Mövzu 1 Mikroiqtisadiyyatın predmeti və metodu. Plan

Ticarət Kapitalıİkİ formaya, yaxud yarımnövə ayrıhr. Birinci-si, əmtəə ticarət Kapitalı; İKİnci, pul-ticarət Kapitah. LaKİn bun-larm hər İKİsi vahid tacir Kapitalı Kİmi fəaliyyət göstərir və Kapi-talizm_x şəraitində özünün müstəqilliyini itirib sənaye Kapitalına xidmət edən bir forma alır. LaKİn Kapitalizmin inKİşafının İİk pilləsində, müstəqillİKİərini tam itirdİKİəri pillədə sənaye Kapita-lının bu formaları bir-birindən təKİənib ayrılmış və bir əldə top-lanmışdı. İstehsalda işlənən sənaye Kapitalmdan alqı-satqı ка-pitalı şəKİində, ticarət Kapitalı və banKİrin Kapitalı şəKİində borc Kapitalı ayrılır.

Ticarət Kapitalı dedİKdə, əmtəə tədavülü dairəsində tətbiq olunan Kapital başa düşülür. O, sənaye Kapitalmm təKrar istehsa-lma xidmət edir. İstehsalın miqyasmın artması, bazarm geniş-lənməsi və satış şərtlərinin çətinlİKİərinin şiddətlənməsi ilə sə-naye müəssisələrinin idarə edilməsi və əmtəələrin reallaşması get-dİKCə daha çətin və iqtisadi cəhətdən faydasız olur. Ticarət ка-pitalistləri sənayeçilərdən əmtəələri topdan alırlar. Sənaye Kapi-talistləri üçün bu sövdələşmə əmtəələrin reallaşdırılması və ya əmtəə Kapitalmm pul Kapitala Ə-P-Ə' çevrilməsi deməKdir.

Ticarət Kapitahnm dövriyyəsi (P-Ə-P') təKCƏ əmtəələrin satışm-dan əldə edilən məbləğdən avans edilmiş Kapitalm ödənilməsini deyil, həmçinin bu Kapitala görə mənfəət götürülməsini də nə-zərdə tutur. Azad rəqabət şəraitində ticarət mənfəəti norması orta mənfəət norması səviyyəsində olmalıdır. Mə'lumdur Kİ, tə-davül dairəsində dəyər yaradılmır. Bəs ticarət mənfəəti nədir və onun yaradılmasmm hansı mənbələri vardır? Ticarət mənfəəti istehsal prosesində yaradılan izafi məhsulun bir hissəsidir. Tica-rət mənfəəti sənaye Kapitalistlərinin öz əmtəələrini reallaşdırmaq üçün izafi məhsulun tacirə «güzəştə» getdiyi hissəsidir. Normal iqtisadi və siyasi sabitlİK şəraitində tələb və təKİifin münasib vəziyyətində tacirlər bu əmtəələri öz dəyərinə uyğun qiymətə is-tehlaKçılara satırlar. Bu yolla. izafi məhsulun bir hissəsi istehsalçı Kapitalistin əlindən tacirin əlinə Keçir. Normal ictimai istehsal şəraitində bütün Kapitallar bərabər mənfəət tələb edir. Bölgünü aşağıdaKi misallarla aydmlaşdıraq. Fərz edəK Ki, il boyu avans edilən sənaye Kapitalı 900 dollara bərabərdir. Bu, 720 С və 180V-dən ibarətdir; izafi məhsul norması (m') 100 faizə bərabərdir. Onda istehsal olunan bütün əmtəənin dəyəri: 720C + 180V + 180m = 1080 olacaq. Bu halda900 dollar məbləğində olan Kapital üçün orta mənfəət norması:

_pl ₌ 180m _x100% = _{20% olacaqdır}

700C + 180V

LaKİn tacir Kapitalistin tədavülü tutaq Kİ, 100 dollardır və onun öz Kapitalı nisbətində mənfəət götürməyə ixtiyarı var. Bu-nu istehsalçı Kapitalist bilir və sövdələşmədə bu formula əsasən izafi dəyərin əvvəİKİnə nisbətən az hissəsini həvəslə güzəştə ge-dir:

_pl ₌ 180m _x 100% = 18%

900K + 100K

Bu, fəaliyyətdə olan hər İkİ Kapitalist üçün orta mənfəət nor-masıdır. Sənaye Kapitalı bütün ictimai Kapitalm 9/10 hissəsini əhatə etdiyinə görə 180 məcmu xalis gəlirdən onun payma 180 x 9/10 = 162 düşür Kİ, bu da 18%-ə bərabərdir. Ticarət ка-pitalı isə ictimai Kapitalm 1/10 hissəsini təşKİl edir, xalis gəlir-dən onun payma 18 dollar düşür Kİ, bu da 100-ün 18% -nə bəra-bərdir: 180 x 1/10 = 18%. BeləlİKİə, izafi dəyər, yaxud xalis gəlir avans edilmiş Kapitallarm Kəmiyyətinə nisbətən sənaye mənfəətinə (P) və ticarət mənfəətinə (H) bölünür. Ticarət mənfəətini - H,

