daha az nail olub öz diqqətini problemlərin mümkün həllinin çoxmənalılığı ilə səciyyələnən modellər üzərində cəmləşdirir. Bundan əlavə, axı işlək model mücərrəd nəzəriyyədən daha faydalıdır; - əgər əvvəllər elm “əbədi biliyi” istehsal edir, praktika isə “əbədi bilikdən” faydalanırdısa, yəni qanunlar, prinsiplər, nəzəriyyələr əsrlər boyu “yaşayırdısa”, bu gün elm, xüsusən də humanitar elm ictimai və texnoloji sahələrə, “situatuv” biliyə üz tutmuşdur. Elmi tədqiqatların əhəmiyyətli hissəsi bu gün tətbiqi sahələrdə, xüsusən də iqtisadiyyatda, texnologiyalarda, təhsildə aparılır və istehsal, maliyyə strukturlarının, təhsil müəsissələrinin, firmaların və s. təşkilinin bu an üçün bu konkret şəraitdə optimal sayılan situativ modellərinin işlənib-hazıırlanmasına həsr edilir. Belə tədqiqatların nəticələrinin aktuallığı qısamüddətlidir – şərait dəyişdikdə belə modellər heç kimə lazım olmur. Bununla belə bu cür elmə də ehtiyac var və belə tədqiqatları sözün əsl mənasında elmi adlandırmaq olar. Elmin tarixi gstərir ki, o öz inkişafının müəyyən məqamlarında dövrü olaraq ciddi çətinliklərlə qarşılaşır. Bu məqamlar elmin inkişafında böhran mərhələləri və ya elmi inqilablar dövrü adlanır. Tarixi təcrübə göstərir ki, elmi belə böhran vəziyyətlərindən çıxarmaq üçün onun öz vasitələri,yəni, nəzəri və ihstrumental – metodoloji potensialı kifayət etmir. Bununçün elmi nəzəriyyənin çıxış nöqtəsini təşkil edən və təkcə konkret – elmi deyil, həm də fəlsəfi məzmun daşıyan bir sıra fundamental anlayışlara tənqidi yanaşma bacarıjına malik alimlərə ehtiyac yaranır. Lakin elmin əsaslarına tənqidi yanaşmaq qabiliyytəi yalnız fəlsəfi təfəkkür mədəniyyəti əsasında formalaşa bilər. Yalnız bu cür düşüncə tərzinə sahib olan alimlər elmi nəzəriyyənin istinad etdiyi fundamental anlayışları fərqli şəkildə şərh edib mənalandırmaqla elmi böhran vəziyyətindən çıxara bilər. Təsadüfi deyildir ki, XX əsrin əvvəllərində fizikanı böhrandan məhz fəlsəfi təfəkkürə sahib olan iki böyük alim – A.Eynşteyn və N.Bor çıxardılar. A.Eynşteyn sonralar etiraf edirdi ki, nisbilik nəzəriyyəsini yaratmaqda ona fiziklərdən daha çox avstriya filosofu E.Max və ingilis filosofu D.Yumun əsərləri təsir göstərmişdir. II Texnogen sivilizasiyanın inkişaf mərhələsi kimi səciyyələndirdiyimiz postindustrial cəmiyyətin formalaşmasının ilkin şərtləri hələ XV-XVII əsrlərdə Avropada meydana gəlmişdi. İntibah dövrünün humanizmi insanda ətraf aləmi dərk edib dəyişdirmək qabiliyyətinin olduğunu vurğulayırdı. İnsanın elmin və texnikanın köməyi ilə təbiəti ram etməsi ideyası sonrakı sosiomədəni inkişafın prioritet istiqamətlərindən olmuşdur ki, bu da qanunauyğun olaraq industrial cəmiyyətin qərarlaşmasına gətirib çıxarmışdı. İstehsalın daima inkişaf etməsi, elmi-texniki tərəqqi, ekstensiv inkişafın intensiv inkişafla əvəz olunması, radikalizm və dəyişikliklərin qlobal xarakter alması, təbiətə, bilik və informasiyaya yeni münasibətin formalaşması ardıcıl olaraq informasiya cəmiyyətinin hüceyrələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. “Postindustrial cəmiyyət” terminini təhlil edən İ.A.Neqodayev qeyd edir ki, bu termin yalnız industrial cəmiyyətin ardınca gələn cəmiyyət tipinin xronoloji ardıcıllığını xarakterizə edib onun spesifikliyini açıqlamır. Yeni tipli cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafının birinci növbədə elmi-texniki və digər informasiyanın istehsalından, emalından, saxlanmasından, yayılmasından asılı olduğundan onu informasiya cəmiyyəti adlandrmaq məqsədə daha müvafiq olar. Bəşəriyyətin yeni postindustrial dövrə nə vaxt qədəm qoyduğu dəqiqliklə məlum deyil. Bəzi müəlliflər ABŞ-da qulluqçuların sayının fəhlələrin sayını aşdığı 1956-cı ili, digərləri isə ABŞ hökumətinin böyük iqtisadi və siyasi nəticələrə səbəb olmuş “dolların üzən məzənnəsi”ni tətbiq etdiyi 1974-cü ili, üçüncüləri isə SSRİ-nin süquta uğradığı 1991-ci ili göstərir. Lakin bu, o qədər də əhəmiyyətli deyil. Əsas odur ki, dünyada köklü dəyişikliklər baş vermiş, dünyanı radikal şəkildə dəyişdirmiş hadisələr zənciri, yəni 70-ci illərin energetika böhranı, texnoloji inqilab, elekton-kommunikasiya inqilabı, sosializm sisteminin süqutu, dünya iqtisadiyyatının inteqrasiyası, nəhəng ekoloji qəzalar, dünyanın bütün regionlarında siyasi və iqtisadi maraqların deformasiya etməsi bəşəriyyətin yeni dövrə qədəm qoymasından xəbər verirdi. Amma ən əsası insanın özünün dəyişməsi olmuşdur. Daima öz maddi tələbatlarını (material needs) ödəmək üçün vasitələr axtarışından azad olan insan özündə başqa, insani tələbatları (human needs) inkişaf etdirmək imkanı əldə etmiş olur və ön plana insanın asudə vaxtı, deməli, yaradıcılıq, özünürealizə, özünütəkmilləşdirmə motivləri çıxır ki, bu motivləri də A.Maslou ali dəyərlər tipinə aid etmişdi. Bəşəriyyətin ideologiyası da dəyişmişdir. Axı XVIII əsrdən, yəni Maarifçilikdən başlayaraq 200 il ərzində bütün dünyada əsas ideyanı, siyasətin hərəkətverici qüvvəsini ədalətli ictimai quruluş vasitəsilə bəşəriyyətin xilas olacağına inam təşkil edirdi. O, müxtəlif formalar alır və əvvəlcə Bismark dövrünun Almaniyasında, sonra da İngiltərə, ABŞ və digər ölklələrdə sosializm, kommunizm, faşizm və ya “ümumi rifah cəmiyyəti” ideyaları kimi müxtləfi siyasi cərəyanları yaratmışdı. Aralarındakı fərqlərə baxmayaraq bu cərəyanları birləşdirən mükəmməl cəmiyyətin yaradılmasının mümkünlüyünə inam olmuşdur. Sözü gedən cərəyanların nümayəndələri hesab edirdilər ki, kamil cəmiyyətin yaradılması ayrıca götürülmüş fərdin də kamilliyinə səbəb olacaqdır. Amma həyatın daha mürəkkəb olduğu, rifah artdıqca insanların tələbatlarının da artdığı məlum olmuşdur. Nəhayət, insanların da müxtəlif olduğu, onların bir-birindən ictimai-iqtisadi formasiyaların bir-birindən fərqləndiyindən də çox fərqləndiyi məlum olur. Artıq bir həqiqət dərk olunur ki, hər bir ölkənin və bəşəriyyətin mütərəqqi inkişafının əsasını insanın özü, onun mənəvi mövqeyi, mədəniyyəti, savadı, peşə səriştəliliyi təşkil edir. Bütün bunlar elmin cəmiyyətin inkişafında roluna da yenidən baxılmasına səbəb oldu. Elmi-texniki inqilab nəticəsində bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilən elm həm cəmiyyətin inkişafının, həm də onun sağ qalmasının əsas amili olur. “Postindustrual cəmiyyət” nəzəriyyəsinə daha çox töhvə verən ABŞ alimi Deniel Bell olmuşdur. Bilik və informasiyanın ən mühüm strateji resursa çevrilməsi müasir şəraitdə təhsilin keyfiyyəti problemini gündəmə gətirmişdir. Sürətlə gedən sosial-iqtisadi