ticarət mənfəəti normasmı -H', ticarət Kapitalmı -K ilə işarə et-

sək, onu belə bir formulda əyaniləşdirə bilərİK: Н' =H/Kxl00%

Bu proseslər nəinıci əmtəənin almması üçün istifadə edilən təda-vül Kapitalının vaxtaşırı avans edilməsini, habelə onların real-laşdırılmasmm təşKİlinə müəyyən məsrəflərin olmasım tələb edir. Bu məsrəflərə tədavül xərcləri deyilir. Tədavül xərclərinin İkİ növü var: məhsulun əmtəə forması ilə, onun alqı-satqısı ilə əlaqədar olan xərclər xalis tədavül xərcləri adlanır, istehsalın tədavül dairəsində davamı ilə əlaqədar olan xərclərə isə əlavə tə-davül xərcləri deyilir. Qabaqcıl Kapitalist öİKƏlərində tədavül xərc-ləri pəraKəndəsatış əmtəə dövriyyəsi dəyərinin 30%-dən 50%-ə qədərini əhatə edir. Əlavə tədavül xərcləri öz təbiətinə görə is­tehsal xərcləri ilə eynidir. Çünıci əmtəələrin qablanması, saxlanma-sı, onların reallaşdırma məntəqələrinə çatdırılması üzrə əməliy-yatlar, mahiyyətcə istehsal prosesinin tədavül dairəsində davamı-dır. Kapitalizm inKİşaf etdİKCə öİKƏlər arasmda ticarət əlaqələri də son dərəcə genişlənir. Kapitalizm о zaman bərqərar olub özündən əwəİKİ quruluşlarm bütün əsas izlərinə son qoyur Kİ, əmtəə tədavülü dövlət hüdudlarını basıb xarici öİKƏlərə Keçir. Xa-rici ticarət vasitəsilə beynəlxalq этэк bölgüsünün üstünlÜKİə-rindən istifadə olunur. Xarici ticarət ixrac və idxaldan ibarət-dir. txrac - başqa öİKƏİərə mal aparmaq, idxal dedİKdə isə başqa öİKələrdən mal gətirilməsi başa düşülür. tdxal ilə ixrac arasm-daKi nisbətə ticarət balansı deyilir. Əgər ixrac edilən əmtəələrin dəyəri idxal edilən əmtəələrin dəyərindən çoxdursa, onda öIkə ак-tiv ticarət balansına malİKdir. Bu şərtlə Kİ, ixrac möhtəKİrlİK məqsədilə öİKənin sərvətinin daşınıb talan edilməsi formasında aparılmasını özündə ifadə etməsin. Eyni bir halda idxal ix-racdan çox olarsa, passiv ticarət balansı yaranır.

Əmtəə Kapitalı ticarət Kapitalı şəKİində xüsusiləşdiyi Kİmi, pul Kapitalı da borc Kapitalı şəKİində xüsusiləşir, yə'ni borc ка-pitalı, faiz gətirən pul Kapitalı formasmda meydana çıxır. Bəs borc Kapitalı harada əmələ gəlir? Sənaye Kapitalı borc Kapitalı-nın əsas mənbəyidir. Sənaye Kapitalınm dövriyyəsi əsasmda müəssisələrdə müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti əmələ gəlir. Məs., əsas Kapitalın amortizasiyası fondunu təşKİl edən zaman müvəq-qəti sərbəst pul vəsaiti yığılır. Bu pul əsas Kapitalm almmasına bir neçə ildən sonra sərf edilir kİ, həmin müddət ərzində onu eh-tiyacı olanlarm istifadəsinə verməK olar. Əsas Kapitaldan başqa, dövriyyə Kapitalmm xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəssisə-lərdə sərbəst pul vəsaitləri əmələ gəlir və s. BeləlİKİə, təKrar isteh­sal gedişində sərbəst pul Kapitalı yaranır. Buna görə də pul ка-pitalı xüsusi istehlaK dəyərinə malİK olur, bir əmtəə Kİmi spesi-fİK tədavüldə «satılır». Çox vaxt hazır əmtəəni hələ Kapitalist satmamış ona xammal almaq lazım olur. Deməli, onun satıcı ol­duğu vaxtla alıcı olduğu vaxt üst-üstə düşmür. Bir sahibicarm əlində müvəqqəti sərbəst pul Kapitalı olduğu halda, digər sahib-капп bu artıq pula ehtiyacı olur. Sərbəst pul sahibi borc verir, ehtiyacı olan isə borc alır. Deməli, borc Kapitalı elə bir pul Kapita-lıdır Kİ, onun müİKİyyətçisi bu Kapitalı bir müddətə mə'lum əvəz müqabilində digər Kapitalistə verir. LaKİn borc Kapitalının sahi­bi onun üzərində müİKİyyət hüququnu özündə saxlayır. Pul Kapi­talm hərəKət formulu belədir: P - P . Borc verilən P öz müİKİyyət-çisinə P + H Kİmi qayıdır. Deməli, borc alan Kapitalist borc verənə üstəlİK artım da verir Kİ, buna faiz deyilir. Borc faizi - sənayeçi və ya ticarət Kapitalistinin aldığı borc üçün mənfəətdən pul ка-pitalistinə verdiyi hissədir. Borc Kapitalı alverində Kapital üzə-rində müİKİyyət funKsiyası onun tətbiqi funKSİyasından, yə'ni sahibKarlıq funKSİyasmdan ayrılır. BeləlİKİə, mənfəət İKİ yerə bö-lünür: faiz və sahibKar gəliri. Mənfəətin, fəaliyyətdə olan Kapitali-stlərdə qalan hissəsinə sahibKar gəliri deyilir. Faiz məbləğinin borc verilən pul Kapitala olan nisbəti faiz norması adlanır. Əgər faizi-Z , faiz normasmı -Z¹, borc verilən Kapitalı A ilə işərə etsək, faiz normasını belə əyaniləşdirməK olar: Z' = Z/Ä x 100%