dəyişikliklər böyüməkdə olan nəslin təlim və tərbiyəsinin yeni parametrlərini irəli sürür, ali və orta məktəb qarşısında yeni vəzifələr qoyur, təhsilin ənənəvi funksiyalarına yenidən baxmanı tələb edir. Təhsil sferası elm və elmi kəşflərin güclü təsirinə məruz qalır, o daima öz təhsil texnologiyalarına ən yeni elmi kəşflər haqqında məlumatları daxil etməklə dəyişdirir və yüksək peşəkar kadrları hazırlamaqla elm və texnikanın inkişafına səbəb olur. Ən ciddi modernizasiyaya təhsil sferasının məruz qalacağını vurğulamaqla yanaşı, qeyd olunmalıdır ki, ənənəvi təhsil sistemi artıq məzunlara uzunmüddətli məşğulluğu zəmanət verə bilməyəcək, çünki həcmi orta hesabla hər il yarımdan bir iki dəfə artan biliklərin yüksək templərlə yeniləşməsi daimi yenidən hazırlanmanı tələb edir. Təhsil həyat boyu məşğuliyyətə çevrilir. D.Bell özünün 1973-cü ildə işıq üzü görmüş «Qarşıdakı postindustrial cəmiyyət» adlı əsərində ictimai istehsal bölmələrindəki dəyişiklikləri, xidmətlər iqtisadiyyatının qərarlaşması, elmi biliyin məhsuldar qüvvələrin müstəqil elementi kimi formalaşması tendensiyalarını təhlil edib öz konsepsiyasını ətraflı inkişaf etdirmişdi. D.Bellə eyni vaxtda özünün “superindustrial cəmiyyət” nəzəriyyəsini görkəmli ABŞ sosioloqu və futuroloqu Elvin Toffler də işləyib-hazırlayır. Tofflerə görə, postindustrial cəmiyyət iqtisadiyyatın və istehsalın inkişaf çərçivələri ilə məhdudlaşmır. O, cəmiyyətin bütün ənənəvi sferalarını dəyişdirir. Mədəni paradiqma “blik-mədəniyyətin”, yəni qısa, bir-biri ilə heç bir əlaqədə olmayan roliklərin təsiri altında dağılır, çünki onların sonsuz sayda nümayiş etdirilməsində hansısa bir vahid mənzərəni yaratmaq çətin olur. Bunun nəticəsi olaraq mədəni məkanı asanlıqla modelləşdirmək mümkün olur: hər bir insan onu özü üçün yaradır. Bütün təsəvvürlər və dəyərlər dəyişir. Baş verən transformasiyalar cəmiyyətin mərkəzi fiquru kimi alimin də vəziyyətini müəyyən edir. D.Bell yazır ki, əmtəə-malların kütləvi istehsalının təşkilində roluna görə son yüzilliklərdə başlıca təsisat müəsissə (firma) idisə, sonrakı yüzilliklərdə innovasiyaların və biliyin mənbəyi kimi universitet cəmiyyətdə mərkəzi təsisat olacaqdır”. ABŞ-da XX əsrin ortalarına yaxın yaranmış situasiyanı xarakterizə edən Bell qeyd edirdi ki, indiyədək hakimiyyət işgüzar birliyin əlində idi. Vətəndaşların adi-gündəlik həyatına aid qərarların çox hissəsi biznesin çiçəklənməsinə üstün diqqət yetirən hökumət tərəfindən qəbul olunurdu. Postindustrial cəmiyyətdə iqtisadiyyatın artımına dair ən mühüm qərarlar yenə də hökumət tərəfindən qəbul olunsa da, bu qərarlar hökumətin dəstəklədiyi elmi tədqiqatlara, məsrəflərlə səmərəliliyin nisbətinin təhlilinə əsaslanacaqdır; nəticələrinin mürəkkəb şəkildə çarpazlaşmasi üzündən qərarların qəbulu getdikcə texniki xarakter alacaqdır. İstedadlara qayğıkeş münasibət, təhsil və intellektual institutların yayılması cəmiyyətin əsas vəzifələrindən biri olacaqdır. Müasir cəmiyyətdə elmin yeni rolunun birbaşa nəticəsi olaraq “intellektuallar sinfi” formalaşmışdır. Qeyd edək ki, alimlər belə bir sosial qrupun meydana gələcəyini hələ XX əsrin ortalarında proqnozlaşdırır, onun mümkün rolunu isə “metiokratiya” (ingiliscə “merit”- xidmət deməkdir) sözü ilə ifadə edirdilər. Yeni sinfin nümayəndələri son dərəcə mobildirlər. Onlar öz yaradıcı qabiliyyətlərini istehsalın ən müxtəlif sahələrində tətbiq edə bilirlər ki, bunun da nəticəsində bu gün “heç kim, nə işçilər, nə də sahibkarlar nə asılı, nə də asılı olmayan tərəfdirlər: onlar qarşlıqlı asılı tərəflərdir. müasir “intellektuallar sinfi”, birincisi, özünün yaradıcılıq nəticələrini maksimum tətbiq etməyə çalışır; ikincisi, yüksək maddi səviyyəyə nail olur, çünki əsas səylərini milli sərvətin çox hissəsini öz xeyrinə bölmək imkanı verən tətbiqi məsələlərin həllində cəmləşdirir; üçüncüsü, müəyyən dərəcədə şöhrətpərəstdirlər ki, bu da onların cəmiyyətdə xidmətlərinin tanınmasını və müəyyən vəzifələri tutmasını tələb edir. Postindustrial cəmiyyətdə bu gün üstünlük təşkil edən və onun dinamizmini təmin edən məhz bu sosial qrupdur. Bu dinamizm isə postindustrial cəmiyyətin daxili ziddiyyətlərindən və ya xarici çağırışlara cavab vermək zərurətindən yox, yaradıcı şəxsiyyətin öz potensialını realizə etmək üçün yolun açılmasından irəli gəlir. Bu, postindustrial inkişaf tipinin dönməz olmasına dəlalət edir. Beləliklə, əvvəllər elmi birliklərə xas olan mentalitet getdikcə daha geniş yayılır. Hətta müəyyən sosial-etik mövqelər də qərarlaşır. Postindustrial cəmiyyətdə elm və nəzəri biliklərin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi ilə əlaqədar elmi mühitdə qəbul olunmuş etik və motivasiya prinsipləri bu və ya digər dərəcədə geniş sosial təbəqələr tərəfindən də mənimsənilmişdir.
Əsası İ.Priqojin və İ.Stenqersin əsərlərində qoyulan sinergetik təfəkkür cəmiyyətin inkişaf probleminə başqa tərzdə yanaşır. Sinergetika cəmiyyətin təkamülünə təsadüfi amilərin təsiri kimi ən mürəkkəb məsələlərdən birinə müraciət etməyə imkan verir. Təsadüf də bu gün tarixi zərurət kimi mühüm rol oynamağa başlayır. Sinergetika alimlərin diqqətini təsadüfün məhsuldar olmasına və yeninin istehsalçısı kimi çıxış etməsinə cəlb edir. Buna görə də alim təkcə statikanı yox, həm də ayrı-ayrı təsadüflər haqqında informasiyanı da izləməli, təkcə sosioloji məlumatları yox, həm də insanların hərəkətlərini, meyllərini, fərdi mövqelərini də nəzərə almalıdır. Lakin hər bir ifratçılıq kimi, alimin də təsadüfi (subyektiv) olana həddindən artıq həssas olması təhlükəli haldır. Beləliklə, sinergetikanın köməyi ilə dünyanın mənzərəsi haqqında tam təsəvvürləri bərpa etdirmək mümkün olur. Bu təsəvvürlər aşağıdakılardan ibarətdir: xaos təkcə dağıdıcı yox, həm də yaradıcıdır; cəmiyyətin klassik elmin adət etdiyi xətti xarakterli təkamülü qaydadan çox istisnadır. Cəmiyyət sonrakı təkamülü üçün həll olunmuş imkanlardan birini təsadüfi seçməklə inkişaf edir. Bu, o deməkdir ki, cəmiyyətin indiki təkamül yolu təsadüfi seçim nəticəsində rədd edilmiş yollardan daha yaxşısı olmaya da bilər. İctimai şüurun dinamikasını «milyonlarla insanların fərdi şüurlarının qeyri-xətti qarşılıqlı təsirlərinin nəticəsi kimi»nəzərdən keçirən sinergetikadan cəmiyyətin fəaliyyətinin təsvirində istifadə etmək faydalı və perspektivli olar. Cəmiyyətin idarəetmə parametrlərinin, habelə özünütəşkil prosesinə onların təsirinin xarakter və dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi ictimai elmlərin bir sıra həm nəzəri, həm də praktiki problemlərinin həllində köməklik göstərə bilər. Nəzəri planda cəmiyyətin idarəetmə parametrlərinin müəyyən edilməsi sosial qurumların inkişafında polivariantlılığın izahına səbəb olur. Cəmiyyəti mühitlə bilavasitə asılılıq şəraitində təhlil etmək, habelə sosial müxtəlifliyə özlüyündə əhəmiyyət vermək üçün dayaq nöqtəsi meydana gəlmiş olur. Hər xalqın, millətin və konkret tarixi dövrün varlığı spesifik xarici və daxili şəraitdə formalaşan və özünəməxsus inkişaf, öz mahiyyətinin reallaşdırılması yoluna malik olan unikal, təkrarsız sosial hadisədir. Beləliklə, burada da çoxvariantlılıq üstünlük təşkil edir: cəmiyyətin sferalarının hansı kəsiyini götürsək, orada da bu sfreaların qarşılıqlı təsirlərdə və birgə mövcud olduğunu aşkar etmiş olarıq. Sinergetikanın bir çox kateqoriyaları dialektikanın kateqoriyaları ilə üst-üstə düşür. Bununla belə bir çox məqamlar burada tamamilə yeni tərzdə şərh olunur. Bu, xüsusən də inkişaf yollarının variativliyinə, dönməzliyinə aiddir. Təvəkkür tərzinin reviziyası sinergetika ətrafında gedən fəlsəfi diskussiyaların əsas mövzularından biridir. Dünyanın yeni, qeyri-xətti mənzərəsi və onu əks etdirməyə qadir olan yeni, qeyri-xətti təfəkkür–sinergetik təsəvvürlərdən irəli gələn ən ümumi fəlsəfi-dünyagörüşü nəticələr bunlardan ibarətdir. Qeyri-klassik elm həm nəzəriyyə sahəsində, həm də tədqiqat predmetinə görə ayrı-ayrı elmlərin vəhdətini və bütövlüyünü aradan qaldırırsa, postqeyri-klassik elm bu itirilmiş vəhdəti keyfiyyətcə yeni səviyyədə - “rəngarəngliyin vəhdəti” formasında bərpa etməyə meyllidir. Post-qeyri-klassik elm üçün sinergetikanın açdığı imkanlar haqqında yazan müəlliflər bildirirlər ki, qeyri-xəttilik, stoxastiklik, qeyri-müəyyənlik kimi kateqoriyalar müasir elmin cavablandıra bilmədiyi bir sıra suallara, məsələn, “tarix haraya axır?”, dünyanın gələcək quruluşu neçə olmalıdır?” suallarına cavab tapır. Bu gün artıq heç kimdə şübhə doğurmur ki, xətti modellərə söykənməklə müasirliyin bir çox problemlərini həll etmək mümkün olmur. Sosial və iqtisadi elmlərdə, siyasətdə və humanitar elmlərdə çalışan mütəxəssislər dərk edirlər ki, bəşəriyyətin əsas problemləri də qloballığı, mürəkkəbliyi, qeyri-xəttiliyi ilə seçilir. Xətti təfəkkür yalnız məhdud şəraitdə işlək ola bilər. Bu problemlərdən ən başlıcaları tarixi qabaqcadan görməyin mümkün olmaması, etnikliyin dirçəlməsi, sosial davranışda irrasional determinantların güclənməsi, özgələşmə problemi və b. Müasir bəşəriyyətin xaotik durumdan təbii-sivilizasiya tarazlığına demokratik özünütəşkil keçid prosesinin mümkünlüyünün dərki üçün sinergetikanın aparatından faydalanmağın zəruri olduğunu qeyd edir. Özünütəşkil (sinergetika) paradiqması çərçivəsində həm sosial dəyişikliklərin makrodinamik mənzərələrini, həm də subyektin fəallığı, onun sosiodinamik proseslərin axarına təsiri haqqında təsəvvürləri bir inteqrativ modelə gətirmək mümkündür. Bu, ona görə mümkündür ki, sinergetika sosial tarixin böhranlı anlarını diqqət mərkəzinə qoyur. Sosial sistemlə sosial hərəkətlər arasında münasibətlər məhz bu an daha dramatik və çoxmənalı formalar alır. Bizim indeterminizm kimi səciyyələndirdiyimiz prinsip özünütəşkil sosial modellərində sistemli və fəaliyyət determinizmi arasında münaqişə kimi təsvir oluna bilər. Stabillik dövründə xırda fluktuasiyaları (yəni fərdi intensional hərəkətləri) sistem az-çox boğur. Nəticədə, A.Smitin ifadəsinə görə, “görünməyən əl” hər şeyi sosial aktorlardan heç birinin planlaşdırmadığı sistemli təşkilə gətirir. Burada sistemli determinizmdən, onun sosial hərəkətlər üzərində üstünlüyündən danışmaq olar. Lakin böhranlar, sosial bifurkasiyalar dövründə həmin o fluktuasiyalar əhəmiyyətli ola və sosial tarixin təkərini geriyə döndərə bilir. Sistem üçün təsadüfi həlledici fluktuasiya keyfiyyətində çıxış edən əxsiyyət, fərdi hərəkət gələcək sistemli hərəkətin yollarıının seçimində həlledici amilə çevrilir. Düzdür, nəticənin özü də bəzən müəllifin (bu halda konkret sosial aktorun) niyyəti ilə üst-üstə düşmür, lakin o, (nəticə) həmişə fərdiliyi ilə seçilir. Qeyri-xətti təhlil ideyalarını dünya miqyaslı qlobal sistemlərdə tətbiq edən İmmanuil Vallerstayn, məsələn, ümumdünya inkişafının qanunauyğunluqlarına dair çox maraqlı nəticələrə gəlir. Onun təsəvvürlərinin təməlini tsiklik (məkan-zaman) özünütəşkil modelləri təşkil edir. Sosial idrakın bu cərəyanını marksizmin özünəməxsus versiyası kimi, yəni Priqojinin açıq sistemlərin dinamikası haqqında təsəvvürləri ilə zənginləşdirilmiş versiyası kimi qiymətləndirmək olar. Burada da əsas iştirakçılar siniflərdir. Lakin tarixin subyekti onlar deyildirlər. Tarixi səhnədə iştirak edən insanlar tarixi yaratmayıb sadəcə öz-özünə vüsət alan hadisələrdə iştirak etmək məcburiyyətindədirlər. Yenə də həmin o görünməyən əl hadisələri müvafiq tarixi tsikllərə yönəldir.
Bununla belə, bütövlükdə ictiami şüur kimi, elm də nisbi müstəqilliyə malikdir. Məsələn, Eynşteynin elmi axtarışları və aldığı nəticələr hansısa praktiki tələbatıarın həlli zərurətindən irəli gəlmirdi. Nəzəriyyəçi fizik kimi Eynşteyn o zaman bu elmdə toplanmış nəticələri araşdırarkən bu nəticələr arasında yolverilməz ziddiyyətləri aşkar etmişdi. Onun nisbilik nəzəriyyəsi bu elmdaxili ziddiyyələrin həlli cəhdi olmuşdur. Onun praktikaya çıxışının olub-olmayacağı o zaman məlum deyildi. Elmin istehsalatla qarşılqllı əlaqəlıri öz inkişafında müxtəlif tarixi mərhələlərdən keçmişdi. İlk mərhələlərdə elm hələ istehsalın inkişafına o qədər də güclü təsir göstərmirdi. O, bir qayda olaraq, istehsal ilə yanaşı, hətta onun ardlnca gedirdi. XIX əsrdə elmlə istehsalatın qarşılıqlı təsirlərində yeni mərhələ başlayır. K.Marks bu mərhələni elmin bilavasiutə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi kimi səciyyələndirirdi. Bu mərhələdə elm istehsalatı irəliləyir, müasir istehsal sahələrinin (energetika, kimya, radiotexnika, elektronika və s.) “atasına” çevrilir. Elm təbiətdə hazır şəkildə olmayan, insanın istədiyi xassələrə malik əmək alətlərini (süni almaz, sisntetik liflər və s.) əldə etmək imkanı verir.Qeyd etmək lazımdır ki, bilavasitə məhsuldar qüvvəyə təkcə təbiət və texniki elmlər yox, həm də ictimai (daha geniş desək, humanitar) elmlər də çevrilir. Burada təkcə onların istehsal münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi yox, həmçinin onların cəmiyyətin əsas məhsuldar qüvvəsi olan insana, onun psixoloji durumuna, həyat mövqeyinə və s. təsiri də nəzərdə tutulur. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|